مطالعات سیاسی
سال:1395 | دوره:9 | شماره:33 |تعداد مقالات:12

جلال آل احمد به شهادت داستان ها، مقالات و رفتار سیاسی اش، همواره با مسائل ایران درگیر بوده و همراه با دل مشغولی مداوم نسبت به فرهنگ، سیاست، اقتصاد و جامعه ایران، «درد ایران» و دغدغه وضعیت حال و آینده ایرانیان داشته است. اهمیت او بیشتر از هر چیز به خاطر انتشار دو کتاب سیاسی و اجتماعی با عنوان های «غرب زدگی» و «در خدمت و خیانت روشنفکران» بود. او در این آثار با تلاش در جهت ارائه راه حلی برای سامان سیاسی و اجتماعی به عنوان یک متفکر سیاسی معروف شد. راه حل او برای درمان بیماری غرب زدگی، «بازگشت به خویشتن» است که به مفهوم تأکید مجدد بر نظام ارزش ها، فرهنگ، تاریخ و دین، عقیده و ایدئولوژی خویش یعنی اسلام است. این مقاله درصدد است تا دریافت جلال آل احمد از معنا و مفهوم «غرب زدگی» و نیز فهم وی از سنت و دلایل بازگشت را که نقشی اساسی در شکل گیری فضای ذهنی(پارادایمی) تفکر اجتماعی ایرانیان در دهه 40 و 50 ایفا کرده اند، مورد بررسی قرار دهد. پارادایمی که پس از گذشت حدود نیم قرن از زمان ظهور آن، هنوز بر ذهن و اندیشه و فضای اجتماعی ایرانیان غلبه دارد.

پدیده (نو) بنیادگرایی اسلامی و خشونت و تروریسم منتج شده از آن یکی از مسائل غامض در صحنه جهانی حوزه روابط بین الملل است. این موضوع در خاورمیانه و آفریقا ملموس تر است. این دغدغه به ویژه پس از موج متاخر این جریان در چارچوب القاعده تشدید شده و با ظهور داعش و بوکوحرام پررنگ تر گشته است. پژوهش حاضر می کوشد تا کیفیت و چگونگی اعمال مساله خشونت کلامی در بستر جریان نوبنیادگرایی اسلامی را به پرسش بگیرد. هدف از این پژوهش یافتن مبانی هویت سازانه، دگرسازانه و خصومت سازانه و نیز خشونت کلامی در گفتمان نوبنیادگرایی است. این موضوع از رهگذر مطالعه موردی بر روی دو گروه داعش و بوکوحرام به انجام خواهد رسید. بر اساس فرضیه موجود در قالب موج نوظهور نوبنیادگرایی اسلامی مساله هویت و دیگری در چارچوب رویکردی افراط گرایانه، حداکثری، کنش گرایانه، خصومت سازانه، سلبی و. . . مطرح شده و در این راستا از ابزارهای خشونت کلامی در سطوح زبانی و گفتمانی مانند دگرسازی، زنجیره هم ارزی، منطق تفاوت، برجسته سازی، حاشیه رانی و. . . بهره گرفته می شود. چارچوب نظری این جستار ترکیبی و چندوجهی و مبتنی بر ادبیات و روش شناسی خشونت کلامی، تحلیل گفتمان و نشانه شناسی مکتب اسکس، نظریه مربع ایدئولوژیک فن دیک و استراتژی های غیریت سازی و خشونت فن لیوون است.

چند دهه گذشته شاهد پیچیدگی هر چه بیشتر فرآیند تدوین و تصمیم سازی در عرصه سیاست خارجی بوده است. از این رو، شناخت دقیق مسائل و پدیدارهای متنوع منطقه ای و بین المللی در راستای سیاستگذاری خارجی مناسب، موثر می باشد. این موضوع بر اهمیت نقش و تاثیر نهادهایی که مسؤولیت ارائه پشتوانه های نظری سیاستگذاری خارجی را بر عهده دارند، می افزاید. در این راستا، اتاق های فکر فرصت مناسبی را در جهت تاثیر بر فرآیند سیاستگذاری خارجی کشورها فراهم نموده اند. ترکیه نیز به عنوان یکی از کشورهای مهم و تاثیرگذار در منطقه غرب آسیا، از ظرفیت اتاق های فکر در عرصه سیاستگذاری خارجی خود علی الخصوص در دوره پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه بهره برده است. اما این موضوع که تا چه میزان اتاق های فکر در سیاستگذاری خارجی این کشور، علی الخصوص در ارتباط با خاورمیانه تاثیرگذار بوده، نیازمند تحقیق و بررسی می باشد. لذا، مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به این پرسش است که اتاق های فکر چه نقشی در سیاستگذاری خارجی ترکیه در قبال خاورمیانه ایفاء می نمایند؟ برای پاسخگویی به این پرسش، یافته های این مقاله که با روش اسنادی-کتابخانه ای و با استفاده از منابع معتبر فارسی و انگلیسی گردآوری شده است، مبیّن این مطلب است که اتاق های فکر در ترکیه اغلب به عنوان ابزاری در جهت توجیه سیاستگذاری خارجی این کشور در منطقه به فعالیت می پردازند.

بعد از حمله گروه تروریستی داعش به عراق و سوریه، برخی از ساختارهای اجتماعی، سیاسی پایدار شهرهای اشغال شده، متاثر از اشغال، در معرض دگرگونی و گاه فروپاشی قرار گرفتند. واکنش مردم چه هنگام اشغال و چه پس از آزاد سازی (که هیچ نوع سابقه تاریخی اشغال به این شکل را نداشتند)، بسیار متفاوت بوده است. این مقاله با استفاده از روش کیفی توصیفی-تحلیلی به دنبال پاسخ به این سوال است که آیا چگونگی عملکرد دولت و شکاف های مرتبط با نیروهای اجتماعی بر میزان پذیرش و اقبال یک جامعه از جریان های بنیاد گرایی مانند داعش موثر هستند؟ . نتایج بررسی پیشینه ی تاریخی شهر فلوجه در عراق چه در هنگام اشغال و چه پس از آزادسازی، نشان می دهد که فعال شدن شکاف مذهبی و شکاف بین جامعه ی فلوجه و دولت مرکزی، هم گرایی گروه ها و بازیگران غیر دولتی مانند باقی ماندگان حزب بعث و گروه تروریستی القاعده، در کنار ضعف دولت مرکزی یا به عبارتی فروماندگی این دولت، از جمله دلایلی هستند که بستری مناسب را برای اشغال داعش فراهم آورده است. سابقه جنایات آمریکا در زمان اشغال فلوجه در 2004م، عدم مشروعیت آمریکا و هم پیمانانش از طرفی و دست نشانده دانستن دولت وقت عراق، ارتش و سایر نیروهای امنیتی از سوی مردم هم از جمله عواملی بود که مردم را برای پذیرش بیشتر داعش آماده کرده بود.

جهانی شدن مهمترین پدیده ایست که طی دهه های اخیر بسیاری از جوانب زندگی بشری را تحت تأثیر خود قرار داده، به گونه ای که به هیچ وجه نمی توان منکر تأثیر آن بر زندگی عمومی بشر و دین و زندگی دینی انسان در جامعه امروزی شد. از سویی دین و مذهب نیز به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر کنش افراد در روند توسعه، تأثیرات حائز اهمیتی بر روند توسعه بشری و از جمله گرایش یا عدم گرایش به سمت جهانی شدن داشته است. در چنین شرایطی بررسی نوع رابطه بین دو مفهوم دین به عنوان یک ضرورت و واقعیت در جامعه بشری، و جهانی شدن به عنوان یک پروسه در حال توسعه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تبیین اینکه زندگی دین مدارانه در عصر جهانی شدن و نوع تأثیرگذاری هر یک بر دیگری می تواند بیانگر موضع هر یک از این دو مفهوم در برابر دیگری باشد. این مقاله به دنبال بررسی این رابطه متقابل این دو مفهوم و اینکه زندگی دین مدارانه در عصر جهانی چگونه خواهد بود.

منطقه خاورمیانه یکی از کهن ترین مراکز پیدایش تمدن و شاهد ظهور چهار دین بزرگ زرتشت، یهود، مسیح و اسلام بوده و همچنین محل اتصال سه قاره آفریقا، آسیا و اروپا می باشد. وضعیت جغرافیایی آن در طول تاریخ نه تنها امکان نقل و انتقال کالا بلکه امکان تبادل عقاید مختلف را فراهم آورده است. انتظار می رفت با خروج قدرت های بیگانه از خاورمیانه و وجود منابع عظیم فسیلی و پتانسیل های دیگر این منطقه، خاورمیانه در جایگاه مناسبی در مناسبات جهانی جای گیرد. اما متأسفانه خاورمیانه نه تنها راه توسعه منطقی را نپیموده بلکه امروزه خاورمیانه تبدیل به منطقه ای شده که تضادهای قومی و قبیله ای و فرقه ای در آن شدت گرفته و به مهمترین مرکز ناآرامی ها و بحران های سیاسی و پرورش تروریسم تبدیل گردیده است. عوامل متعددی در بوجود آمدن این معضلات دخیل اند که برخی از آنها متأثر از نقش استعمار، نظام های حکومتی، محرومیت، قومیت، قبیله، مذهب، سنت، فرهنگ و نبود زیرساخت های لازم اقتصادی، اجتماعی-سیاسی است. تمامی این عوامل در کنُد شدن روند توسعه در خاورمیانه تأثیر بسزائی داشته و نتیجتاً در اشاعه و گسترش تروریسم نقش بسزایی ایفا نموده است. امروزه پدیده تروریسم در دنیا به یکی از مهم ترین مباحث مهم و تأثیرگذار در مسائل جهانی تبدیل و منطقه خاورمیانه بعنوان مرکز پرورش تروریسم شناخته شده است. این مقاله در صدد است تا ریشه ها، زمینه ها و مؤلفه های تأثیرگذار بر عواملی که موجب ایجاد تروریسم در خاورمیانه می شود، را مورد بررسی قرار دهد.

حوزه ی خاورمیانه و به خصوص خلیج فارس در طول جنگ سرد برای معادلات بین المللی ایالات متحده از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. وجود ذخایر نفتی از یک سو و تلاش شوروی جهت نفوذ در این منطقه ی استراتژیک دلایل اصلی اهمیت آن برای آمریکا بود. لذا ایالات متحده از استراتژی های مختلفی جهت حفظ این منطقه در مدار بلوک غرب استفاده کرد. اما آنچه که در دهه ی 70 مورد توجه ایالات متحده قرار گرفت واگذاری امنیت منطقه ی خلیج فارس به قدرت های منطقه ای به نام ایران و عربستان بود که این مساله در چارچوب دکترین دوستونی نیکسون طراحی شد. دکترین نیکسون به صورت مستقیم سیاست خارجی ایران و عربستان را تحت تأثیر قرار داد که پژوهش حاضر در پی بررسی مقایسه ای سیاست خارجی این دو کشور تحت تأثیر استراتژی دوستونی نیکسون می باشد. براین اساس سؤال اصلی پژوهش این است که سیاست دو ستونی نیکسون چه جهت گیری های متفاوتی و متشابهی را برای سیاست خارجی ایران و عربستان رقم زده است؟ فرضیه ی تحقیق این است که این دکترین موجب سیاست کنشی و فعال امنیتی ایران و در مدار غرب شد و عربستان را اگرچه در مدار غرب قرار داد اما صرفاً مبنای مالی امنیت منطقه ای مد نظر بود.

این مقاله بخشی از تحقیقی است که در تابستان سال 1392 انجام شده است. قلمرو مکانی پژوهش شهر تهران را با جمعیت تقریبی 8. 5 میلیون نفر در بر می گیرد. روش انجام این پژوهش نیز توزیع 900 پرسشنامه میان شهروندان تهرانی و تحلیل بر اساس نرم افزار spss برای توضیح داده های پژوهش بوده است. افراد جامعه ی آماری این پژهش پاسخ دهندگان از سه منطقه ی شمال، مرکز و جنوب تهران به برای هر منطقه به تعداد 300 نفر بوده است. هدف این پژوهش نیز بررسی تاثیر خاستگاه اجتماعی شامل شاخص هایی چون، شغل، محل زندگی، میزان درآمد و اشتغال بر روی مشارکت سیاسی در انتخابات ریاست جمهوری ایران بوده است که در 24 خرداد سال 1392 برگزار شده بود. نتایج حاصل از تحقیق حاضر نشان می دهد که میان خاستگاه اجتماعی شرکت کنندگان در این نظرسنجی با میزان مشارکت آن ها رابطه ی عکس وجود دارد. به بیان دیگر خاستگاه اجتماعی بالا در این پژوهش به میزان مشارکت سیاسی پائین و خاستگاه اجتماعی پائین به میزان مشارکت سیاسی بالا در انتخابات انجامیده است که این مساله برعکس نظریات متداول در پیوند با ارتباط خاستگاه اجتماعی و مشارکت سیاسی است.

پس از حادثه 11 سپتامبر، آمریکا و ائتلاف بین المللی با هدف مبارزه با گروه های تروریستی القاعده و طالبان وارد افغانستان شدند. در واقع این حادثه امکان این را فراهم آورد که ایالات متحده استراتژی حمله پیش دستانه را در پیش گرفته و از نیروهای نظامی در برخورد با این گروه های بنیادگرا و تندرو استفاده نماید. علیرغم آنچه که تصور می شد این تهاجم بزرگ نتوانسته به حذف نیروی شورشی القاعده و طالبان منجر شود و آن ها همچنان مناطقی از دوکشور افغانستان و پاکستان و منطقه مرزی پشتونستان را تحت کنترل خود دارند. براساس طرحی که دولت اوباما ارائه کرده بود نیروهای آمریکایی و متحدان آن ها در ناتو از سال 2011 شروع به خارج شدن از افغانستان کرده اند و تا اواخر سال 2014 بایستی تمامی نیروهای خارجی از افغانستان خارج می شدند، اما آمریکایی ها قصد ندارند به طور کامل از افغانستان خارج شوند بلکه خواستار ایجاد 9 پایگاه نظامی در مناطق مختلف افغانستان و باقی گذاردن 10 هزار سرباز در این کشور هستند. هدف از این پژوهش بررسی تاثیر اشغال نظامی افغانستان بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران است. افغانستان یکی از همسایگان شرقی ایران است که مرزهای مشترک طولانی با آن دارد. بحران در افغانستان و حضور نیروهای خارجی در آن، تاثیرات امنیتی زیادی بر ایران دارد که از مهمترین آن ها ناامنی در منطقه است که می تواند آسیب های امنیتی مهمی برای ایران ایجاد کند. این تحقیق به روش توصیفی – تحلیلی انجام گرفته است.