پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1388 | دوره:4 | شماره:14 |تعداد مقالات:9

اخلاق ناصری یکی از آثار علمی بر جای مانده از خواجه نصیرالدین طوسی در موضوع حکمت و اخلاق است که به زبان فارسی و با نثری متین و شیوا نگارش یافته و نظر اهل علم و ادب را به خود معطوف داشته و حتی تحسین برخی از خاورشناسان بنام را برانگیخته است. محقق طوسی در این کتاب که به طبقه نثر تعلیمی تعلق دارد و نخستین رساله از رسالات سه گانه در خصوص اخلاقیات است، می‏ کوشد با روشی منطقی به ارایه طریق در تربیت نفس پردازد و راه وصول به کمال عقلی را هموار سازد. این مقاله در پی آن است که دیدگاه خواجه نصیر به علم اخلاق و روش کار وی را در شکل‏ گیری ساختار علمی- ادبی اخلاق ناصری مورد بررسی قرار دهد، تصویری روشن از میزان توجه و اعتنای بزرگان دین و دانش را بدان ارایه نماید، به تبیین وصایای اخلاقی افلاطون از زبان خواجه پردازد و از تاثیر اندیشه‏ های اخلاقی دانشمند طوس در پیدایش اخلاق ناصری سخن به میان آورد.

معنویت بر اساس اعتقاد به عالم غیب و جهان ماوراء و اصالت را به عالم باطن دادن شکل می گیرد و معنویت گرایی یعنی غیب گروی که خدا، قیامت، روح مجرد الهیِ انسان و... از مصادیق بارز آن هستند و لذا معنویت منهای خدا و جهان غیب نداریم و معنویت گرایی انسان چه انسان سنتی و چه انسان مدرن، یا قدیم و جدید که البته با توجه به هویت وجودی انسان چنین تقسیمی غیر منطقی است و در جغرافیای معرفت راه ندارد بر مبادی و اصولی استوار است که عبارتند از: اصالت روح، اصالت فطرت، اصالت عالم غیب و اصالت شریعت و دارای مولفه هایی است که عبارتند از: عقلانیت، اعتدال، عبودیت و کارکردهایی دارد که در ساحت های فردی، اجتماعی و مادی و معنوی می تواند تجلی یابد و ...نوشتار حاضر معنویت در قرآن را با توجه به چنان مبانی، مولفه ها و کارکردهایی در سه محور مورد پژوهش و پردازش قرار داده است تا ضمن تبیین ایجابی به نقد ضمنی و سلبی معنویت های سکولار نیز پرداخته شود.در نوشتار حاضر اثبات شده است که معنویت پایه تکامل و دارای جامعیت است تا همه ساحت های زندگی انسان را پوشش دهد و معنویت قرآنی قلمرو گسترده ای دارد که روح حاکم بر زندگی مبتنی بر عقل و اراده و عشق و ایمان است.

با عنایت به خاتمیت و جاودانگی دین اسلام و تلاش مغرضانه دشمنان آن برای ضربه زدن و انتساب خشونت گرایی به پیامبر اعظم (ص) و دین وی، این سوال مطرح می شود که رفتار پیامبر اکرم و مسلمین در خصوص بسط دین خود و مقابله با دشمنان و مخالفان چگونه بوده است؟ در این مقاله با ارایه دلایل و مستندات از جمله آیات قرآنی و سیره پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) انتساب خشونت گرایی به دین اسلام مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. روش پیامبر اعظم (ص) در تمام مراحل دعوت، بر برهان، حکمت، منطق و صلح استوار بوده است. مروری بر تاریخ یهودیان ومسیحیان نشان می دهد که کارنامه آنها بسیار تاریک و همراه با جنگ و خونریزی بوده است؛این درحالی است که در متن نامه های ارسالی پیامبر (ص) به سلاطین و پیمان های منعقد شده با گروه های مختلف، پیامبر همواره از نصیحت و نرمش استفاده نموده اند و با اسرای جنگی با روح مدارا و مسالمت جویانه رفتار کرده اند. نیز اصول سیاست خارجی و تعهدات بین المللی کشور های اسلامی که بر گرفته از روش و منش پیامبر اسلام است، هم گواه صادقی است بر این که آنچه برخی خاورشناسان و مغرضان در خصوص خشونت در اسلام بیان می کنند، خطاست.

هرمنوتیک یا علم تاویل متون مقدس در همه مکاتب فکری به چشم می خورد. در اسلام نیز تاویل جلوه ای از ژرفایی، گستردگی و جاودانگی آیات قرآن می باشد. معنی لغوی و اصطلاحی تاویل، منشا قرآنی این علم و تفاوت تاویل با تفسیر مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس روایات شیعی و برخی از عرفا، راسخان در علم، پیامبر اعظم (ص) و امامان شیعه و کسانی که از تهذیب نفس، صفات معنوی و قدسی برخودارند، می باشند. در روایات و از دیدگاه برخی از عرفا بر لزوم مطابقت تاویل آیات با مبانی قطعی وحی تاکید شده و تاویل به رای و بی اساس را نکوهش کرده اند.فرضیه اصلی این نوشتار مبتنی برآن است عارفان در تاویل آیات رویکرد خاصی دارند. این نوشتار توصیفی و کتابخانه ای و بر اساس تحلیل اسناد معتبر عرفانی تدوین شده است. دستاورد عمده این گزارش بیان شیوه ی نگرش تاویلی عارفان مسلمان و سازگاری آن با عقل سلیم و موازین قسط یعنی سنت انبیا و اولیای بزرگ الهی نیز باشد.

یکی از مسایلی که در تاریخ علم کلام همواره مورد بحث و مناقشه بوده است، مساله کلام باری تعالی می باشد؛ به تبع آن چیستی و چگونگی وحی به مثابه تجسم کلام الهی مورد گمانه زنی ها و رهیافتهای نظری مختلفی از تبیینی کاملا فرا طبیعی تا تبیینی طبیعی، قرار گرفته است. مقاله حاضر در جایگاه نقد دیدگاه طبیعت گرایانه وحی به تحلیلی بیرونی و درونی از وحی پرداخته و آن را آشکارا تبیین نموده است. در مقاله حاضر دیدگاهی که پیامبر در بیان وحی را چونان زنبوری مولد در نظر گرفته که خود در تولید وحی کاملا فعال است، مورد نقد قرار گرفته، گرچه تصویری از پیامبر را هم که او را به مثابه طوطی مقلدی انگاشته، پذیرفته نشده است. در پژوهش حاضر یکی انگاشتن کلام پیامبر با کلام خدا و سخن گفتن پیامبر به جای خدا مورد مناقشه جدی قرار گرفته، و از آنجا که ارایه دهنده دیدگاه طبیعت گرایانه از وحی به آرا فیلسوفان و عارفان تمسک جسته است، در این نوشتار هم به اختصار به این آرا اشاره رفته است. 

عرفان یکی از گرایشهای اصیل در نهاد آدمی است و بعد معنوی انسان را پوشش می‏دهد. اشتیاق انسان به کمال معنوی باعث توجه جدی به عرفان گردیده است. اما از آنجا که عرفان باید از منابع حقیقی خود بهره ببرد و مصون از افراط و تفریط در عمل بوده و مطابق با معیارهای واقعی انسان کامل باشد؛ گاهی و نزد برخی مدعیان سلوک عرفانی دچار کج روی‏ ها و خلل گردیده و به عرفان منفی گرایش پیدا کرده است. مقاله حاضر ضمن بیان لزوم و جایگاه رفیع عرفان برای انسان، منابع اصیل آن را معرفی و بر اساس دیدگاه و سیره عملی عارف بزرگ اسلامی امام خمینی (ره)، معیارهای عرفان مثبت و منطبق با تعالیم اصیل اسلامی و رفتار نبوی و علوی را نشان داده است.

شناخت نفس یا خویشتن شناسی یکی از مهمترین مسایلی است که افکار فلاسفه را در تمام قرون و اعصار به خود مشغول داشته و از ایده های بزرگ علمی است که کلیه ملل مختلفه جهان را به بحث و جستجو برانگیخته است. در نوشتار حاضر به بررسی آرای دو فیلسوف الهی در زمینه نفس پرداخته شده است. از این رو نخست آرای شیخ شهید سهروردی در موضوع نفس و مباحث مرتبط با آن همچون «حدوث و قدم نفس» «تعلق نفس به بدن» «چگونگی رویت نفس» نفوس واصل به سعادت، پرداخته شده است، سپس رای صدرالمتالهین شیرازی در این موارد و اختلاف آنان بیان شده است.