بهارستان سخن (ادبیات فارسی)
سال:1390 | دوره:7 | شماره:17 |تعداد مقالات:11

پی افکندم از نظم کاخی بلند حکیم ابوالقاسم منصور بن حسن فردوسی حماسه سرای بزرگ ایران در سرودن شاهنامه به حقیقت گویی پرداخته؛ منظورم از حقیقت گویی آن است که هر چه را از شاهنامه های منثور یافته و یا از راستگویان شنیده به قلم آورده و از استخوان بندی وقایع چیزی نکاسته و چیزی هم نیفزوده است؛ چنانکه فرماید: «بپرسیدم از هر کسی بیشمار بترسیدم از گردش روزگار» ضمن حفظ امانت از روشنگری خواننده نیز غفلت نکرده است. او در سراسر وقایع وحدت عمل را بکار بسته و یادگاری بسیار ارزنده از خود بیادگار گذاشته است؛ در این مقاله از حقیقت نویسی او سخن گفته ام.

ابوحامد محمد غزالی یکی از شخصیت های بزرگ قرن پنجم هجری قمری پس از این که به اوج شهرت و مقامات دنیوی رسیده بود، به جهت این که این عوامل نتوانستند خلا درونی وی را پر کنند به تصوف روی آورد و از این راه به آن یقینی که در تمام عمرش جویای آن بود رسید.یکی دیگر از شخصیت های بزرگ عرفان و تصوف، مولانا جلال الدین محمد رومی است که در قرن هفتم هجری قمری ظهور کرد.شاید بتوان میان طریقت این دو شخصیت بزرگ شباهت هایی جزئی یافت اما از بسیاری جهات تفاوت های آشکار دارند. اصلی ترین تفاوت، این است که غزالی سخت به شریعت پایبند است و تصوف وی تنها در مسیر شریعت و از روی قرآن و حدیث بوده و با زهدگرایی همراه است. وی از نخستین کسانی است که اندیشه آمیختگی دین و عرفان را بنیان نهاده اند. مولانا نیز هر چند در ابتدای کار همین مسیر را می پیمود اما بعدها بر اثر تحولی عمیق به عارفی عاشق مبدل گشت؛ عاشقی که جز محبوب چیزی نمی بیند و نمی داند. غزالی صوفی و مولوی عارف است؛ بنابراین جنس تصوف ایشان با هم متفاوت است و مولوی عشق گرا و غزالی محبت گراست.نکته قابل تامل دیگر این که مولوی با راهنمایی و ارشاد پیر قدم در راه عرفان نهاده اما تصوف غزالی چیزی است که از کتاب ها و اقوال و روایات آموخته است. بدیهی است که چنین سلوکی بسیار خطرناک است و چه بسا سالک را گمراه کند. به همین جهت عده ای غزالی را صوفی نمی دانند، یا حداقل در این مورد شک دارند.

تجلی گه جمال و گه جلال است رخ و زلف آن معانی را مثال است صفات حق تعالی لطف و قهر است رخ و زلف بتان را زان دو بهر است تجلی ذات مطلق هستی و پرتو تابش آن یگانه خورشید عالم ذات، در کسوت اسما و صفات و اعیان ثابته، یا ظهور وحدت در کثرت، موضوعی است که همانند اندیشه وحدت وجودی، به تقلید از مکتب عرفانی ابن عربی در آثار نویسندگان و شاعران عارف مسلک مطرح گردیده است. تجلی ذاتی و اقسام آن در کسوت اسما و صفات جمالی و جلالی، در برگ برگ صحیفه زرین و پرنقش و نگار ادب عرفانی خودنمایی کرده و در آیینه دیوان رند سرمست از جام تجلی صفات، یعنی حافظ شیرازی در کسوت اندام های لطف آمیز و قهرآمیز معشوق، و در شکل و صورت ادبی (عارفانه-عاشقانه) و شخصیتهای اساطیری، تاریخی، داستانی ،مذهبی که هر کدام مظهر و نماد تجلی اسما و صفات جمالی و جلالی معشوق ازلی هستند، متجلی گردیده است. نگارنده در این نوشتار به تفحص در این زمینه همراه با ذکر شواهدی از دیگر عرفا پرداخته است.

کتاب لسان العرب یکی از بزرگترین معجم های زبان عربی است؛ اهمیت این کتاب به خاطر گسترده بودن مواد آن است که بالغ بر هشتاد هزار لغت را مورد بررسی قرار داده است؛ اما آن طور که شایسته است این معجم مورد توجه پژوهشگران واقع نشده است. در این اثر به وجود عناصر غیر عربی یعنی قرضی اشاره شده است. این واژه ها همواره مراجعه کنندگان به این معجم را به خود مشغول داشته اند، اما این الفاظ به طور کامل از جنبه های مختلف صرفی، نحوی، آوا شناختی و غیره مورد تحلیل و تبیین قرار نگرفته است. این پژوهش در نظر دارد شیوه ابن منظور را در بررسی واژه های قرضی ضمن ارائه شواهد قاموسی مورد بحث و بررسی قرار دهد.

عمران صلاحی چهره ای ست که چهار دهه فعالیت در عرصه شعر و نثر (داستان و فکاهه نویسی در مطبوعات)، ترجمه، پژوهش و حتی کاریکاتور را در کارنامه خود دارد؛ در این میان وی بیشتر به «طنزپرداز»ی شهرت دارد و جامعه ادبی او را با این عنوان می شناسند؛ در حالی که او خود را در درجه اول شاعر می داند و بعد طنزپرداز. توجه جامعه ادبی به جنبه طنزپردازی صلاحی، باعث غفلت از نیمه شاعری وجود وی را منجر شده است؛ در حالی که او در حوزه شعر هم آثار درخشانی دارد که وی را در زمره شاعران برجسته معاصر قرار می دهد. از ویژگی های شعری عمران صلاحی می توان به سادگی در کلام، ایجاز، پرداختن به جزییات در شعر، آوردن تعابیر نو و تصویرسازی روشن اشاره کرد. بررسی مجموعه شعرهای عمران صلاحی و مشاهده ویژگی های شعری او در قالب ها و زمان های مختلف، تطور اندیشگی و زبانی شاعری را به ما نشان می دهد که شامل چهار دهه مستمر در این عرصه می شود.

یکی از بحث انگیزترین جانوران سمبلیک مار است. وقتی فرهنگ سمبل ها را می گشاییم برای این مدخل صفحات زیادی منظور شده است و در می یابیم که مار با عمق فرهنگ و تمدن بشر پیوند خورده است.ریشه آن با مردن یکی است مار به زبان پهلویmar) ) و به زبان سانسکریت (mara) می باشد. (Mara) به معنی کشنده و میراننده هم هست (برهان قاطع). در گویش های گیلکی و مازندرانی مار به معنی مادر است. پس در زبان فارسی مار دارای دو معنی است:.1 میراننده و کشنده.2 زاینده (مادر و یا بن و شالوده چیزی)و جالب اینکه هر دو معنی متضاد هم هستند. مار هم عامل هستی و هم عامل نیستی است. البته ظاهرا ریشه این دو کلمه جدا است؛ بدین شکل که مار در معنی اول همریشه با مرگ، مرد و بیمار است. و در معنی دوم همریشه با مادر و ماده است. در این مجال ما به جایگاه مار در کیش ها و آیین های مختلف و در ادبیات عامیانه ایران می پردازیم.

درباره تاثیر پذیری و تاثیر گذاری شعرا در حوزه نقد ادبی سخن بسیار است و کمتر شاعری را می توان نام برد که تنها از ندای قلب خود بهره جسته باشد و از سنن ادبی پیش از خود متاثر نشده باشد. چگونگی این تاثیر و تاثرات یکی از جذاب ترین مقوله های نقد ادبی است. نگاهی به دیوان شعرا با این افق می تواند میزان نوآوری و سبک ادبی و اسلوب و سنن شعری و چگونگی کمال پذیری مضامین را برای خوانندگان آشکار کند و روند فهم هر چه بیشتر آثار شعرا را فراهم سازد. در این مقاله، چگونگی تاثیر پذیری صفی علیشاه از شاعران پیش از خود مورد بررسی قرار گرفته تا اندیشه ها و افق های فکری این شاعر بیشتر روشن گردد.

در آثار ادبی توصیف نقش بسیار مهمی دارد. در دوره قبل از اسلام مهمترین فنی که شعرا برای بیان اغراض خویش از آن بهره جسته اند، فن وصف است که در این جهت امروالقیس به عنوان پدر شعر عرب با هنر شاعری خویش توانست در دوره جاهلی، در این فن شعری به نبوغ برسد.اوصافی که وی آنها را هدف خویش قرار داد هم شامل طبیعت غیر زنده مانند اطلال و دمن، باران، رعد وبرق و شب و هم شامل طبیعت زنده مانند زن، اسب و شتر می باشد.وی با نوآوری هایی که در فن توصیف ارائه داد، سبب گردید که شاعران عرب و عجم بعد از او نیز اندیشه خود را در جهت اندیشه وی قرار دهند یا به نحوی از وی تقلید کنند. او در بسیاری از خصائص شعری همچون صنایع ادبی مانند تشبیه و استعاره و همینطور اقسام موضوعات وصف و سایر ویژگیهای لفظی و معنوی در شعر عربی، بعنوان آغازگر به شمار می آید. منوچهری دامغانی یکی از شاعران بنام و مطرح زبان و ادبیات فارسی است که بی گمان از امروالقیس اثر پذیرفته است. ما در این مقاله اسب را در شعر امروالقیس و منوچهری دامغانی بررسی کرده ایم.

از برجسته ترین موارد تاریخ زرتشتیان، مهاجرت بخش اعظمی از آنها به سوی کشور هندوستان است که بعدها به پارسیان هند معروف شدند. در خصوص مهاجرت ایرانیان به هندوستان، تاریخی از زمان قدیم موجود نیست، مگر رساله مختصری در نظم فارسی نسبتا قدیم، مشهور به «قصه سنجان» که داستان مهاجرت گروهی از زرتشتیان ایران پس از فتح اعراب را بازگو می کند.این مقاله سعی دارد ضمن استناد به اشعار قصه سنجان، کیفیت مهاجرت پارسیان و رویدادهای مهم آن را مورد بحث و بررسی قرار دهد.

تسبیح در قرآن کریم، در حدود 85 بار با مشتقات گوناگون استعمال شده و در روایات و ادعیه نیز، فراوان بکار رفته است. ضرورت شناخت و معرفت تسبیح به عنوان یک حقیقت قرآنی بر همگان واضح و روشن است. تسبیح به معنای پیراستن و تنزیه ساحت قدس الهی از هر گونه کاستی و ناشایست است. قرآن کریم در آیات متفاوتی تمامی موجودات را مسبح می انگارد. با این نگاه، هستی یکسر در کمند عبودیت حق است و همه یک صدا ذات بی چون او را تسبیح می کنند و از ژرفای وجود به عظمت او معترفند و ذات اقدس الهی را از هر گونه نقص و نابایستگی تنزیه می کنند. در میان مفسران، بر سر چگونگی این تسبیح اختلاف است گروهی از مفسران آن را تسبیح حالی و مجازی پنداشته اند و عده ای نیز تسبیح تمامی موجودات را، تسبیحی حقیقی می دانند.از این رو در این پژوهش، ابتدا واژه تسبیح از نظر معنا و نیز مصادیق آن بررسی شده و سپس آیاتی که تسبیح در آنها به کار رفته، بنا به ضرورت مورد بحث قرار گرفته و مفهوم و اهمیت و کاربرد آن در قرآن مطرح شده است و همچنین مباحث مفصلی در مورد کیفیت تسبیح و چرائی آن و نیز بازتاب آن در متون ادبی بیان شده است.

ادبیات عامیانه شاخه ای از ادبیات است که بطور غالب با بی توجهی اهل فن روبروست. علی رغم اینکه این بخش از ادبیات از اهمیت والایی برخوردار است و حکم ستون های ادبیات یک ملت را دارد، اغلب با نگاه تحقیر آمیز برخی مواجه است. به عقیده این گروه این بخش از ادبیات، متعلق به مردم عادی و کم فهم و یا کودکان در حال بازی است و از نظر ادبی هیچ ارزشی ندارد و شاید ارائه آن موجبات تحقیر فرهنگ و ادبیات یک کشور را فراهم کند.به عقیده شاملو «زبان توده مردم، زبانی است پویا، کارساز و پربار آنها که از بالای کرسی استادی به زبان نگاه می کنند و زمینه علم لذتی شان، فرائد الادب و کلیله و دمنه است، ممکن نیست بتوانند درک درستی از عمق آن داشته باشند.» (شاملو، 1990: سخنرانی). درست است که این گونه ادبیات متعلق به مردم است، ولی نمی توان آن را به غلط، به مردم کم فهم نسبت داد؛ چراکه این شاخه از ادبیات بیانگر روح ادبی یک ملت است. از این رو شاملو علاوه بر جمع آوری ادبیات عامیانه مردم دست به سرودن شعر با این سبک و سیاق زد و آثار در خور توجهی را در این حیطه از ادبیات آفرید که در این مقاله، در حد بضاعت به بررسی آن خواهیم پرداخت.