پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1391 | دوره:2 | شماره:5 |تعداد مقالات:8

یکی از موضوعات مهم در اعتقاد دینی، موضوع مهدویت و مساله ظهور امام عصر عجل اله تعالی فرجه الشریف می باشد. تمامی ادیان الهی بدان معتقد بوده و همگی در انتظار منجی آخرالزمان می باشند. در اسلام نیز توجه خاصی بدان مبذول شده و آیات و روایات فراوانی به این امر اختصاص یافته است. اما سوال اصلی و رسالت این مقاله این است که چرا آن حضرت غایب شده اند؟ و آیا در دوران غیبت آن حضرت، ما معتقدین و پیروان منجی مسوولیت و رسالتی در تحقق ظهور داریم یا خیر؟ در این امر نظریه ها مختلف است. برخی از دیدگاه ها به گونه ای مطرح شده که هر نوع تکلیف و وظیفه را از ما سلب می نماید. ولی دیدگاه درست این گونه نیست. این مقاله می کوشد تا با توجه به آیات و روایات و دلایل عقلی به بررسی این موضوع بپردازد و علت اصلی غیبت منجی بشریت که عدم آمادگی انسانهاست را به اثبات برساند، و آنگاه رسالت ما در آماده شدن و آماده ساختن و زمینه سازی ظهور آن مصلح کل را مشخص نماید.

در این مقاله تلاش شده است پاره ای از مسائل اعتقادی و فرا اخلاقی، به عنوان مبانی حل تزاحم های اخلاقی، تبیین گردد. در این راستا، مساله حسن و قبح، اطلاق و نسبیت و برخی از قواعد اصولی، تحت عنوان قواعد حاکمه و کنترل کننده، و با بهره گیری از دیدگاه های دانشمندان علم کلام و علم اصول که با استناد به آیات و روایات این نتیجه به دست آمده که در قواعد اخلاقی، تزاحم به معنای واقعی کلمه وجود ندارد و نمود تزاحم تنها در هنگام مواجهه و عمل به پاره ای از افعال اخلاقی است که به گونه ای خودنمایی می کند.همچنین، به ذکر و تبیین نمونه هایی از آیات قرآن کریم که روشنگر اولویت ها و خطوط کلی رفع تزاحم ها می باشد، پرداخته و نحوه اولویت پاره ای از افعال و قواعد را نسبت به بعضی دیگر از آنها، با توجه به دیدگاه برخی دانشمندان، با عنوان ترتیب مصالح ذکر نموده و در پایان نتیجه این که چون تکلیف بما لایطاق عقلا قبیح است و مکلف نمودن انسان به چند فعل در زمان واحد مصداق تکلیف بما لایطاق است، لذا انسان در هر زمانی ملکف به انجام یک فعل است و باید فعلی را انتخاب کند که موجبات تقرب الاهی را فراهم آورد.

توشیهیکو ایزوتسو، اسلام شناس معروف ژاپنی، در دو اثر ارزنده و مشهورش یعنی خدا و انسان در قرآن و مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید، دانش معناشناسی را مبنای کار خود قرار داد و پیشرفتی عمده در حوزه مطالعات قرآنی و به ویژه معناشناسی واژه ها و مفاهیم قرآن پدید آورد.ایزوتسو در کتاب مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید با به کارگیری روش معناشناسی هم زمانی سوسور، روابط معنایی مفاهیم عمده قرآن را به شیوه ای روشمند یعنی بر اساس معیارهای علمی قابل قبولی همچون روابط هم نشینی، جانشینی، تضاد، ترادف و... بافت کلام، مشتقات واژه در قرآن، وجوه معانی هر مشتق در کاربرد قرآنی و.... از قرآن استخراج کرده و به تجزیه و تحلیل برخی از مهمترین مفاهیم اخلاقی قرآن بویژه مفهوم ایمان پرداخته است. در مقاله حاضر، ابتدا مبانی ایزوتسو در فهم مفاهیم اخلاقی قرآن شناسانده شده و در ادامه تعریف مفاهیم اخلاقی قرآن و نیز دوگانگی بنیادی نظام اخلاقی قرآن از نگاه ایزوتسو، تعریف معناشناسی هم زمانی و روش های ایزوتسو در فهم مفاهیم اخلاقی قرآن تبیین شده است. سرانجام، برای عرضه روشن تر روش ایزوتسو تحلیل او از واژه ایمان به عنوان نمونه بررسی شده است.

صفات و ویژگی های قرآن کریم، همواره محل اندیشه ورزی میان مفسران و متکلمان اسلامی بوده است. این مقوله در تفاسیر قرآن در سطح وسیعی، ذیل آیات مربوط به قرآن، نظر مفسران با گرایش های مختلف تفسیری را به خود جلب کرده است. یکی از این ویژگی ها، قلمروی جامعیت قرآن است که جزو باورهای بنیادین مسلمانان قرار دارد و همواره، بالاخص در دوره معاصر مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان بوده است. تعیین قلمروی جامعیت قرآن بدان جهت حائز اهمیت است که از مبانی مهم فهم وتفسیر قرآن به شمار می آید و قبول یا انکار هر قلمرویی در فهم و تفسیر قرآن تاثیرگذار است.در این مقاله سعی بر آن است که نخست، دیدگاه های اندیشمندان اسلامی و مفسران قرآن با گرایش های مختلف تفسیری در خصوص قلمروی جامعیت قرآن، مورد بررسی قرار گیرد و سپس ضمن ارائه دیدگاه برگزیده در این زمینه، به کیفیت بیانگری قرآن پرداخته شود.

بارگاه رضوی از سده سوم هجری قمری تاکنون، کانون توجه امت اسلامی اعم از شیعه و سنی بوده است، به ویژه علمای اهل سنت و پیروان آنان، پیوسته جهت عرض ارادت و طلب حاجت و شفای امراض به زیارت آن حضرت شتافته و به آن پیشوا توسل می جستند. این در حالی است که با بیان تفکرات و فتاوای ابن تیمیه و پیروانش چون محمد بن عبدالوهاب، زیارت قبور انبیا و صالحین و توسل به آنان حرام و شرک دانسته شده و زیارت کنندگان و متوسلین به آنان را قبریون و حجریون نامیدند و با جلوه دادن زیارت و توسل از اختصاصات شیعه، و ادعای فقدان چنین اعتقادی در میان اهل سنت و یا وجود چنین اعتقادی در عوام اهل سنت و نه علما، سعی در ایجاد دوگانگی اعتقادی و رفتاری میان شیعه و سنی دارند. پژوهش حاضر در صدد تبیین فضیلت زیارت امام رضا در منابع اهل سنت و تبیین گزارش ها و نصوص تاریخی، بر سیره مستمره علمای اهل سنت و پیروان آنان و نیز نقد تفکرات و باورهای وهابیت در مساله زیارت و توسل، بر اساس منابع معتبر و درجه اول اهل سنت است که نتیجه آن اتحاد بیش از پیش مسلمین خواهد شد.

مساله حسن و قبح، دارای پیشینه بسیار کهن است. یونانیان باستان حسن و قبح عقلی را پایه و اساس ارزش های اخلاقی به شمار آورده اند. برخی از متکلمان اسلامی نیز حسن و قبح عقلی را زیر بنای مسائل کلامی شمرده اند. فقها این بحث را در اصول فقه مطرح کرده و حتی برخی آن را از مبادی احکام می دانند. دربحث عدل الهی، نیز مساله «حسن و قبح ذاتی افعال» مورد پژوهش است. متکلمان دراین بحث دو گروه شده اند. گروه اول طرفدار جبر و اضطرار که به فرقه اشاعره شهرت یافته اند و گروه دوم طرفدار عقل و اختیار که در راس طرفداران این گروه فرقه معتزله و فرقه شیعه قرار دارند که به عدلیه شهرت یافتند. در کنار این دو فرقه باید از فرقه سومی به نام ماتریدیه نام برد. که این فرقه نیز در حسن و قبح با این گروه هم عقیده اند. در معنا شناختی حسن و قبح، گاه به معنای موافقت و مخالفت با مقصود (عرض) و مصلحت و گاه صفت کمال و نقص، بکار رفته وگاه بر کاری که در دنیا موجب مذمت قرار گیرد و در آخرت موجب عقاب شود، قبح و برکاری که در دنیا مورد تشویق و مدح و در آخرت موجب ثواب شود، حسن اطلاق می شود. فرضیه تحقیق این است که اولا حسن و قبح، عقلی است ثانیا درصورت اثبات عقلی بودن حسن و قبح، ثمرات مهم و نوینی از پذیرش این نظریه به وجود می آید، که در این مقاله بدان پرداخته شده است.

بحث ظهور و اصلاح جامعه بشری از نابسامانیها که از اعتقادات مشترک بین جوامع و ادیان مختلف می باشد، ارتباطی تنگاتنگ با منجی عالم بشریت دارد و عموم مکاتب و آیین هایی که به این بحث پرداخته اند، پیرامون شخصیت منجی نیز اظهار نظر نموده اند.علمای مسلمان از جمله مفسران، اعم از شیعه و سنی نیز درباره شخصیت منجی به بحث پرداخته و درباره موضوعاتی همچون اینکه «آیا زاده شده یا نه، از کدامین تبار است، ویژگی های ظاهری و معنوی او چیست، مقام و منزلت و شباهتش به انبیا کدام است؟» روایاتی را آورده و گاه نظریات خود را نیز بیان کرده اند. از جمله جذابیت های این نوشتار اینکه آرا متفاوت نقل شده در منابع اسلامی در این خصوص و وجوه تشابه و تفارق آنها را می توان از مصادیق مباحث تقریب بین مذاهب اسلامی برشمرد، بویژه از آن جهت که علی رغم بررسی این موضوع به روش نقلی در منابع تفسیری، عمدتا از جنس مباحث کلامی بشمار می رود.