مرتع و آبخیزداری
سال:1392 | دوره:66 | شماره:3 |تعداد مقالات:16

مراتع از جمله منابع طبیعی است که در تعامل بسیار زیاد با فعالیت های انسانی قرار دارد. به دلیل بهره برداری بیش از حد از مراتع کشور و نامساعدبودن وضعیت کنونی آن ها ضروری است در استفاده و بهره برداری از مراتع به توان زیست محیطی آن ها توجه شود. این پژوهش با هدف ارزیابی توان زیست محیطی سرزمین برای توسعه کاربری مرتعداری، بر اساس روش های تصمیم گیری چندمعیاری مکانی، انجام گرفت. بر این اساس، نخست از پارسل A حوزه آبخیز سد قشلاق، منطقه مطالعاتی این تحقیق، داده های زیست محیطی مورد نیاز تهیه شد و در محیط GIS نقشه سازی آن ها صورت پذیرفت. سپس، معیارهای موثر در ارزیابی توان زیست محیطی سرزمین برای توسعه کاربری مرتعداری تعیین و با استفاده از روش AHP وزن دهی شد. پس از تحلیل قضاوت های کارشناسی و وزن دهی معیارها، لایه های اطلاعاتی معیار تهیه شد و بر اساس روش TOPSIS، تجزیه و تحلیل و همپوشانی آن ها در محیط GIS صورت گرفت. نتایج تحقیق نشان داد، با کاربرد روش های تصمیم گیری چندمعیاری مکانی در فرایند ارزیابی محیط زیست، می توان سرزمین را در دامنه ای از طبقات تناسب اراضی برای توسعه کاربری ها طبقه بندی کرد. همچنین، مشخص گردید که برای توسعه کاربری مرتعداری معیارهای فیزیکی سرزمین نسبت به دیگر عوامل اهمیت بیشتری دارد. ارزیابی منطقه برای توسعه کاربری مذکور نیز نشان داد که مناسب ترین پهنه ها در شرق واقع شده است و نامناسب ترین آن ها در بخش هایی از مرکز، جنوب، و غرب حوزه.

صنعت بیمه یکی از عوامل موثر در توسعه کشاورزی پایدار است. مراتع کشور، که تاثیرپذیری بیشتر و زودهنگام تری از پدیده هایی مانند خشکسالی دارد، به رغم گستردگی اش، سطح محدودی از آن ها تحت پوشش بیمه قرار گرفته است. از حدود 86.4 میلیون هکتار مراتع کشور کمتر از سه میلیون هکتار تحت پوشش بیمه قرار دارد. استان سمنان، در مقایسه با سایر مناطق کشور، سطح بیشتری از مراتع را تحت پوشش بیمه قرار داده است. بنابراین، در این تحقیق، عوامل موثر در پذیرش بیمه مراتع توسط دامداران استان سمنان بررسی شد. این تحقیق از جنبه هدف کاربردی - تجربی و از جنبه جمع آوری اطلاعات پیمایشی و همچنین اسنادی و کتابخانه ای است. جامعه آماری مورد نظر نیز همه مرتع داران استان سمنان است. از این میان 147 نفر با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده نمونه آماری انتخاب شد که 75 نمونه مربوط به مرتع داران پذیرنده بیمه است و 72 نمونه مربوط به مرتع داران نپذیرنده بیمه. نتایج برآورد مدل لاجیت نشان داد شرکت در کلاس ترویجی، میزان تولید مرتع، میزان دریافت وام قرق، و درآمد مرتع دار تاثیر مثبت و معنی دار و افزایش تعداد دام (مازاد بر ظرفیت مرتع) مرتع دار تاثیر منفی و معنی داری در پذیرش بیمه مرتع داشته است.

محصول اصلی مراتع علوفه است. بنابراین، با تعیین ارزش اقتصادی آن، به عنوان یکی از مهم ترین کارکردهای تولیدی غیربازاری، می توان مدیران را در برنامه ریزی صحیح و مدیریت بهینه بهره برداری از مراتع هدایت کرد. هدف مقاله حاضر، برآورد ارزش اقتصادی کارکرد تولید علوفه مراتع ییلاقی بلده نور در استان مازندران است. بدین منظور، تولید کل علوفه، با استفاده از روش دوبل، در دوازده واحد کاری برآورد شد. با توجه به ناهمگنی علوفه های مرتعی، از نظر اقتصادی، و نبود بازار سازمان یافته جهت مبادله، از قیمت معادل جو و بهره گیری از رهیافت ارزش گذاری غیرمستقیم هزینه جایگزین استفاده شد. به منظور همگن سازی ارزش کلیه گیاهان، ارزش کل مواد غذایی قابل هضم (TDN) هر یک از گیاهان علوفه ای در تولید همان گونه ضرب شد و ارزش غذایی علوفه تولیدی هر واحد مرتعی محاسبه گردید. با توجه به TDN مشخص جو، معادل وزنی جو برای هر هکتار مرتع مشخص شد که با سناریوهای مختلف قیمتی (تضمینی، جهانی، و تمام شده) ارزش کل تولید علوفه، بر اساس بهای جو، محاسبه شد. نتایج نشان داد از 89826.7 هکتار اراضی مرتعی قابل بهره برداری منطقه تولید علوفه معادل وزنی جو در هر هکتار 276.5 کیلوگرم اندازه گیری شد. میانگین ارزش سالانه آن، با سه سناریوی قیمتی، 64.6 میلیارد ریال برآورد گردید. این مبلغ معادل با 718900 ریال در هر هکتار اراضی مرتعی نوررود است. مبالغ برآوردشده ارزش علوفه تولیدی فقط 25 درصد کل ارزش اکوسیستم مرتعی است که بدون هیچ گونه سرمایه گذاری و به صورت موهبتی طبیعی بهره برداری می شود.

پارامترهایی همچون برگاب، نفوذ، ذخیره آب در چالاب های سطح زمین و پروفیل خاک، و تبخیر و تعرق از مجموعه عواملی است که در یک حوضه سبب تلفات و مانع تبدیل مستقیم بارش به رواناب می شود. در این تحقیق، سعی بر آن شد تا با استفاده از مدل HEC- HMS و مقایسه نتایج حاصل از روش های مختلف برآورد تلفات بارش (روش تلفات نمایی، شرایط اولیه و میزان ثابت تلفات، گرین و آمپت، شماره منحنی (SCS)، کمبود اولیه و میزان ثابت تلفات) و برازش به وسیله تابع هدف درصد خطای حداکثر روش ها برای شبیه سازی رواناب اولویت بندی شود. بر همین اساس، روشی که کمترین میزان درصد تغییرات دبی مشاهداتی نسبت به دبی محاسباتی داشت در اولویت اول قرار گرفت و روش های دیگر در اولویت بعدی. نتایج نشان داد روش های بهینه برای برآورد تلفات بارش حوضه مورد مطالعه، به ترتیب اهمیت عبارت اند از تلفات نمایی، گرین و آمپت، شرایط اولیه و میزان ثابت تلفات، شماره منحنی، کمبود اولیه و میزان ثابت تلفات.

یکی از عوامل اصلی در تغییر رژیم سیلابی حوزه های آبخیز تغییر کاربری اراضی در سطح حوضه است. حوزه آبخیز طالقان، طی سال های متمادی، دستخوش تغییر کاربری اراضی شده که احتمال تاثیر آن بر خصوصیات سیلاب رودخانه مطرح است. در تحقیق حاضر، با تلفیق سیستم های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و مدل HEC- HMS، آثار تغییر کاربری اراضی بر سه پارامتر-دبی اوج، حجم، و زمان پایه سیل در بخشی از حوزه آبخیز طالقان بررسی شد. بدین منظور، نخست نقشه کاربری اراضی سال های 1366 و 1381 تهیه گردید و، برای تهیه نقشه CN منطقه، با نقشه های گروه های هیدرولوژیکی خاک و وضعیت مرتع در محیط GIS تلفیق شد. سپس، مدلHEC- HMS ، با استفاده از روش شماره منحنی و آبنمود واحد SCS در سطح زیرحوضه ها و نیز به روش روندیابی ماسکینگام، برای 10 واقعه بارش-رواناب مشاهده ای واسنجی و اعتبارسنجی شد. بر اساس نتایج شبیه سازی، به علت تغییرات کاربری اراضی (کاهش سطح اراضی کشاورزی و افزایش مراتع)، دبی اوج و حجم سیل در سال 1381 نسبت به 1366 به ترتیب میزان کاهش متوسط معادل 16.17 و 13.6 درصدی را نشان می دهند. بررسی زمان پایه سیل نشان دهنده عدم تغییر این پارامتر در هیدروگراف های سیل در دوره مطالعاتی است. بنابراین، با توجه به نتایج به دست آمده، روند تغییرات کاربری اراضی منطقه مورد مطالعه، به لحاظ سیل خیزی، مثبت ارزیابی شد.

هدف از این مطالعه تهیه نقشه خصوصیات خاک در مراتع شرق سمنان با استفاده از روش آمار مکانی با بررسی روش های کریجینگ و میانگین متحرک وزن دار است. نمونه برداری با روش تصادفی- سیستماتیک از طریق پلات گذاری در امتداد ترانسکت انجام شد. بعد از تلفیق نقشه های ارتفاع، جهت، شیب، و زمین شناسی، نقشه واحدهای نمونه برداری تهیه شد. در هر واحد، نمونه برداری در طول سه ترانسکت 750 متری انجام شد. در ابتدا و انتهای هر ترانسکت از عمق 20-0 سانتی متر نمونه خاک برداشت شد. برای تهیه نقشه های رس، شن، آهک، هدایت الکتریکی، و رطوبت قابل دسترس در نقاط نمونه برداری نشده از روش کریجینگ و میانگین متحرک وزن دار در محیط GS+ و GIS استفاده شد. ارزیابی مقادیر برآوردشده و واقعی با استفاده از روش تقاطعی نشان داد که روش کریجینگ در همه متغیرها، به جز درصد رس، دارای خطا و انحراف کمتر است و دقت بالاتر.

فرسایش خاک مساله محیطی مهمی در حوزه آبخیز وازرود، واقع در بخش میانی مازندران، است. متاسفانه، این حوزه مانند بیشتر حوزه های آبخیز کشور فاقد ایستگاه های اندازه گیری فرسایش و رسوب مجهز برای مطالعه و مدل بندی فرسایش خاک در سطح وسیع است. به منظور ارزیابی خطر فرسایش خاک مدل سازی فرسایش در مقیاس حوزه لازم الاجراست. در این مطالعه از مدل اصلاح شده فرسایش خاک جهانی (RUSLE) همراه با سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور (RS) برای برآورد تلفات خاک و شناسایی نواحی حساس به فرسایش حوزه آبخیز وازرود استفاده شد. از مجموعه منابع داده ها (نقشه ها، تصاویر ماهواره ای، و مشاهدات میدانی) برای به دست آوردن پارامترهای معادله اصلاح شده فرسایش خاک جهانی استفاده شد و برای تحلیل های بعدی به فرمت رستری وارد محیط GIS شده و به پنج طبقه خیلی کم تا خیلی زیاد طبقه بندی شد. بازدیدهای گسترده میدانی صورت گرفته صحت کلی (90 درصد) نقشه خطر فرسایش و مدل مورد بررسی را تایید کرد. نقشه خطر فرسایش خاک با نقشه های کاربری اراضی، ارتفاع، و شیب برای به دست آوردن ارتباط با عوامل محیطی و شناسایی نواحی خطر فرسایش قطع داده شد. بخش اعظم طبقات فرسایشی زیاد و خیلی زیاد در شیب های 25 تا 45 درجه، ارتفاع 1180 تا 2180 متر از سطح دریا، و در اراضی لخت منطقه مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج این تحقیق اتخاذ استراتژی های مدیریتی مناسب را برای تصمیم گیران در اولویت بندی نواحی برای کاهش فرسایش در حوزه آبخیز وازرود امکان پذیر می کند. روش تلفیقی به کارگرفته شده در این مطالعه نسبتا ساده، سریع، و صحیح و دارای پتانسیل اجرا برای سایر نواحی است.

ارزیابی فرسایش پذیری خاک امری ضروری است تا برای جلوگیری از تخریب آن در آینده- به دلیل استفاده بیش از حد از ظرفیت ذاتی خاک و مدیریت نامناسب تدابیری اندیشیده شود. به همین منظور، در این مطالعه، تخریب پذیری اراضی آبیک به فرسایش آبی و بادی برای کاربری های زراعی و مرتع، با استفاده از مدل Raizal، از زیرمدل های میکرولیز، ارزیابی شد. اطلاعات مورفولوژیکی و تجزیه فیزیکی و شیمیایی از بررسی و مطالعه 32 پروفیل خاک اخذ گردید. اطلاعات زراعی- اقلیمی و مدیریتی، شامل درجه حرارت و بارندگی، از داده های هواشناسی ایستگاه کلیماتولوژی باغ کوثر برای 17 سال اخیر جمع آوری شد. برای بررسی اثر تغییرات اقلیمی در ارزیابی اراضی این منطقه، برای سال 2080 میلادی (طی 70 سال آینده)، از منبع گزارش های سازمان تغییرات اقلیمی (IPCC) مختص غرب آسیا استفاده شد. تیپ های بهره وری مورد نظر برای ارزیابی گندم، ذرت، جو، و یونجه است. نتایج به دست آمده از مطالعات ارزیابی تخریب پذیری اراضی به فرسایش آبی و بادی با زیرمدل Raizal در محیط GIS به صورت نقشه تهیه گردید. اطلاعات به دست آمده از مدل های تخریب پذیری اراضی به فرسایش بادی، در هر دو کاربری زراعی و مرتع، نشان دهنده خطر تخریب پذیری درصد وسیعی از اراضی منطقه با شرایط مدیریت فعلی است که نتایج ارزیابی روش های مدیریتی پیشنهادی به بهبود کلاس های تخریب پذیری خواهد انجامید.

اندازه گیری رواناب و رسوب، به دلیل محدودیت های مالی و زمانی و شرایط سخت فیزیکی، همواره، دشوار بوده است. به منظور مقابله با این مشکلات استفاده از مدل ها ضروری می نماید. از طرفی، بررسی صحت و دقت مدل هایی که در خارج از کشور طراحی شده اند برای شرایط ایران الزامی است. هدف مطالعه حاضر بررسی کارایی مدل SWAT در برآورد دبی متوسط روزانه و غلظت رسوب و واسنجی و اعتبارسنجی این مدل در آبخیز چهل چای در شرق استان گلستان است. برای واسنجی نتایج مدل از الگوریتم SUFI2 استفاده شد. معیار ناش - ساتکلیف، به عنوان تابع هدف، در مرحله واسنجی (2001- 2005) و اعتبارسنجی (2006- 2009) برای دبی متوسط روزانه به ترتیب برابر 0.5 و 0.4 و برای غلظت رسوب برابر 0.71 و 0.92 به دست آمد که، با توجه به معیارهای مورد استفاده در تحقیقات گذشته، پذیرفتنی ارزیابی شد. با توجه به اینکه SWAT مدلی مدیریتی است و در این حوزه کارایی مقبولی داشته، پیشنهاد می شود در بررسی اثر اقدامات مدیریتی در آبخیز چهل چای از آن استفاده شود.

در این پژوهش تاثیر مکان ها، ماه ها، و سال های مختلف بر ارزش رجحانی گونه Bromus tomentellus برای گوسفند در مراتع نمونه منطقه نیمه استپی ایران بررسی شد. در این مطالعه ارزش رجحانی گونه Bromus tomentellus در دو سال 1387 و 1388 و چهار ماه در سه سایت چشمه انجیر (فارس)، بادامستان (زنجان)، و فیروزکوه (تهران) پژوهش شد. به منظور تعیین ارزش رجحانی گونه از دو روش استفاده شد: شاخص رجحان؛ روش زمان سنجی. برای مقایسه ارزش رجحانی گونه در سایت ها و زمان های مختلف از طرح کرت های خردشده در قالب بلوک های کاملا تصادفی استفاده شد و به منظور مقایسه دو روش از آزمون T مستقل استفاده شد. نتایج روش شاخص رجحان نشان داد بین سایت های مورد مطالعه در سطح یک درصد اختلاف معنی دار وجود داشت، ولی بین ماه های مختلف و همچنین اثر متقابل مکان در ماه اختلاف معنی داری وجود نداشت. با توجه به نتایج حاصل از کاربرد روش زمان سنجی، بین هیچ یک از فاکتور ها، به لحاظ آماری، اختلاف معنی داری وجود نداشت. مقایسه دو روش از طریق آزمون T مستقل نشان داد که دو روش با یکدیگر در سطح یک درصد اختلاف داشتند.

فرسایش خاک، بی شک، یکی از مهم ترین مسائل و مشکلات موجود در عرصه های طبیعی کشور بوده و آثار مخربی در اکوسیستم های مرتعی به جای می گذارد. تحقیق حاضر، به منظور ارزیابی توانایی و قابلیت مدل RHEM در برآورد میزان رسوب دامنه های مرتعی مناطق خشک، در حوزه آبخیز زوجی شهید نوری کاخک انجام شد. مدل RHEM یک مدل ریاضی، توزیعی، و فیزیکی است که قادر به شبیه سازی فرایندهای هیدرولوژیکی و فرسایشی از طریق اطلاعات اقلیم و خصوصیات دامنه است. میزان رسوب در 18 پلات فرسایشی در دو زیرحوزه شاهد و نمونه اندازه گیری شد. به منظور اجرای مدل، پارامتر های اقلیم، بافت خاک، طول شیب، تندی شیب، تاج پوشش، و پوشش زمین اندازه گیری شد و با ورود به مدل مقادیر رسوب و رواناب سالانه برآورد گردید. نتایج نشان دهنده عدم اختلاف معنی دار در سطح 5 درصد بین داده های مشاهده ای و برآوردی- چه در بررسی کلیه پلات های فرسایشی و چه در بررسی میانگین داده ها در سه جهت مختلف قرارگیری پلات ها است. همچنین، نتایج مبین توانایی مدل در تعیین تاثیر کمی اقدامات مختلف حفاظت خاک در فرایند های هیدرولوژیکی و فرسایش خاک است. در مجموع، بررسی ها بیانگر توانایی مناسب مدل برای کاربرد در دامنه های مرتعی مشابه با شرایط تحقیق است.

بیابان زایی پدیده خاص مناطق خشک، نیمه خشک، و خشک نیمه مرطوب است. میزان این پدیده در کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، بسیار زیاد است. هدف اصلی این مطالعه واسنجی مدل IMDPA با تاکید بر معیارهای زمین در منطقه ابوزیدآباد کاشان است. مدل IMDPA را محققان ایرانی برای ارزیابی شدت بیابان زایی در ایران معرفی کردند و، پیش از کاربرد، شاخص ها و معیارهای به کاررفته در مدل بازنگری شد. با توجه به شرایط منطقه ابوزیدآباد کاشان، سه معیار معیارهای کلیدی بیابان زایی در نظر گرفته شد: زمین شناسی، خاک، و فرسایش بادی. سپس، این معیارها بر اساس شاخص های انتخاب شده ارزیابی شد. از میانگین شاخص ها در هر معیار نقشه کیفی معیار مورد نظر به دست آمد و، در پایان، نقشه حساسیت بیابان زایی منطقه به دست آمد. با توجه به معیارهای بررسی شده، معیار زمین شناسی - ژئومورفولوژی بیشترین تاثیر را در بیابان زایی منطقه ابوزیدآباد کاشان دارد. از مساحت 16161 هکتار محدوده مطالعاتی، 4792 هکتار در کلاس متوسط و 11369 هکتار در کلاس بیابان زایی شدید قرار دارد. در بین شاخص های مورد ارزیابی شاخص شیب با ارزش عددی 3.9 و حساسیت سنگ به فرسایش و شدت فرسایش بادی با ارزش عددی 3.5 و 3.4 از جمله موثرترین شاخص ها در افزایش شدت بیابان زایی در منطقه مطالعاتی بود. بر اساس نقشه وضعیت بیابان زایی منطقه، حدود 70.3 رصد از مساحت منطقه دارای شدت بیابان زایی شدید است و 29.7 درصد از مساحت منطقه دارای شدت بیابان زایی متوسط.