روابط خارجی
سال:1388 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:9

خاورمیانه یکی از بحران خیزترین مناطق جهان بوده است و بنابر اغلب برآوردها تا آینده قابل پیش بینی این چنین خواهد بود. نوشتار حاضر با توجه به نوع نگاه سیاست های غرب و چالش های اصلی خاورمیانه در پی ترسیم دورنمای منطقه در ابعاد اقتصادی، انرژی سیاسی، امنیتی و اجتماعی و ارایه راهکارهایی برای بهبود شرایط است. مناقشه اسرائیل و فلسطین، بی ثباتی در عراق و افغانستان، افراط گرایی، تروریسم، رقابت تسلیحاتی، معضلات اجتماعی، امنیت انرژی و حکومت های ناکارآمد از جمله چالش ها و مسایل مورد توجه است. در بخشی از مقاله به نگاه امنیتی غرب به ویژه امریکا به خاورمیانه و برخی تغییرات جدید گفتمانی امریکا در مورد منطقه اشاره می شود. انرژی و چشم انداز اقتصادی خاورمیانه و به ویژه افزایش وابستگی قدرت های نوظهور آسیایی به انرژی منطقه و همچنین چشم اندازهای سیاسی، امنیتی و اجتماعی خاورمیانه از مسایل مورد توجه دیگر است. در پایان مقاله نیز راهکارهایی مبنی بر لزوم تغییر نگرش و سیاست های غرب به خاورمیانه از جمله جایگزینی نگاه مشارکتی به جای نگاه امنیتی و توجه به اولویت هایی مانند حل و فصل عادلانه مساله اسرائیل و فلسطین و کمک به گسترش همکاری های منطقه ای و توسعه همه جانبه مورد بحث قرار خواهد گرفت.

انقلاب اسلامی 1357 در واقع ترجمان و تبلور احساسات ملی و تلاش  پیوسته ای است که از قرن نوزدهم برای رهایی از سلطه خارجی در جریان بوده است. اقداماتی نظیر تلاش برای یافتن یک نیروی سوم در عصر ناصری، تلاش برای استقلال در عصر مشروطه و تلاش برای ایجاد یک موازنه منفی در دوره نهضت ملی شدن نفت، از جمله تلاش هایی است که برای رهایی از سلطه خارجی انجام شده. با این حال در انقلاب اسلامی، سیاست غرب گرایی و اتحاد با امریکا جای خود را به شعار نه شرقی و نه غربی داد. مردم ایران که فقط قدرت انقلابی خود را می دید دیگر نیازی به محافظه کاری نداشت و در نتیجه از موضع دفاع پیشینیان خود خارج و حالت تهاجمی گرفت. در اینجا بود که نوع دیگری از سیاست بی طرفی به ظهور رسید و در عین حال با نوعی سیاست جانبدارانه از سوی سایر ملت های مسلمان همراه شد که در راستای پیروی از سیاست وحدت جهان اسلام بود. اکنون و با گذشت سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی نیاز به بررسی سیاست ها و اقدامات گذشته و راه پیش رو احساس می شود.

اهداف راهبردی و دراز مدت امریکا که به وسیله حضور سخت افزاری و هم از طریق اصلاحات اقتصادی، سیاسی و امنیتی طرح خاورمیانه بزرگ و با بهره مندی از منابع نفت و گاز خاورمیانه دنبال می شود و در نهایت ادغام خاورمیانه را در نظام اقتصاد سیاسی جهانی دنبال می کند، از مهم ترین عناصر تاثیرگذار بر روند تحولات نوین در خاورمیانه است. این اهداف و طرح مذکور به دلیل راهبردی بودن، حتی در دوران شعار تغییرات سیاست خارجی امریکا در دوران باراک اوباما، به نظر نمی رسد با تحول جدی روبه رو شوند، اما منافع ملی و منطقه ای جمهوری اسلامی ایران را تحت تاثیر قرار خواهند داد. این اهداف عبارتند از: 1) تضمین جریان انرژی منطقه به سوی غرب؛ 2) پیشبرد فرایند به اصطلاح صلح خاورمیانه؛ 3) تامین و تضمین منافع اسرائیل؛ 4) ستیز با اسلام سیاسی با عنوان مبارزه با تروریسم و بنیادگرایی؛ و 5) رویارویی با کشورهای مخالف منافع امریکا؛ 6) گسترش فرهنگ امریکایی در پوشش ایجاد دموکراسی، اقتصاد بازار آزاد و سکولاریزم در منطقه. چگونه اهداف راهبردی (و غیرقابل تغییر) امریکا در خاورمیانه منافع جمهوری اسلامی ایران را در منطقه تحت تاثیر قرار می دهد؟ در پاسخ: 1) در ابتدا به برخی بحران ها و ساختارهای تهدیدزای خاورمیانه که بهانه حضور امریکا در منطقه فراهم آمده اند می پردازیم. 2) آنگاه، سیاست های دوپهلو و دوگانه گسترش دموکراسی و حقوق بشری امریکا در خاورمیانه را مورد توجه قرار می دهیم. 3) سپس، چشم اندازهای نامتقارن تحولات خاورمیانه را که ضرورتا در راستای منافع امریکا قرار ندارند مطالعه می کنیم. 4) در آخر نیز جایگاه و ابزارهای جمهوری اسلامی ایران برای مقابله با تهدیدات احتمالی و پیشبرد منافع ملی در خاورمیانه را کنکاش می نماییم.

مفهوم امنیت دارای پیچیدگی های خاصی است که منشا اولیه آن ناشی از ضعف شکل گیری این مفهوم و تقلیل آن به کار ویژه های نظامی و کشمکش های پایان ناپذیر قدرت بوده است. به طوری که در مکتب رئالیسم و ایدئالیسم به ترتیب مفهوم امنیت، «تسلط بر حریف در عرصه کارگزار و جنگ» و «یافتن راه حلی بنیادین برای ایجاد صلح» تعریف شده است. با توجه به ناتوانی این دو مکتب در پیش بینی جنگ سرد و همچنین ضعف آنها در درک و تحلیل روندهای جاری جهانی، باعث شده تئوریسین های جدید به بسط و گسترش مفهوم امنیت که فراتر از جنگ و صلح بوده بپردازند. این دسته از نظریه پردازان به طرح موضوع امنیتی شدن مقوله های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، زیست محیطی و نظامی پرداختند و بیان کردند: شکل تندرو و حادتری از سیاسی کردن موضوعات، روندی است که بازیگران امنیت ساز برای امنیتی شدن رقبای خود در عرصه بین الملل به کار می برند. این امر باعث می شود کشور مذکور در افکار عمومی آنچنان به صورت تهدیدی برجسته جلوه کند که برای رفع آن استفاده از هر گونه ابزار زور توجیه و مشروع تلقی شود. در این پژوهش سعی شده با توجه به این تعریف تلاش های سی سال اخیر دولت های امریکا برای امنیتی شدن ایران را با توجه به پنج گونه از روند امنیتی شدن ایران مورد بررسی قرار داده و همچنین راه کارهای غیرامنیتی شدن ایران در دولت اوباما را مورد تحلیل قرار دهیم.

شناخت رفتار بین المللی امریکا بدون درک هژمونی این کشور ممکن نیست. چهارچوب نظری مقاله حاضر بر این بنیان استوار است که هژمونی به طور عام و هژمونی امریکا به صورت خاص، از سه رکن «مادی»، «اراده تبدیل شدن به قدرت هژمونیک» و در نهایت «ایدئولوژی اجماع ساز و مشروعیت بخش» تشکیل شده است. این سه رکن، به ترتیب: «شرط لازم»، «شرط کافی» و «شرط تداوم» هژمونی امریکا محسوب می شوند. ادعای مقاله حاضر آن است که با به قدرت رسیدن نومحافظه کاران مرحله جدیدی از هژمونی امریکا آغاز شد. در این هژمونی جدید نقش ارکان مادی سازنده آن برجسته تر گردید و در مقابل ارکان غیرمادی که شامل مساله مشروعیت، رضایت و اجماع سازی است به بهای کسب تفوق مطلق، در اولویت های بعدی نومحافظه کاران قرار گرفت. نتیجه این تحول در مبانی هژمونی امریکا، انحراف رهبری جهانی این کشور به سوی امپراتوری و تضعیف شرط تداوم هژمونی ایالات متحده بود.

اشغال عراق توسط امریکا در سال 2003 تحولات مهمی را به دنبال داشته که علاوه بر این کشور منطقه خاورمیانه را نیز متاثر ساخته است. همچنین بررسی موفقیت ها یا ناکامی های عملیات امریکا در عراق با توجه به واقعیت های صحنه عمل، اهمیت بسیاری دارد. روند پیشرفت این عملیات، محدودیت ها و بن بست های عملی و پیامدهای آن را می توان اصلی ترین عامل در شکل و محتوای اقدامات امریکا در خاورمیانه قلمداد کرد. از سوی دیگر استراتژی امریکا در منطقه، تاثیر مهمی بر امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران دارد و به این دلیل بررسی عملیات امریکا در عراق و نتایج آن از اهمیت زیادی برخوردار است. نکته قابل توجه این که عدم شناخت کافی واقعیت های صحنه عراق و در نتیجه طراحی استراتژی های نامناسب، ناکامی عملیات امریکا را در ابعاد مختلف در پی داشته است. در واقع مهم ترین درس امریکا از این جنگ این است که می توان با قدرت برتر نظامی کشور ضعیفی را به اشغال درآورد اما نمی توان آن کشور ضعیف را برای مدت طولانی در اشغال نگاه داشت.

مقاله حاضر به بررسی تحرکات قومی کردها در کشور ترکیه و تاثیر آن بر امنیت ملی این کشور می پردازد. نخست، با اشاره به چهارچوب تئوریک مکتب کپنهاک تلاش خواهد شد موضوعات مهمی چون ارتباط بین ماهیت دولت و ضرورت امنیتی سازی مورد تاکید قرار گیرد. فرایند امنیتی سازی از طریق اورژانسی نمودن موضوعات مشخص، ظرفیت ها و پتانسیل جدیدی را موجب می شود. اما استمرار موضوع در دستور کار ملی در میان مدت، موجب کاهش توان ملی در مدیریت موضوع از یکسو و گسترش این ناتوانی به حوزه های متفاوت از سوی دیگر خواهد شد. امری که در نهایت بی ثباتی فراوانی را به دنبال خواهد داشت. در قسمت پایانی تاثیر قدرت گرفتن کردها در شمال عراق و تشکیل حکومت منطقه ای کردستان عراق، بر افزایش تحرکات قومی تجزیه طلبانه کردهای ترکیه و نحوه برخورد ترکیه با این بحران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در مورد کردهای جمهوری ترکیه، این کشور در عمل و نوع برخورد خود با کردهای این کشور ثابت کرده بدون شک آنچه در توان داشته باشد به کار خواهد بست تا از ایجاد یک کردستان مستقل جلوگیری کند. در مقابل نیز، بحران طولانی کردها نشان می دهد چگونه اختلافات قومی می تواند توانایی های نظامی و اقتصادی یک کشور (مانند ترکیه) را تضعیف نماید.

رهیافت های نظری مختلف در حوزه روابط بین الملل پاسخ های متفاوتی به ابهام ها و پرسش های موجود در مورد دلایل گسترش روابط ایران و روسیه در دوره اخیر می دهند. درحالی که رویکردهای واقع گرایانه تلاش می کنند تا موضوع همکاری های ایران و روسیه را موضوعی در چهارچوب روابط قدرت های بزرگ و کوشش های دائمی این قدرت ها برای ایجاد موازنه تعریف کنند، رویکردهای لیبرال انگیزه ها و اهداف دو کشور از برقراری این سطح از روابط را به منافع و انگیزه های مادی و اقتصادی دو کشور مرتبط می نمایند. در این میان، موضوعی که هر دو گروه کم وبیش آن را نادیده می گیرند، این است که هم ایران و هم روسیه در دوره پس از فروپاشی شوروی به لحاظ تحولات هویتی در شرایطی به سر می بردند که نیاز مبرمی به بازسازی هویتی خود احساس می کردند. فرض مقاله حاضر این است که ایران و روسیه در این دوره، که همچنان ادامه دارد، علاوه بر آنکه منبعی برای تامین نیازهای امنیتی و یا منافع مادی کمیاب یکدیگر (ارزهای معتبر برای روسیه و فناوری های تحریم شده برای ایران) تلقی می شدند، منبعی برای تامین نیازهای هویتی یکدیگر نیز به شمار می رفتند. ادعای ما این است که طی دوره پس از فروپاشی شوروی، ایران مهم ترین دلیل و به عبارت بهتر مهم ترین عرصه ای بوده که به روسیه امکان بازیگری به مثابه یک قدرت بزرگ جهانی را بخشیده و به طور متقابل نیز رفتارهای روسیه یکی از مهم ترین موانع انزوای بین المللی ایران در دوره اخیر بوده است.