تاریخ ادبیات (پژوهشنامه علوم انسانی)
سال:1388 | دوره:- | شماره:60/3 |تعداد مقالات:9

سعدی در ادب پارسی به افصح المتکلمین معروف شده است و این لقب نشانه آن است که در طول زمان، شاعر را به فصاحت و شیوایی سخن سرایی شناخته اند. حال آن که سعدی در ضمن فصاحت بیان، افکار بلند و نظریات عالی در شیوه حکومت، اخلاق شخصی و اجتماعی دارد که جا داشت همچون برخی از شاعران ادب پارسی به صفت حکیم، مصدر می شد. این نوشته سعی دارد اندیشه شاعر را در سیاست مدن بررسی کند.

قطران تبریزی را به عنوان نخستین شاعری می شناسند که در سده پنجم هجری در آذربایجان و اران سرودن شعر به زبان دری را آغاز کرد؛ چنان که او خود نیز در بیتی به این که سرسلسله شاعران آذربایجان به شمار می آید، فخر نموده است. شعر او از همان قرن پنجم تاکنون، از زوایای گوناگون بررسی و در تذکره ها نیز همه جا از وی به عنوان شاعری توانا تمجید شده که شاعران پس از خود را متاثر کرده است.شعر قطران، از یک زاویه دیگر هم استعداد کاویدن را دارد و آن تاثیری است که این شاعر نامی، بر جریان شعرگویی در غرب ایران بر جای نهاده است. قطران، به زبان فارسی شعر می سرود و چون از این زبان، به عنوان یک زبان رسمی ـ که در آن روزگار با توجه به پشتوانه های لازم، به اندازه کافی بالیده بود ـ بهره می جست، طبعا باعث شد که این زبان برای شعرگویی در دربار امیران غرب ایران، به یک زبان مرسوم و جا افتاده تبدیل شود و عملا دیگر زبان های بومی را به حاشیه براند.این جستار بر آن است که در حد خود، نگاهی نسبی بر کارنامه قطران بیفکند و نقش او را در به حاشیه راندن زبان های ایرانی برای آفرینش های ادبی، بررسی نماید.

گرچه در اکثر آثار ادبی تمام نقاط دنیا رد پای پول و مسایل اقتصادی دیده می شود، اما قایل شدن رابطه ای عمیق و ناگسستنی بین پول، اقتصاد و ادبیات حرکتی است عجیب و نامانوس؛ عجیب تر و نامأنوس تر این که چنین رابطه ای را در شعر عرفانی فارسی جستجو کنیم. و این کاری است که در این مقاله انجام خواهد شد. نکته دیگر این است که در اکثر آثار انتقادی ادبی درباره شعر، رمان و غیره، تقریبا هیچ توجهی به جنبه استعاری پول و اقتصاد در این آثار نمی شود. بنابراین یکی از مسایل مهمی که این مقاله به آن خواهد پرداخت، نشان دادن حضورِ پررنگ پول، طلا، و مسایل اقتصادی به مثابه استعاره در این آثار خواهد بود. همچنین این مقاله نگرش مولانا نسبت به زبان شعر را به طور مختصر بررسی خواهد کرد. نکته دیگری که در این مقاله حایز اهمیت است، ارزش تاریخی این پژوهش در حوزه ادبیات فارسی است؛ زیرا نه در تاریخ ادبیات فارسی و نه در تاریخ نقد ادبی ایران، تاکنون به شعر مولانا و شاعران قدیم و جدید دیگر، از این دیدگاه نگریسته نشده. پس این رویکرد می تواند پنجره ای باشد به سوی دیدگاه ها و تفسیرهایی متفاوت از آن چه تاکنون وجود داشته است.

مفردات، اثری منثور از احمد داعی ـ ادیب و شاعر قرون هشتم و نهم هجری ـ است که به منظور آموزش صحیح زبان فارسی نگاشته شده است. این اثر را می توان قدیمی ترین دستور زبان فارسی تالیف شده، در آناتولی دانست. این اثر شامل چهار بخش است: 1. اسما 2. افعال 3. تصرفات (مورفولوژی) 4. حروف.بخش اول، در واقع لغت نامه ای است که معادل ترکی اسامی فارسی را عرضه می دارد. بخش دوم، لغت نامه ای الفبایی است که معادل ترکی افعال فارسی را شامل می شود. در این دو بخش، معادل ترکی کلمات فارسی در زیر آن ها نوشته شده است. در بخش سوم، صرف (مورفولوژی) فارسی و در بخش چهارم نیز، حروف فارسی مطرح می شود. در این مقاله، ضمن آشنایی کلی با چگونگی نفوذ زبان فارسی در آناتولی، مختصری درباره سنت دستور نویسی در ادب فارسی، به ویژه در آناتولی بحث می شود. سپس در کنار آشنایی با زندگی و آثار نویسنده، درباره فصل های مختلف مفردات، توضیح داده می شود.

یکی از مباحث بحث انگیز در کتب تاریخ ادبیات، شکل گیری و تثبیت مکتب بازگشت ادبی است؛ مکتبی که به اعتقاد بسیاری از صاحب نظران، تحول شعر فارسی را برای مدتی از سیر طبیعی خویش دور ساخت؛ دلبستگی شاهان قاجار به رسوم درباری حکومت های سامانی و غزنوی، آرامش جامعه ایرانی در دوره زند و پس از آن، دل زدگی از سبک هندی و تلاش برای رهایی شعر از انحطاط و… دلایلی هستند که برای شکل گیری و تثبیت این مکتب ادبی از سوی محققان ارایه شده است.نویسندگان این مقاله بر این باورند که این موضوع را می توان از منظر دیگری (نظریه گفتمان میشل فوکو) نگریسته، آن را به گونه ای دیگر نیز تبیین کرد. به نظر آنان، اگر قبول داشته باشیم که دوره بازگشت جزیی از گفتمان پیشامدرن است، آن گاه باید بپذیریم که تاریخ (به عنوان یکی از صورت های گفتمانی گفتمان پیشامدرن) فاقد مفهوم پیشرفت بوده، حرکت آن دورانی و دوری خواهد بود؛ چراکه صورت گفتمانی تاریخ در این گفتمان برخلاف گفتمان مدرن است که مسیری خطی و رو به جلو دارد. در چنین گفتمان و صورت گفتمانی ای اصل بر بازگشت به مبدا و آغازگاه است؛ یعنی درست همان کاری که شاعران دوره بازگشت با رجوع به شاعران دوره عراقی (در غزل) و خراسانی (در قصیده) انجام دادند.

در لابلای متون عربی که در قرون نخستین اسلامی، ایرانیان نگاشته اند، عبارات و ابیاتی به فارسی دیده می شود که نکات ارزشمندی را در تاریخ زبان و ادبیات فارسی روشن می نماید. با بررسی این متون گاه ابیاتی به گنجینه کهن ادب فارسی افزوده می شود و گاه حوزه نفوذ فارسی دری در قرون نخستین، دقیق تر مشخص می گردد. بحث در تاریخ ادبیات فارسی بدون بررسی فارسی نگاشته های متون عربی چندان دقیق نخواهد بود. در این جستار، با نگاهی به برخی متون کهن عربی، فارسی نگاشته های کتاب آداب الفقرا نگاشته بابا جعفر ابهری بررسی می شود. تاریخ تالیف کتاب اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم می باشد. بابا جعفر این اثر را در همدان نگاشته است و از نظر رواج نظم و نثر فارسی در حوزه عراق عجم، پیش از زمانی که در تاریخ ادبیات های فارسی از آن بحث می شود، بسیار در خور توجه و درنگ می باشد.

کاووس یکی از نامدارترین پادشاهان ایرانی است که در میان پادشاهان شاهنامه، بیشترین و طولانی ترین حضور را در حماسه ملی ایران دارد. بسیاری از داستان ها و نبردهای مشهور شاهنامه در زمان پادشاهی و یا پس از پادشاهی و در زمان حیات او رخ می دهد؛ داستان هایی چون داستان رستم و سهراب، سیاوش و نبردهایی چون جنگ مازندران، هاماوران و نبرد بزرگ کیخسرو با افراسیاب از جمله مهم ترین این داستان ها و نبردهاست. هم چنین در اوستا، متن های پهلوی و متن های فارسی و عربی پس از اسلام نیز از این پادشاه و کارهای او سخن رفته است.کاووس هرچند در اوستا شهریاری فرهمند و توانا خوانده شده است که بر همه کشورها و مردمان فرمان می راند؛ اما سرگذشت روشنی در این کتاب ندارد. خطوط اصلی چهره این شخصیت نامدار در متن های پهلوی و متن های فارسی و عربی پس از اسلام نمودار می شود. در این مقاله سیر شخصیت کاووس در متن های موجود از اوستا تا شاهنامه و کرده های این پادشاه نامدار چون آسمان نوردی، جنگ مازندران و هاماوران و... بررسی شده است.

قرن هفتم هجری زمانی کاملا استثنایی در تمام مظاهر زندگی ایران و ایرانی است. حمله ویرانگر مغول و آثار شوم آن، پرده از بی تدبیری دستگاه سلطنت برداشت و مردم بی پناه را در برابر مصیبت بارترین حادثه جهانی به عکس العمل های متفاوت واداشت. این کنش و واکنش با خود پدیده های شگرف اجتماعی به همراه آورد که بخشی از آن را در لابه لای متون ادبی و تاریخی آن روزگار می توان دید.موضوع اصلی این پژوهش، بازجست و تحلیل و تاثیر آن پدیده ها در مظاهر زندگی ایرانیان است، چه بازشناخت هویت ایرانی و تبیین و تشریح مولفه های آن موجب می گردد که نسل جدید، گذشته خویش را در آیینه زمان به روشنی بنگرد و از آن درس گیرد.مطالبی که با شش عنوان کلی در این پژوهش بررسی شده است، بخشی از پدیده هایی اجتماعی است که باید بدان پرداخت و جوانب آن را بازشناخت.

آثار ادبی از نظر اشاره بر رویدادهای تاریخی و بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و پی بردن به طرز فکر و روانشناسی مردم از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در کنار مآخذ تاریخی، که منابع مستقیم اند، منابعی غیرمستقیم به شمار می آیند. درست در جایی که تاریخ نویسان در گزارش وقایع تاریخی، بنا بر مصحلت، سکوت و یا پرده پوشی کرده اند، شاعران و نویسندگان وظیفه آنان را به عهده گرفته و به تصریح و یا به کنایه بدان رویدادها اشاره کرده اند و این کار اهمیت آن آثار را دوچندان می کند.هدف مقاله حاضر بررسی دیدگاه شاعران و نویسندگان دوره مغول درباره حادثه عظیم یورش مغولان و استیلای آنان بر ایران است، تا از یک سو انحطاط فکری، فرهنگی و اجتماعی جامعه ایران در آن دوران آشکار شود، و از سوی دیگر طرز تلقی و نوع واکنش شاعران و ادیبان، در برابر این فاجعه ملی روشن گردد.