ادبیات تطبیقی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:16

نویسنده کتاب «حدود العالم» منطقه کرمان را شامل استان کرمان کنونی به جز رفسنجان به سمت غرب و جنوب و استان بلوچستان و هرمزگان کنونی دانسته و دومین منطقه بزرگ کشور پس از خراسان برشمرده و شهرها، روستاهای مهم، کوه ها، رودخانه و بیابان آن را توصیف نموده است و هدف وی، نگارش نام های فارسی این منطقه برای جلوگیری از عربی شدن آن ها و حفظ هویت ملی بوده است.

این پژوهش در حوزه ادبیات تطبیقی و بر اساس مکتب فرانسه، به بررسی و مقایسه اشعار اجتماعی و انسان گرایانه در اشعار مهدی اخوان ثالث، شاعر معاصر ایرانی و ایلیا ابوماضی، شاعر معاصر لبنانی، می پردازد. این دو شاعر از شعر به عنوان سلاحی برای بیان مسایل اجتماعی بهره بردند. اشعار آن ها، مملو از تصاویر اجتماعی است، حتی بیان احساسات در شعر این دو شاعر بیش از آن که مبتنی بر عواطف شخصی باشد، بر عواطف اجتماعی تکیه دارد.شیوه کار در این پژوهش، از نوع بنیادین و به صورت کتابخانه ای و سندکاوی است.این مقاله ضمن بررسی زمینه های مشترک اجتماعی اشعار این دو شاعر، به این نتیجه می رسد که عناصر اجتماعی نظیر: آزادی، انسان، اجتناب از غرب زدگی و مبارزه با فقر، محور سروده های آنان قرار دارد.

حجم فراوانی از موضوعات عجایب نامه ها به توصیف سیما و خویشکاری های دیوها، غول ها، جن ها، شیاطین و هیولاها اختصاص دارد. دیوها و هیولاها، فضای فانتزی اعجاب آوری به عجایب نامه ها می بخشد و آن ها را به سمت سنتی ژنریک سوق می دهد. مولفان عجایب نامه ها مخاطبان آثار خود را به خوبی می شناختند و با توجه به نیاز آن ها و با بهره گیری از مواد اسطوره ای و فولکلوریک دنیایی عجیب و غریب پدید می آوردند. از سویی دیگر، بسیاری از روایت های عجایب نامه ها مجددا در فرهنگ مردم راه یافت، به طوری که بسیاری از باورها و معتقدات، امثال و حکم، به ویژه افسانه های مردم از این روایت ها ریشه گرفته اند. مایه های فانتزی و تصویرسازی درباره موجودات مافوق طبیعی در نسل های نخستین عجایب نامه ها مبهم و محدود است، اما هر چه از عمر آن می گذرد، تصویرسازی های پیچیده و اعجاب آورتری از هستی و خویشکاری موضوعات عجایب نامه ها به دست می آید و نوعی «ادبیات فانتزی» پای می گیرد. محور این پژوهش بررسی تطبیقی سیما و خویشکاری های موجودات وهمی در یکی از مشهورترین و کهن ترین عجایب نامه ها، یعنی عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات محمد زکریای قزوینی در سده 6 ق با عجایب نامه ای متاخرتر به نام بحیره از میرمحمود فزونی استرآبادی در سده 11 ق است که می توان آن را از آخرین آثار پدید آمده در عرصه عجایب نامه ها به شمار آورد.

در این مقاله دیدگاه جبران و سهراب درباره دین وتکثرگرایی دینی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. با اندکی تامل در آثار آنها در می یابیم که اندیشه های آنها بویژه اندیشه های دینی شان اگرچه یکسان نیست اما به هم نزدیک است. سهراب سپهری و جبران خلیل جبران از شاعران بنام معاصر کوشیده اند باور به حقانیت همه ادیان را رواج دهند. پذیرش دین خود همراه با عدم تعصب نسبت به آن و باور به مذهبی فراقومی از ویژگی هایی است که در آثار هر دو قابل مشاهده است.از دیدگاه آن ها اساس همه ادیان یکی است، هر چندکه ظاهرا با هم اختلاف داشته باشند. در حقیقت آنها به نوعی وحدت وجود اعتقاد داشتند، از این رو اندیشه های اسلام، مسیحیت، بودا و ... نزد آن ها برابر می نمود و به خاطر این اندیشه ها جبران به کفر و الحاد و سهراب به بودائی اشرافی متهم شدند.

منطق الطیر عطار، یکی از شاهکارهای عرفان ایرانی- اسلامی است که با ساختاری روایی، سلوک روح را در قالب پرواز پرندگان به سوی کوه قاف، جایگاه سیمرغ، به تصویر می کشد. پرندگان برای رسیدن به کوه قاف، از هفت وادی می گذرند و سرانجام در وادی هفتم، خود را با سیمرغ یکی می یابند.عرفان مسیحی نیز، بستر خلق شاهکارهای ادبی بسیاری بوده است. یکی از این آثار، دژ درون، اثر قدیسه ترزای آویلایی، راهبه اسپانیولی قرن شانزدهم میلادی است. در این کتاب، سلوک روح در هفت عمارت دژی به تصویر کشیده شده که قدیسه ترزا آن را در یکی از مکاشفاتش دیده است. در عمارت مرکزی، روح به وصال خداوندگار خود می رسد و با او یکی می شود.به دلیل شباهت های موجود میان منطق الطیر و دژ درون، و نیز به دلیل پیش زمینه های مشترک فکری- فرهنگی این دو اثر، این پرسش مطرح می شود که شباهت ها و تفاوت های ساختاری و محتوایی دو اثر چیست؟ بررسی تطبیقی آن ها پاسخگوی این پرسش خواهد بود.

ابتهاج و فیتوری دو شاعر توانای معاصر بودند که به علت شرایط نامطلوب جامعه خود، از نظر فکری به هم نزدیک شدند. گرایش این دو شاعر در عرصه رمانتیسم جامعه گرا قابل بررسی است. چراکه مهم ترین اشعار آن ها، مربوط به زمانی است که در غم وطن خود شریک شده اند. بررسی تطبیقی این دو شاعر نشان دهنده آن است که هرچند رد پای رمانتیسم فردگرا در آثار آن ها مشهود است، اما تفکر و درونمایه اجتماعی اشعارشان، آن ها را به وادی رمانتیسم جامعه گرا سوق می دهد و درآمیختن رمانتیک با ادبیات انقلابی و پویا از مظاهر شعر هر دو شاعر است.در این جستار ما با یافتن نقاط تلاقی اندیشه این دو شاعر، به تطبیق مفاهیم مطرح شده در اشعارشان پرداخته ایم. به همین منظور، ویژگی هایی چون توجه به مسایل اجتماعی، تعهد نسبت به وطن، جایگاه عشق در مبارزه، ذهنیت غنایی نسبت به مسایل اجتماعی و ... مورد تطبیق و بررسی قرار گرفته است.

«ابن عربی» و «مولوی»، دو عارف و شاعر هم عصردر قرن هفتم هجری می باشند که اولی نماینده دیار غرب جهان اسلام و دومی دنباله موج تصوف شرق، به ویژه خراسان است.اهمیت ابن عربی، در تدوین عرفان نظری اسلامی در دو اثر ماندگارش «فتوحات مکیه» و «فصوص الحکم» است و اهمیت مولوی، به جهت بیان مفاهیم عرفانی به نظم در مهمترین اثر عرفانی در ادب فارسی، «مثنوی معنوی» است. در نوشته پیش رو کوشیده ایم با استناد به شواهدی از آثار مذکور، دیدگاه دو عارف را نسبت به زن مقایسه کرده و سپس، به واکاوی وجوه اشترک و یا افتراق ایشان در این زمینه بپردازیم.

امروزه تعاریف بسیار متفاوتی از خوانش بینامتنی در گستره ادبیات تطبیقی ارائه شده است. اما وجه مشترک همه آن ها باور داشتن قابلیت هایی است که در خوانش بینامتنی می توان یافت. بر اساس این رویکرد می توان جلوه های گوناگون متون ادبی را دسته بندی کرد، ارتباط و تعاملات میان آن ها را دریافت و وابستگی متقابل آن ها به یکدیگر را مورد بررسی قرار داد. در واقع، در خوانش بینامتنی می توان پا را فراتر از بررسی تاثیر و تاثر متون ادبی بر یکدیگر گذاشته و به تعریف جدیدی از جایگاه خواننده به عنوان عامل تاثیرگذار بر خلق معانی نوین در گستره ادبیات جهانی سخن گفت. مقاله حاضر، ضمن تاکید بر ارائه تعریف دقیقی از خوانش بینامتنی، بر آن است تا با تکیه بر کتاب هزار و یک شب و نسخه های متعدد و متفاوت آن به خصوص در ادبیات فرانسه، نشان دهد این رویکرد تعمقی است بر حافظه ادبیات، پژوهشی است بر ماهیت، ابعاد و اهدافی که موجب می شوند تا ادبیات محل ارجاع خودش شود، و بالاخره، بررسی عواملی است که ادبیات را از بازنویسی متون گذشته منع کرده و به خلق آثاری هدایت می کند که سنخیت و همگونی با متن ارجاعی ندارند.

داستان یوسف و زلیخا ازجمله داستان هایی است که از بن مایه های مذهبی سرچشمه گرفته و در دوره های مختلف، مورد استقبال شاعران واقع شده است.سرایندگانی که این داستان را به نظم کشیده اند، غیر از قرآن و روایت های تفسیری، روایت تورات را نیز پیش رو داشته اند. به همین دلیل متمایز بودن این منظومه ها، در بعضی از بخش ها، ریشه در روایت های مختلف این داستان در قرآن، متون تفسیری و تورات دارد. با بررسی وتطبیق منظومه های فارسی یوسف وزلیخای منسوب به فردوسی، جامی وخاوری باروایت عربی نهایه الارب فی فنون الادب، احمدالنویری می توان دریافت که هر چهار اثر از روایت قرآن، بیش از هر روایت دیگری استفاده کرده اند و در این میان، منظومه منسوب به فردوسی و نهایه الارب بیش از دو اثر دیگر به تورات توجه دارند.

هگل در کتاب پدیدار شناسی ذهن، مراحل پیشرفت ذهن را بررسی می کند و در بخش مربوط به خودآگاهی، دیالکتیک خدایگان و بنده را به عنوان یک مرحله از مراحلی که ذهن باید برای تکامل از آن بگذرد، مطرح می کند. این دیالکتیک زمانی مطرح می شود که دو خودآگاهی، برای اولین بار با هم روبه رو می شوند و هرکدام فکر می کنند وجود دیگری باعث می شود استقلالش از بین برود. پس، برای اثبات استقلال خود، دو طرف وارد پیکار می شوند. در دیالکتیک هگل پس از این پیکار هر یک از خودآگاهی ها، به تعریف جدیدی می رسند. آن که پیروز می شود، خدایگان و بازنده، بنده است. البته دیالکتیک خدایگان و بنده تا زمانی ادامه دارد که بین دو طرف رابطه شناخت متقابل وجود داشته باشد. گفتار حاضر تلاشی در جهت بررسی امکان انطباق این نظریه، با متن نمایشنامه های مرگ یزدگرد اثر بهرام بیضایی و سارداناپولس اثر لرد بایرن است و یافته های این پژوهش نشان می دهند که دیالکتیک خدایگان و بنده در هر دو اثر وجود دارد، ولی شرایط لازم برای تداوم آن فراهم نیست. همچنین، در هر دو اثر، به دلیل عدم وجود شناخت متقابل بین خدایگان و بنده، پیکار جدیدی به ر اه می افتد، اما فرجام این پیکار آن گونه که هگل مطرح می کند، نیست و با مرگ یکی از طرفین دیالکتیک پایان می یابد.

مطالعه مضامین فرا ملی- با وجود انتقادها و مخالفت های فراوان در غرب یکی از حوزه های گسترده در پژوهش های تطبیقی معاصر است. موضوع، یک ماده تاریخی و فرهنگی، و از عناصر تشکیل دهنده متن است. از این رو، قابلیت تحلیل و بررسی را دارد. برخی از موضوعات و مضامین، فرا ملی و جهان شمولند، مانند: آزادی، صلح، جنگ، عدالت، مرگ، عشق، عقل، و ... مطالعه تطبیقی در حوزه مزبور می تواند به نبیین فصلی هر چند کوتاه از تاریخ افکار و عقاید و فرهنگ دو یا چند ملت در طول تاریخ بیانجامد و خاستگاه برخی از آن ها را نیز مشخص کند. از جمله موضوعات جهان شمول و مورد اختلاف در فرهنگ اسلامی، موضوع عقل است که معانی متعددی برای آن ذکر شده و مکاتب ادبی، فکری و عقیدتی مختلف، برداشت های متفاوت و گاه متناقضی از آن داشته اند. مفهوم عقل وارد حوزه ادبیات نیز شده و بر همین اساس، برخی از ادبا عقلگرا نامیده شده اند. از جمله این ادبا ناصر خسرو قبادیانی و ابوالعلا معری دو نماینده برجسته عقلگرایی در ادب فارسی و عربی هستند. پژوهش حاضر در پی آن است که در چشم اندازی تطبیقی، نحوه نگرش آن دو را به مقوله عقل بررسی نماید تا این رهگذر به تعریف و کارکرد عقل در حوزه ادبیات دست یافته، و نیز نشان دهیم که با وجود همسانی های بسیار در عقاید ناصرخسرو و معری در خصوص مفهوم عقل، تفاوت های قابل ملاحظه ای هم بین آن دو وجود دارد که این تفاوت ها باعث شده تا مفهوم عقل، نقش متفاوتی در جهان بینی این دو شاعر بزرگ ایفا نماید.

در میان آثار ادبی جهان، رمان سیذارتا اثر هرمان هسه با حکایت شیخ صنعان در منطق الطیر عطار شباهت هایی دارد که این دو اثر را قابل مقایسه می سازد. جستجوی کمال و طی طریق از کمال ظاهری تا رسیدن به مرتبه ای از کمال واقعی درونمایه هر دو اثر است. سیذارتا و شیخ صنعان که هر دو از نظر دیگران دارای مقام و مرتبه ای از کمال هستند، در پی کمال واقعی خویش همه چیز را ترک می گویند و به جستجو می پردازند. عشق در هر دو داستان جایگاه ویژه ای دارد و تحول اساسی شخصیت ها در هر دو با عشق زمینی آغاز می گردد و به سرانجام می رسد. در این مقاله ابتدا ضمن مقایسه ساختاری، دو اثر از لحاظ شخصیت پردازی، کنش ها و گره گاه ها و زبان و بستر وقوع داستان بررسی می شوند. سپس، علت کنش ها و شباهت ها و تفاوت های مفاهیم در دو داستان نموده خواهد شد.

پژوهش حاضر مقایسه بین اندیشه های تربیتی- آموزشی سعدی و جان دیویی است، با این هدف که با اندیشه های تربیتی سعدی به عنوان یک متفکر ایرانی، اسلامی و دیویی به عنوان یک فیلسوف تربیتی آمریکایی آشنایی حاصل شود و همانندی ها و ناهمانندی هایی را که در اندیشه تربیتی- آموزشی این دو وجود دارد مشخص کنیم. در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است به بررسی نظریات ایشان در مورد تربیت، طبیعت کودک، مراحل تربیت، تربیت دینی و نحوه آموزش و پرورش از جمله، هدف آموزش و پرورش، کودک محوری، اهمیت معلم، روش تدریس، و رغبت در آموزش و پرورش پرداختیم.در بررسی این مهم دریافتیم که در موارد رغبت درآموزش و پرورش و هدف آموزش و پرورش همانندی هایی در نظریاتشان وجود دارد. اما در مواردی مثل روش تدریس، طبیعت کودک، مراحل تربیت، نقش معلم، تربیت دینی عقایدی مخالف همدیگر دارند. مطلب قابل توجه این است که هر دو در توجه و تاکید به جنبه تجربه در یادگیری همداستانند، هر چند دیویی با ترکیب مفهوم تجربه علمی و روش علمی، معنای وسیع تری به تجربه داده است.