پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1388 | دوره:4 | شماره:15 |تعداد مقالات:8

در این مقاله، پس از ریشه شناسی واژه توکل، تطور دلالی و معنایی آن در نهج البلاغه، توضیح داده می شود. سپس واژه و مفهوم توکل در نهج البلاغه مورد تحلیل معناشناختی قرار می گیرد.چنانکه در آثار عارفان و سالکان طریق الهی بیان شده است، واژه توکل دارای طیف وسیعی از مصادیق است که در قالب های مختلف عقلی (فلسفی)، کلامی، عرفانی، تفسیری، روایی و اخلاقی خودنمایی می کنند و شبکه ای وسیع از معانی را تشکیل می دهند. این شبکه، بسیار پیچیده است و بسته به عوامل درونی و بیرونی تنظیم می گردد.در این مقاله همچنین، واژه «تفویض» از نظر علم لغت و در اصطلاح عرفانی، توضیح داده می شود و ارتباط آن با توکل تبیین می گردد. واژه «توکل» اگرچه ممکن است با تفویض هم معنا باشد، ولی با ملاحظات سیستمی دیگر، ازجنبه معنایی با یکدیگر متفاوت اند.همچنانکه «توکل» در قرآن، دارای وجوه معنایی است، در نهج البلاغه نیز معانی متعددی بر آن بار شده است. چنانکه «توکل» مرکز ثقل سیستم معنایی باشد، تفویض که از نظر معنایی به «توکل» بسیار نزدیک است می تواند با آن هم معنا گردد.

امام فخر رازی، متکلم،متفکر و مفسر بزرگ اسلامی، در نیمه دوم قرن ششم ه. ق/ دوازدهم م.، در منطقه خوارزم به مدت شش سال به فعالیت های علمی و کلامی اشتغال داشته است. این سرزمین، از نظر بینش فکری و مدرسه عقلی تنها منطقه ای در شرق عالم اسلام بود که با جدیت تمام از آموزه های کلامی و معارف عقلی دفاع می کرده است؛ هم چنین نظر به امنیت سیاسی و ثبات اجتماعی توام با پیشرفت مادی و بالا بودن سطح مناظرات و مباحثات کلامی، از چنان جذابیتی بهره مند بود که دانش مندانی مانند امام فخر رازی را به سوی خود جذب و جلب نمود.در این مقال نویسنده کوشیده، پس از ارزیابی حیات علمی و مذهبی فخر رازی، مناسبات سیاسی و همکاری او با سلاطین خوارزمشاهی یعنی سلطان تگش و علاالدین محمد،مجالس بحث و درس او در خوارزم خاصه مناظرات کلامی او با معتزله،حشویه و مسیحیت خوارزم را بررسی نماید.

مطلبی که بسیاری از ادیان توحیدی ادعا کرده اند که خداوند خودش را بگونه ای متجلی ساخته است و وحی همان تجلی واقعیت الهی و یا غایت مقدس برای انسان است که بصیرت های عرفانی، حوادث تاریخی یا تجارب معنوی احیاگر افراد و گروه ها، آنرا تایید کرده، توسط بسیاری از فلاسفه و الهیون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به ادیان نبوی، وحی اساسا بعنوان کلام خداوند ادراک می شود که پیامبر می تواند با اطمینان درباره افعال و اهداف خداوند سخن بگوید. آنها بر این باورند که وحی به طرق مختلفی تحقق می یابد که به نمادهایی از قبیل پدیده شنیداری، پندارهای درون گرایانه، رویا و خواب و تجلی اشاره می کنند. فلاسفه و الهیون با نگرشهای متفاوتی، درباره ماهیت و طبیعت وحی بعنوان پیام الهی بحث کرده اند، اما این امکان وجود دارد که کیفیت وحی را به صورت یک کلام، از لحاظ زبان شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. از آنجایی که خداوند گزاره هایی را به بعض پیامبران برگزیده اش الهام کرده و همچنین به محمد (ص) وحی کرده است که در قرن هفتم میلادی قرآن را بنگارد که محتوی و اسلوب آن نشانگر مبدا الهی است، می تواند در چارچوب زبان شناختی مورد بررسی قرار بگیرد. در واقع، هدف اساسی این مطالعه، بررسی ساختاری زبان شناختی وحی با تاکید بر آرای فردینان دوسوسور بوده است که او بین دو مولفه سازنده یک نشانه یعنی دال و مدلول تمایز قایل شده است که یکی از مفاهیم بنیادین در معنی شناختی محسوب می شود. سوسور به عنوان نماینده ساختارگرایی در دوگانگی زبان (langue) و گفتار (Parole) مطالبی جمع بندی کرده است. هر چند بر اساس این ساختار، کلام باری تعالی به تمام و کمال تحلیل نمی شود، اما با توسعه چهارچوب های زبان شناختی، می توان ارتباط خدا با جبرئیل و سپس با رسول خدا و همچنین رابطه رسول خدا با مردم را تحلیل کرد. بنابراین مطالعه مذکور، به بررسی لغوی و اصطلاحی وحی و ضرورت آن در عالم در یک رویکرد فلسفی- اجتماعی پرداخته و سپس در چهارچوب زبان شناختی ساختاری به تحلیل پدیده وحی پرداخته است.

یکی از احکام مسلم اسلامی حکم نماز است، فقهای شیعه و سنی در حکم نماز مسافر اختلاف نظر دارند، مبنای اختلاف نظر نحوه تفسیر آنان از آیه شریفه 101 از سوره مبارکه نساء می باشد. فقیهان اهل سنت از عبارت (فلیس علیکم جناح) در این آیه عدم وجوب قصر در نماز مسافر و اختیار مکلف در قصر و یا تمام را استنباط نموده و از قسمت بعدی آیه که (ان خفتم....) فرموده است، معنی شرط فهمیده و می گویند: قصر در نماز مسافر مشروط به خوف از فتنه انگیزی دشمنان است و لذا در سفر فاقد این شرط حکم قصر هم ساقط می شود. زیرا مشروط با عدم شرط از بین می رود.ولی فقهای شیعه معتقدند که از همین آیه وجوب نماز قصر فهمیده می شود، زیرا معنای (لیس علیکم جناح) ضرورت را بیان داشته و عبارت (ان خفتم...) قید غالبی را توجه می دهد و نه شرط را، و نیز سنت قطعی نبوی این حکم را تایید می نماید و همچنین عمل صحابه پیامبر (ص) هم برهمین مبنا بوده است. شواهد دقیق تفسیری و دقت در آیات دیگر قرآن و نیز نمونه های عملی از سنت نبوی در استنباط صحیح از آیه مورد بحث و بررسی قرار گرفته تا حکم در نماز مسافر معلوم گردد. 

هدف از انجام این پژوهش ساخت و اعتباریابی مقیاسی برای سنجش راهبردهای مقابله  اسلامی بود. به همین منظور از میان جامعه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز 300 دانشجو (118 زن، 182 مرد) به روش تصادفی طبقه ای انتخاب شدند. ابزارهای تحقیق عبارت بودند از مقیاس دینداری آرین (1377) و مقیاس راهبردهای مقابله های عمومی (براهنی وموسوی، 1371). روش تحقیق شامل تحلیل عاملی، برای ساخت مقیاس، و روش همبستگی برای اعتباریابی این مقیاس بود. نتایج تحلیل عاملی نشان داد که این مقیاس دارای ساختار سه عاملی است، به طوری که می توان سه عامل مقابله شناختی، رفتاری و عاطفی را در آن مشخص نمود. با توجه به اعتبار همزمان بدست آمده، مشخص گردید که بین نمره این مقیاس و مقیاس دینداری، و مقیاس راهبردهای مقابله عمومی همبستگی وجود داشت p<0/01) تا(p<0/0001 . نتیجه نشان داد که مقیاس راهبردهای مقابله اسلامی ICSS دارای اعتبار و پایایی مطلوبی برای سنجش استفاده از این راهبردها در شرایط تنش زا می باشد.

ابو عثمان عمرو بن بحر ملقب به جاحظ، ادیب و متکلم معتزلی قرن سوم یکی از مدافعان قرآن و موسس علم بلاغت است، وی در رد نظریه صرفه استادش کتابی به نام نظم القرآن نوشت، که در حال حاضر این کتاب مفقود می باشد، اما جاحظ در نوشته های خود مستقیم یا غیرمستقیم به اعجاز پرداخته است.داده های ادبی و کلامی فراوان که جاحظ در تبیین نظریه اش مطرح کرده، کاوش اندیشه اعجاز نزد جاحظ را برای ما ضروری می سازد.آنچه که با مطالعه در آثار جاحظ نمود پیدا می کند، شیوه وی در بیان و تبیین مساله اعجاز قرآن است وی با دو مبانی زبانی و بلاغی تصویر روشنی از اعجاز بیانی قرآن را نشان داده است.

یکی از شایع ترین پدیده های ذهنی که موجب تیرگی دل، ظلمت درون، کدورت و افسردگی می شود، سوظن است. فرد بدگمان تنها به نقطه های ضعف و مبهم و تاریک زندگی خود و دیگران توجه می کند. این پدیده ممکن است حتی در قوه دماغی انسان هم اختلال بوجود آورده و باعث وسوسه در عقاید و افکارش شده و در غایت، به خروج از ایمان منتهی گردد. ضد آن حسن ظن و خوش گمانی و روشن بینی است که با فطرت آدمی و هدف آفرینش، هماهنگی و همبستگی داشته، آرامش درون و سعادت را به دنبال دارد. پژوهش حاضر، ضمن بررسی موارد استعمال واژه ظن و تبیین مفهوم دقیق آن به مباحثی چون سوظن به خود، دیگران و خداوند و نقطه مقابل آن و همچنین عوامل ایجاد کننده و آثار و درمان آن پرداخته است.