بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1391 | دوره:8 | شماره:20 |تعداد مقالات:11

زمانی که شاعران عرب زبان به مدح پیامبر اکرم (ص) گشوده اند، در بسیاری از موارد خواسته یا ناخواسته، در خلق معانی اشعار خود از تعابیر قرآنی استفاده کرده اند، آنها در این راه اغلب سعی نموده اند تا با اشارات پنهان، به شعر خود زینت بخشند. این دسته از شاعران الفاظ و گاه معانی قرانی را به شیوه ای متفاوت به کار گرفته و در کنار به کار گیری صریح به گونه ای پنهان به این کار مبادرت ورزیده اند که نشانگر نفوذ عمیق الفاظ، تعالیم و فرهنگ قرانی در روح و جان آنها بوده است، بسیاری از معانی در بین شاعران به عنوان مضمونی مشترک دست به دست می گشت و هر کدام از آنها به نوعی تحت تاثیر قرآن کریم بوده اند. با بررسی دقیق این مطالعه بینامتنی می توان به نتایجی ادبی، زبانشناسی، اعتقادی، و مانند اینها دست یافت که هر کدام بحثی مستقل می طلبد.

هنگامی که دین اسلام تثبیت شد، برخی از علمای اهل کتاب به اسلام گرویدند و آنان که در دل غرض و مرضی داشتند، سعی کردند با وارد کردن افسانه ها و قصه ها و احادیث جعلی و تفسیر آیات در جهت تحریف فرهنگ اسلامی برآیند. مهم ترین و تاثیرگذارترین آنان، کعب بن ماتع است، زیرا «بیشتر آنچه که از اخبار یهود و مدح و ثنای اهل کتاب و قبله آن ها بیت المقدس، بویژه در مورد یهودیان در کتب اسلامی هست، توسط وی نشر یافته است.» (عسکری، 1374، 105.6) و به خاطر دانش فراوان از کتاب مقدس و اخبار پیشینیان به کعب الاحبار شهرت یافت. از آنجا که شعرا و نویسندگان ایرانی مطالعه کتاب های تفسیر و تاریخ در دستور کار آنان بوده، برخی از افسانه ها و گفته های کعب الاحبار در آثار آنان انعکاس یافته که در مجموع از دو دیدگاه قابل بررسی است. نخست: گفتارهای او در شرح و تفسیر برخی از آیات قرآن کریم و سخنانی که جنبه حکمت و پند به خود گرفته و دیگر، افسانه هایی است که وی در باره موضوعات گوناگون نقل کرده که برخی از آن نیز اهانت به ساحت مقدس انبیا محسوب می گردد.

نوشتار حاضر کوششی است در جهت تحلیل و واکاوی کهن الگوهایی که در رمان سمفونی مردگان اثر عباس معروفی بکار رفته اند. کهن الگو به نشانه ها و نمادهای یکسان در فرهنگ های مختلف و اقوام گوناگون گفته می شود که «کارل گوستاویونگ» با مطالعات گسترده به آن ها دست یافت. از دید او این نشانه ها، تجربیاتی است که در ناخودآگاه جمعی انباشته شده و به انسان ارث می رسد، یونگ این نشانه های تکرار شده را «کهن الگو» یا «صورت های ازلی» نام گذاری کرد. سمفونی مردگان نیز از آن دسته داستان هایی است که کهن الگوهای بسیاری را در خود جای داده است. در این مطالعه به تحلیل کاربرد این کهن الگوها باتکیه بر نظریات یونگ پرداخته شده است. بدین صورت که ابتدا خلاصه ای از رمان آورده شده و سپس انواع صورت های مثالی آن معرفی و تحلیل گردیده است. از میان کهن الگوهای بکار رفته در این رمان می توان به کهن الگوی برادر کشی، عنصر مادینه (آنیما)، خویشتن، سایه، ماندالا، آب و رنگ های متفاوت اشاره کرد. انتخاب این کهن الگوها در رمان های مدرن قرن بیستم، نشانگر یکسان بودن ناخودآگاه جمعی همه انسان ها در تمامی اعصار و تکرار بن مایه های ازلی در داستان هاست.

حکیم سعدالدین نزاری قهستانی از گویندگان بزرگ نیمه دوم سده هفتم و آغاز قرن هشتم است. نزاری مضامین شعری خود را با تصاویر شاعرانه زیبایی همراه کرده و مهارتش را در کاربرد تشبیه و استعاره نشان داده است. با توجه به اینکه زبان هنری نزاری در اشعار، و استفاده استادانه وی از علوم بلاغی و تصویرهای بیانی، به ویژه استفاده از تشبیهات بدیع و استعاره های زیبا در شعر اعجاب انگیز می باشد، لذا در این مقاله برآنیم تا عناصر تصویری غزلیات نزاری را نشان دهیم، از این جهت عناصری چون تشبیه و استعاره را در اشعار وی مورد تحلیل قرارداده ایم. در حوزه تشبیهات بیشتر از تشبیهات فشرده و یا بلیغ اضافی بهره گرفته که این تصاویر بیشتر از نوع انتزاعی و عقلی و حسی است، تشبیهات نزاری از نظر ساختار در غزلیات متنوع می باشد. مشبه اغلب خود شاعر، معشوق و مفاهیم انتزاعی چون طبیعت و اشیا است. انواع استعاره، از نوع کنایی (تشخیص) و مصرحه مرشحه بیشترین بسامد را داراست و از خلاقیت ویژه برخوردار می باشد. عناصر سازنده خیال او به لحاظ مشبه به بیشتر طبیعت و اشیا و به لحاظ مشبه، معشوق و شاعر می باشد.

هدف از این تحقیق تبیین مبانی انسان شناسی حکمت متعالیه و استنتاج اهداف و اصول تربیتی از مبانی مذکور می باشد. این پژوهش از نوع تحقیقات کاربردی و شیوه انجام دادن آن توصیفی - تحلیلی می باشد. روش جمع آوری داده ها بصورت مطالعه اسناد، مدارک و فیش برداری از منابع می باشد. در تجزیه و تحلیل داده ها، ابتدا به توصیف مفاهیم اصلی در مبانی انسان شناسی ملاصدرا پرداخته و در ادامه به استنتاج اهداف و اصول تربیتی از مبانی مذکور اقدام گردیده است. یافته ها حاکی از اینست که از منظر ملاصدرا انسان بعنوان خلیفه خدا بر روی زمین است و نفس انسان که در ابتدای پیدایش خود نیازمند زمینه مادی است، جوهر جسمانی دارد، اما در خلال حرکت جوهری، پیوسته در مسیر تکامل، حرکت خود را از طریق وصول به مراتب بالاتر ادامه می دهد تا در نهایت به مرتبه تجرد و روحانیت راه پیدا می کند. انسان شناسی ملاصدرا مستلزم شکل ویژه ای از اهداف و اصول تربیتی است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.

حضرت علی (ع) به سبب پرورش یافتن در دامان حضرت رسالت، بیش از دیگران با عمق و بطن اندیشه های اسلامی آشنا بود. انس با قرآن و سنت نبوی دل او را به انوار معرفت و حکمت اصیل روشن ساخت. حاصل این علم ملکوتی در گنجینه ای به نام «نهج البلاغه» جمع شده است که هنوز هم دانشمندان را شیفته و مجذوب خود می سازد و فکر بشر از رسیدن به تمام زوایای آن عاجز است. یکی از آموزه هایی که در سخنان حضرت به آن توجه زیادی شده، چگونگی سیر آدمی به سوی مبداء اعلی و دریدن حجاب هایی است که مانع وصول می شود. علاوه بر این، مقام معنوی سالکان و اصل و شهود روحی آنها نیز از جایگاه ویژه ای در کلام مولا برخوردار است. مقاله حاضر استدراکی از اندیشه های مولی الموحدین در نشان دادن مسیر سلوک و ره آورد تلاش قاصدان کعبه جمال، همراه با بررسی مقایسه ای آنها با سخنان عارفان نامی می باشد. این مقاله بر اساس فقره ای از خطبه «220» قرار داده شده است.

یکی از ویژگی های بنیادین ملک داری و رعیت پروری، دادورزی و ستم ستیزی است. پادشاه و رعیت بر گردن هم حق و حقوقی دارند که باید به طور تمام و کمال از هر دو سوی رعایت شود، در غیر این صورت آبادانی مملکت روی به ویرانی می نهد و رشته امور از هم می گسلد. در این مقاله به دادورزی و ستم ستیزی از نگاه خواجه نظام الملک در سیاست نامه و میرعبدالحسیب علوی در قواعد السلاطین نظری انداخته و به تحلیل حکایت های مربوطه پرداخته شده است، چرا که هر دو نویسنده محور اصلی مباحث خودشان را عدالت پادشاه و پرهیز از ظلم قرار داده اند.

اشراف و تبحر فردوسی در قرنها پیش بر انواع شگردهای داستان پردازی که ظرایف و فنون آن به تازگی بر منتقدان کشف شده حیرت آور است، یکی از این شگردها «کانون روایت» در داستان های شاهنامه است. کانون روایت در تحلیل توانمندی ها و شگردهایی که داستان پرداز برای شکل دادن به حکایت های خویش از آنها بهره گرفته اهمیت فراوان دارد تا جایی که هر گونه ایجاد تغییر در کانون روایت، سبب ایجاد تمایز و تغییر در جریان اصلی داستان و حتی موضوع آن می شود. یکی دیگر از شگردهای داستان پردازی فردوسی، چگونگی به کارگرفتن «عنصر زمان» در روایت است. یکی از محققانی که در چند دهه اخیر به چگونگی زمانمندی در روایت پرداخت، ژنت فرانسوی است که نظر خود را در قالب سه مبحث «نظم، تداوم و بسامد» مطرح کرده و در این زمینه به شهرت رسیده است. این مقاله سعی دارد گونه های مختلف کانون دید را با تکیه بر داستان «رستم و اسفندیار» بررسی نموده و بر اساس نظریه ژنت نشان دهد که فردوسی عنصر زمان را در روایت این داستان چگونه به کاربرده و به عنوان یک داستان پرداز در مسیر حرکتش از زمان تقویمی به زمان متن چگونه و تا چه حد در عرصه زمان و کنش به گزینش های مختلفی دست یازیده و این گزینش ها و زمانمندی خاص به کار رفته در داستان از نظر اصول داستان پردازی چه ارتباط مستقیم و معناداری با محتوای داستان دارد.

برپایی مجالس وعظ و به تعبیر قدمایی آن مجلس گفتن، در ایران پس از اسلام از رسم های کهن است و یکی از راه های مهم تعلیم و تبلیغ اعتقادات دینی و عرفانی بویژه برای مردمان عوام و متوسط است. متصوفه نیز از زمان عمومیت یافتن تصوف در خانقاه ها مجالس وعظ برپا می کرده اند.در قرن هفتم، تصوف رنگ علمی به خود گرفت و با عنوان «علم عرفان» از آن یاد شد، خانقاه ها نیز از جمله مراکز مهم تعلیم، تربیت، تکمیل و تهذیب مریدان و انتخاب مرشدان برای هدایت سالکان قرار گرفت.در این تحقیق به بررسی شیوه های مختلف گفتار در سبک بلاغت منبری، اصول فصاحت و بلاغت، نحوه القای مطالب به مخاطب بر اساس فنون و شگردهای مجلس گویی پرداخته شده است.

مدح تو حیف است با زندانیان              گویم اندر مجمع روحانیان (مثنوی، دفتر پنجم - ب 5)هرچند که دیوان کبیر خالی از توصیفات حسام الدین نیست ولی برای معرفی چهره واقعی او به ناچار باید دلی به دریا زد و در دریای مثنوی غوطه ور شد، چرا که بهترین قسمت سخنان مولانا در مباحثی خلاصه می شود که او برای شناخت و معرفی این عارف بی بدیل قلم فرسایی می کند، پس برای این که بی هیچ دخل و تصرفی چهره واقعی حسام الدین را در آیینه مثنوی ببینیم، باید نکات برجسته توصیفات او را از آغاز مثنوی تا پایان دفترششم مرور بکنیم.با سیری گذرا در احوال و آثار مولانا جلال الدین محمد بلخی آشکار می شود که به زعم اکثر تذکره نگاران و شرح حال نویسان، مولانا بعد از فراق جانسوز صلاح الدین زرکوب، حسام الدین ارموی (چلپی) را به عنوان خلیفه برگزید و به دیگر هم سلوکان و درویشان نیز اورا به شدت سفارش نمود و در برابر غروب غمناک آفتاب وجود شمس و افول دردناک ماه وجود صلاح الدین، دست به دامن ستاره تابناک وجود حسام الدین شد.

نقد روانشناختی اساسا اثر ادبی را به عنوان بیان حالات ذهن و ساختار شخصیتی نویسنده که در یک قالب داستانی ارائه شده است، بررسی می کند. این رویکرد در دهه های نخستین قرن 19 پدید آمد و بخشی از جریانی بود که طی آن رویکرد بیانگرانه ماهیت ادبیات، جایگزین دیدگاه های رمانتیک و نگرش های پیشین مبتنی بر تقلید و کاربردی بودن ادبیات گردید. در سال 1827، تامس کار لایل بیان کرد که مساله معمول در نزد بهترین منتقدان ما در عصر حاضر سوالی است اساسا روانشناختی که باید با کشف و تعریف مشخص ماهیت منحصر به فرد شاعر از روی شعرش پاسخ داده شود.در طول تاریخ نظریه های فروید (Freud) و یونگ (Jung) هماره از اصلی ترین نظریات در خصوص روانکاوی و روانشناختی تلقی شده اند. این دو، تصورات گوناگونی از ضمیر ناخودآگاه داشتند و نظریات بسیار مهمی در این ارتباط داشته اند که بهره گیری از نظریات آنان در واکاوی آثار شاعران و نویسندگان، بسیار راهگشا می باشد، بنابراین با توجه به موارد گفته شده در این مقاله به واکاوی روانشناختی یک غزل مولانا و بررسی درگیری های خودآگاهی و ناخودآگاهی از دیدگاه یونگ و فروید پرداخته شده است.