پژوهش های حبوبات ایران
سال:1390 | دوره:2 | شماره:1 |تعداد مقالات:10

تاریخ کاشت، مهم ترین عاملی است که بر خصوصیات فیزیولوژیک و مورفولوژیک گیاه تاثیر مثبت دارد. به منظور بررسی اثر تاریخ کاشت و تداخل علف هرز بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام با تیپ رشدی مختلف لوبیا قرمز، آزمایشی به صورت فاکتوریل اسپلیت پلات در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان اجرا شد. عامل اصلی شامل رقم لوبیا در سه سطح، رقم ایستاده (درخشان)، نیمه ایستاده (صیاد) و رونده (گلی) و تاریخ کاشت در دو سطح (30 اردیبهشت و 13 خرداد ماه) به صورت فاکتوریل و عامل فرعی تداخل علف هرز در دو سطح (کنترل کامل و عدم کنترل علف هرز) بود. نتایج حاصل از تجزیه واریانس صفات اندازه گیری شده نشان داد که ارقام در اکثر صفات مورد بررسی با هم تفاوت معنی داری داشتند. اثر تداخل علف هرز نیز به جز وزن 100 دانه و شاخص برداشت در تمامی صفات، معنی دار بود. تاریخ کاشت در هیچ یک از صفات مورد بررسی اثر معنی داری ایجاد نکرد. بیشترین عملکرد دانه و عملکرد ماده خشک کل به ترتیب با مقادیر 1188 و 3462 کیلوگرم در هکتار به ترتیب در رقم گلی و رقم درخشان مشاهده شد. علف هرز، عملکرد دانه و عملکرد ماده خشک را به نصف کاهش داد. رقم گلی در تاریخ کاشت اول، بیشترین تراکم و وزن خشک علف هرز را داشت که از بین علف هرزهای موجود در آخر فصل، بیشترین تراکم و وزن خشک علف هرز مربوط به علف هرزهای پهن برگ بود. بر اساس نتایج حاصل از این بررسی، رقم گلی به علت داشتن عملکرد بالاتر در هر دو تاریخ کاشت و در شرایط تداخل با علف هرز، بهترین کاندید برای کشت در زنجان می باشد.

ریزش دانه در هنگام برداشت یکی از عوامل کاهش دهنده مقدار محصول به دست آمده از مزرعه می باشد. جهت انتخاب لاین مناسب برای برداشت مکانیزه و تعیین مناسب ترین درصد رطوبت دانه در حین برداشت، در رابطه با کاهش افت و افزایش محصول سه لاین لوبیای چیتی، آزمایشی به صورت کرت های خردشده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی واقع در کرج اجرا شد. سه لاین لوبیای چیتی ایستاده شامل لاین KID-31، 11816 و Cos16 به عنوان کرت اصلی و درصد رطوبت دانه در حین برداشت بعنوان کرت فرعی در دو سطح رطوبت %17±2 و %12±2 ارزیابی گردیدند. در این آزمایش، میزان تلفات محصول در حین برداشت با همدیگر مقایسه شد. تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که لاین های مورد بررسی از نظر میزان محصول با هم اختلاف معنی دار داشته و بیشترین محصول به میزان 1612.9 کیلوگرم در هکتار مربوط به لاین Cos16 در سطح رطوبتی %12±2 بوده و همچنین از نظر حداقل تلفات محصول در حین برداشت بین دو سطح رطوبتی، اختلاف معنی داری مشاهده شد و هر سه لاین در رطوبت %12±2 کمترین ریزش را داشتند ولی بین این لاین ها از نظر درصد ریزش اختلاف معنی داری مشاهده نشد.

به منظور بررسی و گزینش ژنوتیپ های متحمل به خشکی نخود و تعیین مناسب ترین شاخص های مقاومت به خشکی، آزمایشی در سال زراعی 85-1384 در مزرعه ایستگاه تحقیقات کشاورزی نیشابور انجام شد و طی آن 150 ژنوتیپ نخود تیپ کابلی از بانک بذر حبوبات دانشگاه فردوسی مشهد در قالب طرح ارزیابی مقدماتی عملکرد اگمنت به همراه شش شاهد (شامل نمونه حساس به خشکی، ارقام نخود رایج در کشور و شاهد رقم محلی) مورد ارزیابی قرار گرفتند. در این آزمایش، شاخص های کمی مقاومت به خشکی مانند شاخص تحمل تنش (STI)، شاخص حساسیت به تنش (SSI)، میانگین بهره وری (MP)، میانگین هندسی بهره وری (GMP)، شاخص تحمل (TOL) و میانگین هارمونیک (HM)، بر اساس عملکرد دانه نمونه ها در شرایط تنش خشکی (کشت دیم) و شرایط بدون تنش خشکی (کشت فاریاب) محاسبه شدند. بر اساس نتایج، ژنوتیپ های مورد بررسی از نظر همه شاخص های کمی مقاومت به خشکی (به جز شاخص هایTOL  و SSI)، تفاوت های آماری معنی داری با یکدیگر داشتند(P≤0.05) . بیشترین میزان عملکرد دانه در شرایط تنش، در ژنوتیپ های MCC302، MCC427، MCC352، MCC1، MCC50، MCC62،MCC118  و MCC423 به ترتیب با عملکرد 960، 905، 638، 625، 609، 602، 592 و 581 کیلوگرم در هکتار و در شرایط بدون تنش، در ژنوتیپ های MCC312، MCC380، MCC304، MCC50، MCC117، MCC427،MCC301  و MCC311 به ترتیب با عملکرد 2185، 1856، 1820، 1636، 1622، 1567، 1520 و 1514 کیلوگرم در هکتار به دست آمد. بر اساس نتایج حاصل از مطالعه همبستگی صفات در این آزمایش، شاخص های GMP، STI، MP و HM به عنوان بهترین شاخص ها برای گزینش ژنوتیپ های متحمل به خشکی، مشخص شدند. بر این اساس، ژنوتیپ های MCC50،MCC352  و MCC427 به عنوان ژنوتیپ های نخود متحمل به خشکی پیشنهاد می شوند.

خشکی، از اصلی ترین عوامل محدودکننده در تولید نخود زراعی است که اختلاف قابل توجهی میان پتانسیل تولید و مقدار واقعی آن ایجاد می کند. برای ارزیابی اثرات خشکی بر روی ویژگی های فیزیولوژیک گیاه خصوصا در ریشه و اندام های هوایی، چهار ژنوتیپ شامل دو ژنوتیپ متحمل ICC4958) و(MCC696 ، یک ژنوتیپ حساس (MCC759) و یک رقم محلی با نام جم (MCC361)، در سه زمان نمونه گیری (پیش از تنش، پس از اعمال تنش در زمان آغاز گل دهی و دوره بازیابی گیاه در اولین آبیاری پس از 10 روز اعمال تنش) در قالب سه تکرار، مورد آزمایش و مقایسه قرار گرفتند. نتایج کلی حاکی از آن بود که مقاومت یا حساسیت به خشکی با تخصیص و تسهیم محصولات فتوسنتزی به اندام های مختلف در طول دوره رشد و دوره تنش تعیین گردیده و تخصیص نابه جا و بیشتر این محصولات به اندام های هوایی آن چنان که در رقم حساس به طور معنی داری مشاهده شد، عامل تعیین کننده ای در حساسیت آن به خشکی در مقایسه با لاین های متحمل بود. به نظر می رسد که افزایش نسبت وزن خشک ریشه به وزن خشک کل گیاه، تحت شرایط تنش خشکی به دلیل کاهش در هدررفت آب از طریق سطح تعرق کننده کمتر، منجر به افزایش تحمل در لاین های ICC4958 و MCC696 گردید.

به منظور بررسی تاثیر پرایمینگ سالیسلیک اسید بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه لوبیا چشم بلبلی (Vigna unguiculata L.) رقم پرستو تحت تنش کم آبی، آزمایشی در قالب طرح بلوک های خردشده با سه تکرار در سال زراعی 1388-1387 در مزرعه تحقیقاتی دانشگاه زنجان انجام شد. تیمارهای آزمایشی شامل پرایمینگ بوسیله سالیسلیک اسید به عنوان عامل فرعی در پنج سطح (صفر، 900، 1800، 2700 و 3600 میکرومولار) و آبیاری به عنوان عامل اصلی در سه سطح (آبیاری منظم، اعمال تنش کم آبی در زمان گل دهی و غلاف بندی) بود. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر آبیاری و سالیسلیک اسید بر عملکرد و اجزای عملکرد، معنی دار بود. اثر متقابل آبیاری×سالیسلیک اسید تنها برای تعداد غلاف در شاخه اصلی و فرعی، وزن 100 دانه در غلاف شاخه اصلی، بیوماس و عملکرد دانه معنی دار بود. مقایسات میانگین صفات مورد مطالعه نشان داد که عملکرد و اجزای عملکرد در شرایط تنش کم آبی در مقایسه با شرایط آبی، کاهش یافت. پرایمینگ بذور با سالیسلیک اسید، باعث افزایش طول غلاف، تعداد غلاف، تعداد دانه، وزن 100 دانه در غلاف های شاخه اصلی و فرعی، بیوماس، عملکرد دانه و شاخص برداشت در هر دو شرایط آبیاری و تنش شد. بذور پیش تیمارشده با غلظت 2700 میکرومولار سالیسلیک اسید وضعیت مطلوبی را از نظر کلیه صفات فوق در مقایسه با سایر تیمارها در شرایط آبیاری و تنش کم آبی به خود اختصاص دادند. از بین مقادیر مختلف سالیسلیک اسید به کار رفته برای عمل پرایمینگ، بذور پیش تیمارشده با غلظت 2700 میکرومولار سالیسلیک اسید در شرایط آبیاری منظم، تنش کم آبی در مرحله گل دهی و تنش کم آبی در مرحله غلاف بندی با عملکرد 4424، 3437 و 2475 کیلوگرم در هکتار، دارای بیشترین عملکرد بودند.

زودرسی یا فرار از خشکی به عنوان راهبرد اولیه گیاه، در سازگاری به مناطق دارای تنش خشکی انتهایی فصل، مطرح است. گیاهان از طریق ایجاد تغییرات مورفولوژیک و فیزیولوژیک، به تنش خشکی پاسخ می دهند. بر این اساس، دو آزمایش جداگانه با هدف بررسی واکنش عملکرد و صفات مورفوفیزیولوژیک ژنوتیپ های زودرس نخود نسبت به تنش خشکی، انجام شد. روز تا گل دهی و عملکرد 30 ژنوتیپ زودرس به همراه ژنوتیپ های مقاوم به خشکی، در دو شرایط تنش خشکی (دیم) و بدون تنش (فاریاب)، در قالب طرح کرت های خردشده با سه تکرار، طی سال زراعی 87-1386 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد مورد بررسی قرار گرفتند. در آزمایش دوم، صفات مورفوفیزیولوژیک موثر در بهبود تحمل به خشکی پنج ژنوتیپ زودرس نامزد برای تحمل به خشکی به همراه رقم تجاری جم، در دو شرایط تنش خشکی (25 درصد ظرفیت زراعی) و شاهد (ظرفیت زراعی) مورد مطالعه قرار گرفتند. آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در اتاقک رشد انجام شد. نتایج نشان داد که صفت روز تا گل دهی عمدتا ژنتیکی بوده و تاثیر عوامل محیطی، به ویژه شرایط رطوبتی خاک بر این صفت، ناچیز است. دامنه وسیع کاهش عملکرد ناشی از تنش خشکی (23 تا 86 درصد) نشان دهنده تنوع بالای موجود میان ژنوتیپ ها در پاسخ به تنش خشکی بود. در محیط تنش، همبستگی منفی و معنی دار میان روز تا گل دهی و عملکرد دانه، موید اتخاذ راهبرد فرار از خشکی در ژنوتیپ های زود گل ده است. ژنوتیپ های MCC80، MCC392، MCC78،MCC552  و MCC537 از عملکرد بالایی در هر دو محیط تنش و بدون تنش برخوردار بودند. از آنجا که شاخص تحمل به خشکی نیز در این ژنوتیپ ها از میانگین ژنوتیپ های مورد بررسی بالاتر بود، لذا این ژنوتیپ ها به عنوان ژنوتیپ های متحمل به خشکی پیشنهاد می شوند. با توجه به ماهیت زودرسی و اتخاذ راهبرد فرار از خشکی انتهای فصل در ژنوتیپ های منتخب در این آزمایش، به نظر می رسد مکانیسم های تحمل به پسابیدگی در این ژنوتیپ ها احتمالا ایجاد نگردیده و یا به طور کامل تکامل نیافته است. بنابراین میان ژنوتیپ های زودرس منتخب و ژنوتیپ شاهد، تفاوت های معنی داری از حیث اغلب صفات موثر در بهبود تحمل به خشکی، قابل مشاهده نبود.

این آزمایش در سال زراعی 85-1384 در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار و چهار لاین ماشک از گونه Vicia panonica در استان خراسان شمالی در دو منطقه برگرد در شهرستان فاروج و نوده در شهرستان بجنورد اجرا شد. با توجه به نتایج تجزیه واریانس، لاین ها در دو مکان، به جز صفت وزن 100 دانه از لحاظ سایر صفات دارای اختلاف معنی داری بودند. اثر متقابل مکان×ژنوتیپ نیز برای تمامی صفات به جز تعداد روز تا گلدهی، معنی دار بود. به طور کلی لاین شماره 4 با 1154 کیلوگرم عملکرد دانه و 2465 کیلوگرم عملکرد بیولوژیک در هکتار در منطقه بجنورد از سایر لاین ها برتر بود. با توجه به این که لاین شماره 4 مقاومت خوبی به سرما از خود نشان داد می توان آن را برای مناطق دیم سردسیر به صورت پاییزه توصیه نمود.

به منظور بررسی رابطه صفات مورفوفنولوژیک و کمی و تعیین مهم ترین صفات موثر بر عملکرد تحت دو شرایط آبیاری مرسوم و محدود، 600 اکوتیپ ماش در دو طرح مقدماتی آگمنت به صورت جداگانه مورد ارزیابی قرار گرفتند. محاسبه ضرایب همبستگی نشان داد که در هر دو شرایط، بیشترین ضریب همبستگی مثبت و معنی دار با عملکرد اقتصادی را تعداد غلاف در بوته، عملکرد بیولوژیک و شاخص برداشت داشتند. تجزیه رگرسیون گام به گام نشان داد که در محیط بدون تنش، صفات تعداد غلاف در بوته، شاخص برداشت، طول غلاف، ارتفاع گیاه، وزن 100 دانه و در محیط تنش، صفات تعداد غلاف در بوته، شاخص برداشت، طول غلاف، ارتفاع گیاه، وزن 100 دانه، تعداد گره در ساقه اصلی، تعداد روز تا 90 درصد رسیدگی، مهم تر از بقیه صفات می باشند. تجزیه علیت نشان داد که در هر دو شرایط، صفات تعداد غلاف در بوته و شاخص برداشت، بیشترین تاثیر را بر عملکرد داشتند. تجزیه به عامل ها نشان داد که در هر دو شرایط، چهار عامل بیشترین تغییرات موجود را توجیه می کنند. هم چنین عامل دوم که شامل صفات تعداد غلاف در بوته، شاخص برداشت و عملکرد اقتصادی بود، مهم تر از سایر عوامل تشخیص داده شد.

هشت ژنوتیپ باقلا به همراه رقم شاهد برکت در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در چهار تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی گرگان به مدت سه سال مورد ارزیابی قرار گرفتند. این آزمایش به منظور تعیین صفات زراعی، اجزای عملکرد و پایداری عملکرد دانه برای انتخاب بهترین ژنوتیپ ها اجرا شد. نتایج تجزیه واریانس بلوک های کامل تصادفی در هر سال و تجزیه واریانس مرکب، حاکی از اختلاف ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات مورد بررسی در سطح %1 بود. به منظور مشخص نمودن ارقام پایدار و بررسی واکنش ارقام در سال های مختلف، تجزیه پایداری با استفاده از روش های واریانس محیطی و ضریب تغییرات محیطی و روش های ناپارامتری واریانس و انحراف معیار رتبه انجام گردید. نتایج تجزیه مرکب در سه سال، حاکی از اثرات متقابل بسیار معنی دار ژنوتیپ و محیط بود. نتایج حاصل از تجزیه پایداری به روش واریانس محیطی نشان داد که ژنوتیپ شماره 8 دارای کمترین واریانس محیطی و بیشترین پایداری بود. همچنین بر اساس روش ضریب تغییرات محیطی، ژنوتیپ های شماره 8 و 5 به ترتیب دارای بیشترین پایداری بودند. بر اساس تجزیه پایداری به روش ناپارامتری، ژنوتیپ های شماره 5 و 8 به ترتیب با میانگین رتبه 1.33 و 2، دارای کمترین رتبه و کمترین انحراف معیار رتبه و بیشترین پایداری بودند. با توجه به نتایج حاصل از تجزیه واریانس و روش های مختلف تجزیه پایداری و تجزیه کلاستر، ژنوتیپ های شماره 5 و 8 در سال های مختلف، پایداری بسیار خوبی داشته و از نظر عملکرد دانه نیز نسبت به شاهد منطقه (برکت) برتری داشتند و برای منطقه گرگان مناسب شناخته شدند.

به منظور انتخاب لاین یا لاین های مناسب لوبیا قرمز جهت کشت در استان چهارمحال وبختیاری، این طرح از سال 1380 لغایت 1384 در مناطق لردگان و بلداجی اجرا گردید. سال اول (1380)، شامل انتخاب بوته های برتر بود که از بین توده های محلی نقاط مختلف استان (توده های محلی مورد کشت در مناطق لردگان، بلداجی، دستگرد امامزاده، گندمان و اردل) با کشت در مزرعه تحقیقاتی در منطقه لردگان و با توجه به ویژگی های فنوتیپی و عملکرد دانه و اجزای آن صورت گرفت. سال دوم آزمایش (1381)، نتاج تک بوته های انتخابی بر روی خطوط کاشته شده و پس از هر پنج خط، شاهدهای لوبیا قرمز ناز، صیاد و محلی لردگان کشت گردید و در قالب آزمایش بدون تکرار از طریق رسم نمودار، تجزیه و تحلیل شدند. سال های سوم و چهارم آزمایش، مقایسه عملکرد دانه در قالب طرح لاتیس مستطیل ساده انجام شد. سال پنجم مقایسه عملکرد ناحیه ای، با استفاده از لاین های منتخب سال های قبل در مناطق لردگان و بلداجی انجام شد. نتایج سال سوم نشان داد که عملکرد لاین های انتخابی L1،G17  و A15 برتر از شاهد ناز بوده و تفاوت معنی دار (p<0.05) با آن داشتند. نتایج سال چهارم نشان داد که عملکرد لاین های انتخابی D12، G11، D23،L22  و D32 بیشتر از شاهد صیاد بوده و تفاوت معنی دار (p<0.05) با آن داشتند. نتایج سال های 1382 و 1383 به صورت تجزیه مرکب، تجزیه و تحلیل شدند و لاین های برتر در سال 1384 جهت آزمایش ناحیه ای در دو منطقه بلداجی و لردگان مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج نشان دادکه لاین های D12، D3 و D10 به ترتیب عملکرد دانه ای برابر 4370.4، 4370.4 و 4351.9 کیلوگرم در هکتار در منطقه لردگان و 1381، 1261.9 و 1238.1 کیلوگرم در هکتار در منطقه بلداجی و بازارپسندی بهتری از سایر لاین ها داشتند و عملکرد آنها برتر از شاهدهای مناطق فوق بود. این لاین ها، منتخب از توده محلی دستگرد امامزاده در استان چهارمحال و بختیاری بوده و به شرایط آب و هوایی استان، سازگاری دارند و بنابراین می توانند با انجام آزمایشات تکمیلی به عنوان لاین امیدبخش در این مناطق معرفی گردند.