بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1396 | دوره:14 | شماره:37 |تعداد مقالات:13

یکی از مهم ترین شخصیت هایی که در قالب شاهنامه فردوسی ظهور کرده، اژی دهاگ یا ضحاک تازی است که به نظر می رسد شکل تکامل یافته گروهی از خدایان کهن هند و ایرانی در کتاب وداهاست. ضحاک پس از ظهور زردشت و با توجه به باورهای نوین جامعه به صورت یکی از شاهان مهاجم بابلی درآمد و در آثار حماسی، از جمله شاهنامه فردوسی در چهرهدیوی سه سرجلوه گر شد. این پادشاه اژدهاوش در نغمه های مذهبی ریگ ودا چندین همتا مانند «وریتره»، «اهی»، «ویشوروپه»، «پنی»، «داس»، «کانسه» و«وله»دارد، اما شخصیتی که فردوسی در شاهنامه از این چهره ارائه داده، بیش از همه به ویشوروپه نزدیک است و همسانی روایت در میان این دو اسطوره قوی تر به نظر می رسد. به این اعتبار، آنچه در مقاله حاضر کاویده خواهد شد، نقد و تحلیل همسانی های روایی میان داستان ضحاک در شاهنامه و دیوهای ودایی با تاکید بر ویشوروپه است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی می باشد.

در این مقاله سعی شده است علل عدم موفقیت نظامی گنجوی در سبک حماسی باز نموده شود و به دلایلی که سبب این امر بوده، اشاره شود.برای این منظور اسکندرنامه نظامی را که اثر حماسی تاریخی است با شاهنامه فردوسی که نمونه اعلای ژانر ادبی حماسه است و سبک سخنوری فردوسی مورد مقایسه قرار داده ایم و نقاط ضعف نظامی را در این زمینه با تطبیق آن با شاهنامه بیان کرده ایم که از جمله این موارد تاکید نظامی به حقیقت نمایی اثرش است که این ویژگی درست در نقطه مقابل حماسه قرار می گیرد که اغراق و مبالغه و آوردن اعمال شگفت انگیز قهرمانان داستان ها و همچنین وجود موجوداتی خارق العاده و محیر العقول از ویژگی های ذاتی آن است و از صور خیال آنچه بیشتر در حماسه کاربرد دارد و ذاتی آن است، اغراق می باشد. سپس به موضوع وصف پرداخته شده و به این نکته توجه شده است که به دلیل این که نظامی شاعر بزم است نه رزم، از توصیف صحنه های جنگ و نبرد عاجز است وآنطور که باید نتوانسته است در این زمینه موفق عمل کند و بیشتر در شعر غنایی و توصیف مجالس بزم وعشرت و وصف زیبارویان موفق بوده است. تصاویر شعر او نیز حماسی نیست و در این مورد نیز تمایل به ژانر غنایی دارد و آن دیدی را که فردوسی از پدیده های طبیعی دارد و حتی با ذهنیت حماسی خود پدیده های طبیعی را نیز در خدمت حماسه به کار می گیرد ندارد. نظامی همچنین زبان حماسی را نیز در آثار خود به کار نگرفته و بیشتر زبانی استعاری و تصویرگرا دارد که با زبان حماسه سازگار نیست و حماسه زبانی روایی و مستقیم و لغاتی خشن را بر زبانی نرم و تصویرگرا ترجیح می دهد.

از میان عالی ترین جرقه های ذهن انسان، یعنی شعر، اهداف و معانی گوناگونی به چشم می آید که به اقتضای برخورداری فرهنگی هر قوم و ملتی دارای تنوع و حدود خاصی است، لیکن آنچه از زیربنای بسیار استواری و در عین حال از تخیل، مهم ترین عنصر شعر، به کمال بهره دارد، مرثیه است که فرازهای تلاقی عاطفه و تخیل است. در این مقاله با مراجعه به آثار سه تن از شاعران قرن ششم هجری:سنائی، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی و خاقانی تلاش شده است بخشی از این قسم شعر شناسانده شود و بین آن ها مقایسه و تحلیل صورت بگیرد. ترتیب مراثی به ترتیب گونه های مرثیه و تاریخ وفات شاعر بر مبنای تاریخ ادبیات دکتر صفاست. در دیوان و حدیقه الحقیقه سنائی 501 بیت و در دیوان جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی 198 بیت و در دیوان و تحفه العراقین خاقانی 1354 بیت از مرثیه یافت شد. با وجود ابیات بیشتر در آثار خاقانی نمی توان وی را به عنوان شاعر مرثیه گو در معنی خاص خود به شمار آورد، اما شمار مرثیه هایی که در دیوان اوست، حاکی از آن دارد که مرثیه گویی را جزوی از زندگی شاعرانه خود می دانسته است.

علم کلام یکی از پیچیده ترین و در عین حال جدال برانگیزترین مباحث علوم اسلامی است و از صدر اسلام پیوسته علمای دین را به پاسخگویی به شبهاتی در خصوص جهان بینی اسلامی به ویژه مباحث اصول دین واداشته است. یکی از مهم ترین جریان های فکری تاثیرگذار در ادبیات فارسی، باورها و اندیشه های اشعریانه است که تاثیر آن محدود به زمان و مکان مشخص نیست. کلام اشعری در طول قرن های مدید، چهره های شاخص ادب فارسی را اعم از شاعران و نویسندگان تحت نفوذ خود داشته است. مکتب کلامی اشعری، توسط ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری از نوادگان ابوموسی اشعری صحابی معروف، در آغاز قرن چهارم هجری بنیان نهاده شد. این مکتب و اصول آن را می توان حد واسطی میان دیدگاه های کلام ستیزانه تندروان اصحاب حدیث و عقل گرایان معتزلی دانست و ویژگی عمده آن دفاع عقلایی از عقاید اهل سنت و اصحاب حدیث در مقابل جریان فکری معتزلی است. از آنجا که در خصوص بررسی آرا و عقاید اشاعره در دیوان امیرخسرو دهلوی کار منسجم و دقیقی شکل نگرفته است، این ضرورت وجود دارد که میزان بازتاب آرا و عقاید اشاعره در دیوان امیرخسرو مورد بررسی قرار گیرد تا میزان انعکاس آرا وعقاید اشاعره در کلام او مشخص شود.

اوحدالدین کرمانی - عارف و شاعر نامدار سده های 6 و 7 هجری- هم عصر عرفای بزرگی چون ابن عربی و مولوی بوده است، در زبان فارسی تاکنون آثاری از وی منتشر نگردیده، از آنجا که اوحدالدین مدت زیادی از عمر طولانی خود را در آسیای صغیر گذرانیده و در جریان های فکری و سیاسی و فرهنگی این سرزمین نقش موثر داشته است، پژوهندگان کشور ترکیه به زندگی و آثار او توجه بسیار نشان داده اند. با این حال برخی از جنبه های زندگی و افکار او هنوز هم برای فارسی زبانان چندان شناخته شده نیست. تنها اثری که از او به جای مانده رباعیاتش می باشد که در مکتوبی به نام دیوان رباعیات جمع آوری شده است. رباعیات به جای مانده از اوحدالدین کرمانی دارای مفاهیم عرفانی است که نظرات عرفای بزرگی چون عین القضاه همدانی، شیخ شهاب الدین سهروردی، اشعار شیخ فریدالدین عطار و... در آغاز کتاب پس از مقدمه بیان شده است.

آن دسته از علوم و دانش هایی که به حوزه علوم انسانی تعلق دارند، از آنجا که بر محور انسان و زندگی او بنا شده اند، بی گمان بازخوردهایی نیز با یکدیگر داشته اند. دراین میان ادبیات و تاریخ به عنوان دو شاخه از دانش های بشری از دیرباز در تعامل با یکدیگر بوده اند، تعاملی دوسویه و گاه چنان تنگاتنگ که موجب گردیده تا در مواقعی تفکیک آن ها از یکدیگر دشوار باشد. این پژوهش که به شیوه تحلیلی_ توصیفی و به روش کتابخانه ای صورت گرفته است، در پی پاسخ گویی به این پرسش است که اساسا چه تعاملی میان تاریخ و ادبیات وجود دارد و به عبارت دیگر تاریخ و ادبیات در سیر خود از آغاز تاکنون تا چه اندازه به وام خواهی از یکدیگر پرداخته اند. پاسخ به این پرسش ها می تواند از سویی راه را برای بررسی های تازه تری در این دو حوزه هموار کند و از سوی دیگر موجب پرشدن خلاهای احنمالی موجود در آن ها شود.

در پس گذاره های گوناگون ادبیات، تصویر هم آوایی و ایستایی یک ملت در برابر دشمنان ظالم خود، جلوه ای شفاف از ادب را به عرصه واقعیت وارد نموده، جلوه ای که با در برگرفتن شاخص های متفاوت، ادب پایداری را به ارمغان آورده است. این نوع از ادبیات در پی ادای دین خود به مردمان میهن خویش در نگاه نخست، و نزدیک کردن ادبیات به جهان واقع در وهله بعد، می باشد. مقاله پیش رو نیز بر پایه این مهم، بر تطبیق و تحلیل شاخص های ادبیات مقاومت در سروده های دو تن از شاعران معاصر ادبیات فارسی وعربی، «عبدالجبار کاکایی» از ایران و «معین بسیسو» از فلسطین، همت گمارده است. این جستار بر اساس مکتب آمریکایی در ادبیات تطبیقی و نیز باشیوه توصیفی – تحلیلی به نگارش درآمده، و سعی بر تبیین جایگاه شاخص های ادبیات پایداری در سروده های شاعران یادشده داشته است. نتایج حاصل از تحقیق نشان از آن دارد که این دو شاعر در جای جای دفاتر شعری خود به شعر شهادت پرداخته و بر این باورند که استحکام جریان پایداری، تنها با شهادت رقم می خورد. وطن پرستی که از جمله شاخص های اصلی و مشترک ادب پایداری است، در سروده های «کاکایی» همراه با گزاره های دینی به مخاطب عرضه می شود، اما در نگاه «بسیسو» رنگ ملی به خود می گیرد. کاربست شخصیت پایدار امام حسین (ع) در چارچوب اشتراک عینی و تطبیق جنبه های گوناگون قیام عاشورا با جامعه ایرانی و فلسطینی از دیگر تشابهات شعری این دو شاعر است.

تولدی دیگر، بیانی نمادین از تجربه ای انسانی با زبانی شاعرانه است. بهره گیری از کهن الگوها و اسطوره های متعدد و حلول در عناصر و پدیده هایی که الگوی ازلی آفرینش و باززایی اند از ویژگی های برجسته این شعر محسوب می شود و موجب ابداع تصاویر مجازی نابی شده است که با بهره مندی از آشنایی زدایی بر پیکره الگوهای ازلی بنا شده، موجب برجسته شدن آن ها گردیده است. برقراری این همانی کامل بین شاعر و عناصر و پدیده هایی چون شب، درخت، آب، آتش، ماه، اقیانوس، خورشید و ... به گونه ای است که حوزه معنایی زبان راگسترش می دهد و یک دال قابلیت پذیرش چندین مدلول را دارا می شود. در بخش هایی از شعر، شاعر با حلول خود در قالبی نباتی، مفهوم باززایی را با شگردی نوآیین بیان می کند. «تولدی دیگر» خلق اسطوره ای جدید است.

مطالعه متون عرفانی ادب فارسی نشان می دهد که صوفیه در آرمان شهر خود، به طور گسترده متاثر از فرهنگ و تعالیم دینی هستند و از این راه جلوه های حکیمانه و اخلاقی آثار خویش را برجسته تر کرده اند. در میان منابع دینی عرفان اسلامی، تعالیم اخلاقی و حکمی اهل بیت (ع) به عنوان یکی از سرچشمه های مبانی سیر و سلوک عارفانه، تاثیر بسزایی در نظم و نثر عرفانی گذاشته است. در این تحقیق جایگاه و میزان اثرگذاری تعالیم حکمی و اخلاقی اهل بیت (ع) در متون عرفانی ادب فارسی و نیز مضامین مشترک موجود میان این تعالیم و متون عرفانی، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. بدیهی است با نظر به موضوع و دایره پژوهش - که تفحص و تحقیق در متون عرفانی تا پایان قرن ششم هجری است - غلبه بحث در این نوشتار، حوزه تعالیم و سیره عملی اهل بیت (ع) است.

این مقاله برآن است تا ریشه های اساطیری شخصیت بخشی به خورشید را در غزلیات شمس بررسی کند. آرایه تشخیص یا جانمندانگاری از برجسته ترین صورت های خیال در غزلیات شمس است و مولانا با استفاده از آن تصاویر بی شماری از خورشید جانمند را می سازد. خورشید که خود از پربسامدترین عناصر به کار رفته در این دیوان است، اغلب با مشهورترین و اثرگذارترین ایزد باستانی، یعنی «مهر» یکی دانسته می شود. مولانا برای ساخت تصاویر پویای جانمندی خورشید، با بهره گیری از اساطیر به ویژه اسطوره های مهری، شبکه های معنایی تازه ای را پدید می آورد که در واقع نماینده کارکرد دو سویه تاثیر اسطوره در ناخودآگاه شاعر و آفرینش هنری آن در قالب زبان شاعرانه است. ما در این نوشتار چگونگی تاثیرگذاری این اسطوره ها را در ساخت تصاویر شخصیت بخشی به خورشید با ذکر شواهد مثال و دسته بندی موضوعی آنها دنبال خواهیم کرد.

آثار ادبی هر ملت آیینه تمام نمای فرهنگ و ادب آن ملت است که بخش مهمی از فرهنگ و تمدن هر ملت را تشکیل می دهد. یکی از این گنجینه های گران بهای ادب فارسی جنگ ها و سفینه های برجای مانده از سده های پیشین است که غالبا به صورت دست نوشته در گوشه و کنار کتابخانه های داخل و خارج کشور در زاویه نسیان و فراموشی است. یکی از این آثار مجموعه رباعیاتی است که سعدبن ابی بکر معروف به حکیم الهی در قرن دهم هجری گردآوری نموده است. این مجموعه مشتمل بر 3827 بیت، گلچینی از رباعیات شاعران مختلف است که در 164 برگ توسط کاتبی ناشناس کتابت شده است و تنها دست نوشته باقی مانده از این اثر به شماره 17063 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود. با توجه به اینکه مجموعه رباعیات حکیم الهی تاکنون ناشناخته باقی مانده است، لذا نگارنده بر آن شد تا در این مقاله ضمن معرفی این اثر به بررسی نکات ادبی آن نیز بپردازد.

ظهور زنان داستان نویس در عرصه ادبیات کشور به اواخر ده ه سی برمی گردد. پس از انقلاب شرایط تازه ای برای حضور زنان ایجاد شد. این که زنان از چه می نویسند و به چه شکلی محتوای ذهن، تفکر و اندیشه شان را منتقل می کنند، انگیزه ای شد تا در این مقاله، به مقایسه سیمای زن در داستان های کوتاه شاخص «گلی ترقی» و «غزاله علیزاده» بپردازیم. هدف اصلی در این مقاله، آشنایی با داستان های کوتاه شاخص این دو نویسنده، شخصیت پردازی زنان و پرداختن به نوع نقش، ویژگی های ز نان و ب ه طور کلی، مقایسه شخصیت های زن در این داستان ها است، بنابراین می توان گفت که هر دو نویسنده، سعی دارند تا ظلم و ستم های وارد بر زنان را در جامعه امروزی به خوانندگان خود نشان دهند. اغلب زنان ترقی شخصیتی ایستا دارند، در حالی که زنان علیزاده غالبا شخصیتی پویا دارند و دائما در حال تغییر و تحول اند. داستان های ترقی به شیوه خاطره نویسی و واقع گرایانه است و زنان داستان های او شخصیت واقعی هستند، در حالی که اغلب زنان علیزاده، تخیلی یا اسطوره ای اند. همچنین اغلب نقش زنان درداستان های ترقی، زن – مادر است، درحالی که در داستان های علیزاده بیشتر زن – اسطوره اند.