مرتع و آبخیزداری
سال:1390 | دوره:64 | شماره:4 |تعداد مقالات:22

کیفیت علوفه یکی از مهترین عامل های تاثیرگذار بر عملکرد دام است که خود تحت تاثیر شرایط مختلفی می باشد. در این پژوهش، از چهار گونه مهم و خوشخوراک مرتعی شامل: Ferula ovina، Bromus tomentellus، Astragalus macruorus و Prangos uloptera در منطقه گوراب فریدونشهر اصفهان، در سه مرحله رشد (رشد رویشی، گلدهی و بذردهی) در دو سال متوالی 1386 و 1387 نمونه برداری صورت گرفت. سپس تجزیه شیمیایی برای اندازه گیری درصد نیتروژن (N) و الیاف نامحلول در شوینده اسیدی (ADF) به منظور تعیین درصد پروتئین خام(CP) ، هضم پذیری ماده خشک (DMD) و مقدار انرژی متابولیسمی (ME) انجام گردید. به منظور تجزیه و تحلیل آماری داده ها از طرح کرت های خرد شده در زمان در قالب طرح پایه کاملا تصادفی نامتعادل استفاده شد. نتایج حاصله نشان داد که؛ مقدار میانگین شاخص های پروتئین خام (CP)، هضم پذیری ماده خشک (DMD) و انرژی متابولیسمی (ME) در سال 86 (سال پر باران با 725.1 میلیمتر بارندگی سالیانه) با مقادیر آنها در سال 87 (سال کم باران با 284.1 میلیمتر بارندگی سالیانه) تفاوت معنی دار دارد به نحوی که مقادیر شاخص های مذکور در سال 86 در مرحله رویشی و گلدهی بیشتر از سال 87 می باشد. مقادیر الیاف نامحلول در شوینده اسیدی (ADF) گونه های مورد مطالعه در سال 86 کمتر از سال 87 می باشد ولی تفاوت معنی داری نشان نمی دهد. بین مقادیر شاخص های مورد مطالعه در مرحله بذردهی در سال های مختلف، تفاوت معنی داری، وجود ندارد.

بیابان زایی پدیده ای جهانی است که می تواند در هر مکانی رخ دهد و خسارت های قابل توجهی را باعث گردد. از این رو، تحقیقات در زمینه تعدیل و جلوگیری از گسترش این پدیده بسیار ضروری می باشد. جهت بررسی شدت بیابان زایی، پس از بررسی وضعیت موجود منطقه سه معیار آب، خاک و پوشش گیاهی که از موثرترین عوامل در بیابانی شدن منطقه است مورد ارزیابی قرار گرفت و با توجه به شرایط محلی برای هر معیار چندین شاخص در نظر گرفته شد. امتیاز های مربوط به شاخص های هر معیار با بهره گیری از مدل بیابان زایی IMDPA تعیین شد. با استفاده از این روش واحد کاری به عنوان واحد اصلی ارزیابی بیابان زایی در نظر گرفته شده و برای هر شاخص با توجه به وزن دهی انجام شده یک نقشه تهیه گردید، به طوری که از میانگین هندسی شاخص های هر معیار نقشه کیفی معیار مورد نظر بدست آمد. سپس با تلفیق و تعیین میانگین هندسی لایه های حاصل از معیارها و با طبقه بندی نقشه بدست آمده، نقشه وضعیت فعلی بیابان زایی منطقه حاصل گردید. با توجه به ارزیابی صورت گرفته مشخص شد که معیار خاک با میانگین وزنی 2.66 در طبقه شدید و معیارهای پوشش گیاهی و آب به ترتیب با میانگین وزنی 2.37 و 1.77 هر دو در طبقه متوسط قرار می گیرند. در بین شاخص های مورد بررسی، عمق خاک با میانگین وزنی 3.52 بیشترین تاثیر و شاخص میزان کلر و نسبت جذب سدیم به ترتیب با میانگین وزنی 1.18 و 1.18 کمترین تاثیر را در بیابان زایی منطقه دارند. نتایج نشان داد منطقه مورد مطالعه در موقعیتی قرار دارد که قابلیت وقوع بیابان زایی شدیدتر را دارد به طوری که 20.07 درصد از کل منطقه مورد بررسی در طبقه بیابان زایی شدید، 70.53 درصد در طبقه متوسط و 9.36 درصد در طبقه کم قرار دارند.

در مطالعات سیل وجود داده های پیوسته در پایه زمانی مناسب از اهمیت خاصی برخوردار است. به دلیل کمبود داده های سیل و ناقصی زیاد آمار آن در بسیاری از حوضه های آبخیز مناطق خشک و نیمه خشک، تا کنون روش های متعددی برای بازسازی و تکمیل داده ها ارائه شده است. در این پژوهش کارایی برخی از روش های مذکور در بازسازی نواقص دبی های حداکثر لحظه ای در مناطق خشک و نیمه خشک مورد بررسی قرار گرفته است. به این منظور آمار مربوط به دبی حداکثر لحظه ای در 29 ایستگاه هیدرومتری واقع در حوضه ایران مرکزی طی سال های 86-1344 جمع آوری و پس از کنترل همگنی و صحت داده ها با استفاده از آزمون های توالی، ماکوس و گروبز- بک، اقدام به بازسازی نواقص آماری به کمک آمار دبی حداکثر روزانه، از روش های رگرسیون، شبکه عصبی مصنوعی، خوارزمیک ژنتیک و شبکه عصبی فازی گردید. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد در کلیه ایستگاه های مورد مطالعه روش عصبی فازی نسبت به سایر روش های مورد بررسی از دقت بالاتری برخوردار می باشد.

آگاهی از ترکیب شیمیایی گونه های گیاهی با ارزش چندمنظوره می تواند اولویت برنامه ریزی جهت بهره برداری و مدیریت مناسب گونه های مرتعی را مشخص نماید. گونه Camphorosma monspeliaca و Echinophora platyloba از گونه های مهم مرتعی در استان چهار محال و بختیاری است که اهمیت چرایی این گونه ها، بررسی عناصر غذایی آنها را جهت مدیریت چرا الزامی می نماید. به منظور مطالعه عناصر معدنی این گونه ها در منطقه دوتو تنگ صیاد استان، نمونه برداری در سه مرحله رویشی، گل دهی و بذردهی در سه فصل بهار، تابستان و پاییز صورت گرفت. عناصر معدنی سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، روی و مس اندازه گیری شدند. داده های عناصر معدنی دو گونه پس از وارد کردن در نرم افزار SPSS نخست از نظر نرمال بودن بررسی شدند. سپس با تجزیه واریانس و آزمون t، میانگین داده های هر گونه در هر مرحله با حد بحرانی مورد نیاز دام (گوسفند و بز) مقایسه شد. نتایج نشان داد بین دو گونه در مراحل مختلف رویشی (رویشی، گلدهی و بذردهی) از نظر مقدار عناصر معدنی، جز در مورد عنصر مس تفاوت معنی دار وجود ندارد. میزان عناصر معدنی در این دو گونه از مرحله رویشی به بذردهی کاهش می یابد. بین عناصر معدنی در مراحل مختلف رشد گونه Echinophora platyloba، (به جز عنصر روی) تفاوت معنی دار وجود دارد. بین عناصر معدنی در مراحل مختلف رشد گونه Camphorosma monspeliaca (به غیر از منیزیم) تفاوت معنی دار وجود ندارد. به طورکلی عناصر معدنی دو گونه، نیاز دام را به همه عناصر به جز دو عنصر روی و سدیم تامین می کنند.

تخریب زمین در مناطق خشک و نیمه خشک به وسیله تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی، شرایط را برای بیابان زایی فراهم می کند. به عبارت دیگر بیابان زایی روندی است که سرزمین و منابعش را به سوی انهدام سوق می دهد. منطقه جنوب شرقی اصفهان از مناطق بیابانی کشور است که به دلیل هموار بودن منطقه و وجود خاک های حساس به فرسایش و وجود باد های فرساینده استعداد زیادی در بیابان شدن دارد. برای بررسی شدت بیابان زایی منطقه جرقویه اصفهان از معیارهای آب، خاک و پوشش گیاهی مدل IMDPA بهره گیری شد. با توجه به شرایط منطقه برای هر معیار چندین شاخص در نظر گرفته شد. سپس نقشه هر معیار از تلفیق شاخص ها به کمک میانگین هندسی تهیه شد و از میانگین هندسی معیارها، نقشه نهایی شدت بیابان زایی منطقه به دست آمد. نقشه مذکور نشان دهنده مقدار متوسط و کم شدت بیابان زایی در منطقه می باشد. با توجه به ارزیابی های صورت گرفته معیار خاک با متوسط وزنی 2.25 (طبقه متوسط) بیشترین تاثیر و معیار آب با میانگین وزنی 1.14 (طبقه کم) کمترین تاثیر را در بیابان زایی منطقه دارد. ارزش کمی بیابان زایی (وضعیت فعلی بیابان زایی منطقه) 1.72 می باشد که طبق طبقه بندی ایرانی و مدل IMDPA در طبقه متوسط قرار می گیرد.

در مدیریت مراتع زمان مناسب بهره برداری بر اساس مراحل زندگی گیاهان تعیین می شود. این تحقیق به منظور بررسی مراحل رویشی (فنولوژی) گونه Artemisia sieberi که از گونه های کلید مناطق استپی می باشد در سه سایت تحقیقاتی رودشور، حسن آباد و خجیر به انجام رسید. این تحقیق در سه دوره رویش به مدت سه سال انجام شد. تعداد بیست پایه از گونه مذکور انتخاب و از دهه دوم اسفند سال 1384 بطور مرتب مورد بازدید قرار گرفت. مراحل رویشیکی مورد بررسی عبارت بودند از مرحله رویشی، گلدهی، بذردهی و خواب دائم زمستانه. داده های جمع آوری شده با استفاده از آمار اقلیمی (دما و بارندگی) تفسیر و برای هر مرحله، حرارت تجمعی لازم یا مجموع درجه روزهای رشد (Growing Degree Days) محاسبه شد. نتایج نشان داد که زمان شروع و خاتمه رویش در سالهای مختلف متفاوت بوده و این تغییرات تابع شرایط اقلیمی به ویژه درجه حرارت هوا و رطوبت خاک می باشد. این گونه در سالهای معتدل دارای دوره رویشی طولانی تر از سالهای گرم و خشک بود. اما حرارتهای تجمعی مورد نیاز کلیه مراحل رویشی در سالهای مختلف تقریبا یکسان محاسبه شد. در این تحقیق مشخص گردید که رشد گیاه تابعی از مجموع دماهای روز- رشد و بارندگی تجمعی در طول فصل رویش می باشد. همچنین نتایج آنالیز واریانس نشان داد که اختلاف ارتفاع گیاه در سایتهای مختلف و همچنین در سالهای متفاوت از لحاظ آماری معنی دار می باشد(P<0.05) .

تغییر پوشش گیاهی مراتع در اثر چرای مفرط دام می تواند موجب تغییر ترکیب و مقدار بانک بذر گونه ها در خاک شود. در این پژوهش به مطالعه همزمان پوشش گیاهی و بانک بذر خاک در شدت های مختلف چرای دام در مراتع منطقه ماهور ممسنی واقع در استان فارس پرداخته شد. شدت های مختلف چرای دام به صورت قرق بلند مدت و دو شدت چرای متوسط و شدید تعریف شد. پوشش گیاهی و نمونه های خاک در امتداد نوار نمونه برداری (ترانسکت) و در قطعه های (قطعه) یک متر مربعی نمونه گیری شدند. مقدار و ترکیب گونه ای بانک بذر خاک به روش جوانه زنی بذرها در گلخانه تعیین شد. نتایج پژوهش نشان داد که 102 و 49 گونه گیاهی به ترتیب در پوشش گیاهی و بانک بذر خاک منطقه قرق دیده شدند که در شدت چرای متوسط این تعداد 96 و 39 گونه و در چرای شدید 46 و 18 گونه بود. تعداد گونه هایی که هم در پوشش گیاهی و هم در بانک بذر خاک بودند به ترتیب در منطقه قرق، چرای متوسط و چرای شدید 36، 26 و 11 گونه بود. سه تیره پروانه آساها، کاسنی و گندمیان بیشترین تعداد گونه را در پوشش گیاهی و در بانک بذر خاک داشتند. با افزایش شدت چرا، گونه های مرغوب مرتعی در پوشش گیاهی و در بانک بذر خاک کاهش یافتند. پوشش گیاهی سطح زمین از تنوع و غنای گونه ای بیشتری نسبت به بانک بذر خاک در هر سه منطقه برخوردار بود. همچنین یافته های این پژوهش نشان داد که علاوه بر تفاوت در ترکیب گونه ای پوشش گیاهی و بانک بذر خاک در سه منطقه، همبستگی بین ماتریس فاصله ای پوشش گیاهی و ماتریس فاصله ای بانک بذر خاک بر پایه شدت چرا، متفاوت بوده است. همبستگی معنی دار فقط در چرای شدید مشاهده نشد.

حفظ تنوع گونه ای یکی از اهداف مدیریت بوم نظام (اکوسیستم) است که تحت تاثیر ویژگی ها بوم نظام است. با اندازه گیری تنوع می توان توزیع گونه ها را در محیط بررسی و با تاکید بر پویایی بوم نظام توصیه های مدیریتی مناسب را ارائه کرد. در این پژوهش بررسی تنوع گونه ای مراتع روستای فشندک واقع در شمال غرب طالقان میانی مورد بررسی قرارگرفت. با بهره گیری از 110 قطعه (پلات) یک متر مربعی که به طور نظام مند (سیستماتیک)- تصادفی در منطقه مورد بررسی پیاده شد، ضمن شناسایی گونه ها گیاهی، تراکم آنها در هر قطعه ثبت شد. تعلق هر گونه به جنس و خانواده تعیین و فرم رویشی و تیپ و دوره زندگی آنها مشخص شد. شاخص های تنوع شانون، سیمپسون و مک اینتاش برای برآورد تنوع گیاهان مرتعی منطقه در سطوح تاکسونومیک، فرم های رویشی، تیپ گیاهی و دوره رویشی گیاهان استفاده شدند. نتایج نشان داد تنوع گونه های مرتعی در منطقه مورد مطالعه در حد متوسط است و بیشترین توزیع فراوانی مربوط به گونه های Bromus tomentellus،Hypericum perforatum و Thymus kotchyanus می باشد.

در این تحقیق، ارزیابی تناسب اراضی برای گندم آبی، با استفاده از نظریه مجموعه های فازی و با استفاده از روش وزن دهی فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP) ، با روش های رایج و سنتی ارزیابی اراضی مانند روش پارامتریک مقایسه شده است. مقایسه شاخص اراضی به دست آمده از روش های فازی و پارامتریک نشان داد که روش فازی در همه واحدهای اراضی، موجب افزایش شاخص اراضی شده است. هم بستگی بین شاخص اراضی و عملکرد مشاهده شده در سطح منطقه، برای روش مبتنی بر نظریه مجموعه های فازی (r=0.91) با استفاده از روش AHP، بیشتر از روش پارامتریک (r=0.87) بوده است. اگرچه نظریه مجموعه های فازی یافته های دقیق تری را برای ارزیابی تناسب اراضی ارائه می دهد، اما دقت آن تا حد زیادی به انتخاب تابع عضویت مناسب، تعیین نقاط بحرانی و مقدار وزن های درنظرگرفته شده برای خصوصیات مختلف اراضی بستگی دارد.

امروزه پدیده بهمن با توجه به خسارات جانی و مالی که در هنگام وقوع به جا می گذارد به عنوان یکی از بلایای طبیعی شناخته میشود. با پیشرفت علم و فن آوری و ورود علوم تحلیل مکانی به عرصه منابع طبیعی، شناخت، پیش بینی و مهار پدیده بهمن با احتمالات قابل قبول امکان پذیر شده است. در این تحقیق با در نظر گرفتن عوامل زمینی در قالب 5 معیار مقدار شیب، جهت شیب، ارتفاع، پوشش گیاهی و رخساره های ژئومورفولوژیک در قالب سامانه تحلیل سلسله مراتبی، اقدام به تهیه نقشه مناطق بهمن خیز شهرستان سمیرم شده است. هریک از این معیارها به طبقات جزئی تر تقسیم شده و با استفاده از روش AHP مقایسه و وزن دهی شده اند. سپس نقشه های این معیارها از طریق وزنهای بدست آمده در نرم افزار Arc GIS 9.3 روی هم اندازی شده و نقشه پهنه بندی خطر بهمن تهیه شد. با توجه به نتایج وزن دهی شده، عامل شیب به دلیل تاثیر آن بر مقدار نیروی ثقل وارده بر لایه های برف و عوامل ارتفاعی به دلیل تاثیری که در نوع بارش دارند و همچنین عامل جهت شیب به خاطر تاثیر بر مقدار جذب حرارت خورشیدی و ذوب شدن لایه های برف، بیشترین نقش را در وقوع بهمن به خود اختصاص دادند. پوشش گیاهی و رخساره های ژئومورفولوژیک به دلیل افزایش زبری سطح خاک و اشکال توپوگرافی در درجه بعدی قرار گرفتند. البته لازم به ذکر است که تاثیر بعضی از عوامل مانند جهت و ارتفاع در رابطه با عوامل اقلیمی جلوه گر می باشد، مثلا عامل جهت شیب به نحوی عامل جهت باد را در بر می گیرد. به منظور ارزیابی نتایج مدل، پس از بازدید زمینی و استفاده از تصاویر Google Earth نقشه مناطق پهنه بندی شده با مناطقی که به طور واقعی در آنها بهمن اتفاق افتاده تلاقی داده شد. نتایج بیانگر آن است که 90 درصد از کل گذرگاه هایی که دچار بهمن شده اند در طبقه خطر زیاد واقع شده اند که این امر نشانه دقت مناسب روش پهنه بندی مناطق بهمن خیز می باشد.

دو پدیده خشکی و شوری مهمترین عوامل محدود کننده رشد گیاهان محسوب می شوند و با توجه به محدود بودن آب و خاک مناسب، بیش از پیش نظر فیزیولوژیست های گیاهی را به خود جلب نموده اند. این تحقیق به منظور بررسی اثرات تنش خشکی و شوری بر رفتار جوانه زنی گونه Halocnemum strobilaceum (بره تاغ) در چهار سطح خشکی (0، 0.2-،0.4- و(MPa-0.6 و شش سطح شوری (0، 50، 100، 150، 200 و 250 میلی مولار) انجام گرفته است. به منظور مطالعه تاثیر تنش خشکی از محلول پلی اتیلن گلیکول (PEG) 6000 و برای بررسی اثر تنش شوری بر جوانه زنی بذر از سطوح مختلف نمک طعام استفاده شد. مقایسه میانگین ها با استفاده از نرم افزار آماری SAS در قالب طرح کاملا تصادفی و به کمک آزمون LSD انجام شد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که بین همه سطوح تیمار خشکی از نظر جوانه زنی به جز طول ساقه چه اختلاف معنی دار در سطح 1 و 5 درصد وجود دارد. همچنین بین تمام سطح شوری به غیر از درصد و سرعت جوانه زنی اختلاف معنی دار در سطح 1درصد وجود دارد. بیشترین درصد جوانه زنی در تنش شوری 100 میلی مولار مشاهده شد. در مورد سرعت جوانه زنی نیز ملاحظه گردید که تا شوری 200 میلی مولار بر سرعت جوانه زنی افزوده می شود. در مورد صفات طول ریشه چه و ساقه چه، ضریب آلومتریک و شاخص بنیه بذر بین تیمار شاهد با بقیه سطوح شوری اختلاف وجود داشت ولی بین سطوح 50 تا 250 میلی مولار از نظر آماری اختلافی مشاهده نشد. در مورد سطوح خشکی نیز بیشترین مقدار صفات جوانه زنی در سطح خشکی0.2 - مشاهده گردید. به عبارتی با افزایش سطح خشکی به میزان بیشتر از 0.2- میزان صفات جوانه زنی کاهش یافت. یافته های تحقیق بیانگر آن است که گونه H. strobilaceum به شوری مقاومت بیشتری نسبت به خشکی نشان داده و شوری تا 250 میلی مولار را تحمل می کند.