ادبیات پایداری (ادب و زبان نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی کرمان)
سال:1395 | دوره:8 | شماره:14 |تعداد مقالات:20

امام حسین(ع) در قالب اسطوره، نماد و نقاب در شعر معاصر عرب پیوسته حضور درخشانی دارد. مظفر النواب، شاعر شیعی معاصر عراق، سالیان دراز عمر خود را با تاثر از اندیشه های سیاسی اجتماعی مارکسیسم سپری کرده است. او با الهام از حرکت انقلابی حضرت امام حسین(ع) و معرفی ایشان به عنوان رهبر راستین انقلابیان و بانی حکومت مستضعفان جهان، آن حضرت را اسوه پایداری برای همه مبارزان در مقابله با حاکمان ظالم و فاسد عرب دانسته و دفاع از فلسطین را محور اصلی اشعار خود قرار داده­ است. مظفر النواب، با فراخوانی قیام عاشورا و بیان تازگی و تکرارپذیری آن در عصر کنونی، تنها راه نجات مسئله فلسطین را ادامه راه مقاومت و مبارزه مسلحانه می داند.

«دا» یکی از نمونه های نثر معاصر فارسی در دهه 90-1380 ه. ش. است. نثری ساده، موجز، صمیمی، روان وگفتارگونه دارد و پرداخت جزئی نگرانه به حوادث به­ ویژه در بخش های میانی، نمودی آشکار دارد. روایت رخدادها و ساختار منسجم اثر به گونه ای است که خواننده می تواند حوادث را تجسم کند. همچنین «دا» از اسناد جنگ تحمیلی برای بیان مشکلاتی است که مردم در جنگ تحمیلی متحمل شدند. مهمترین آرایه ادبی متن کتاب، تشبیه است. بسامد افعال به طور معناداری زیادتر از اسم ها و صفات است و این امر، سبب پویایی متن و ایجاز مطلوب آن شده است. واژه­ های عربی و کردی بسامد قابل توجهی در متن دارند. «دا» اثری برونگرا و عینی است و راوی بیشتر به ظاهر رویدادها و روایت جزئی­ نگرانه حوادث می پردازد. روایت صادقانه و تاثربرانگیز حوادث به ویژه رویدادهای روزهای نخست جنگ در خرمشهر، اثر را به صورت ترجمان احساسات و عواطف راوی درآورده است. در این گفتار، نویسندگان با روش تحلیلی-توصیفی با تاکید بر شیوه تحلیل محتوا به بررسی سبک شناسیک خاطره نوشته «دا» در سه بازه سبک­ شناسی زبانی، سبک­ شناسی ادبی و سبک­ شناسی فکری پرداخته اند.

برای ورود به هر گونه بحثی در حوزه ادبیات پایداری، لازم است نخست یکی از تعاریف متعدد آن را پذیرفت. هر کدام از این تعاریف به گونه­ ای بر نقاط سلبی و ایجابی آن تاکید کرده­ اند. بررسی سیر تکوینی این تعاریف نشان می­ دهد ادبیات پایداری در آغاز صرفاً به ادبیات دفاع مقدس اطلاق می­ شده، اما به مرور و با در نظر گرفتن ریشه­ ها و زمینه­ های پیدایش آن، پهنه گسترده­ تری یافته است. با تکیه بر تعریف­ های متعدد پیشین و مرور سیر تحول آنها و با در نظر گرفتن متغیرهای متعدد آن، می­ توان گفت ادبیات پایداری به مجموعه آثار ادبی­ متعهد و ملتزمی اطلاق می­ شود که به منظور ایجاد انگیزه در جامعه، برای حفظ هویت در برابر عوامل تهدید کننده آن پدید آمده باشد.

طاهره صفارزاده یکی از چهره­ های شاخص اسلامگرا است که بررسی و تحلیل ابعاد اسلامگرایی شعر وی نه تنها برای شناخت جایگاه او در جریان شعر متعهد و ادبیات انقلاب اسلامی، بلکه در بازشناسی جریان کلی شعر معاصر فارسی ضرورت دارد. اسلامگرایی در واقع بازگشت به سرچشمه­ های معرفت دینی، بازخوانی آرمانشناختی(ایدئولوژیک) و نواندیشانه آیات قرآن کریم، احکام و فرمان های الهی، ارجاع به کردار و کلام پیامبر اسلام، بزرگان دین و میراث تاریخ و تمدن اسلامی است. پژوهش تحلیلی-توصیفی حاضر که مبتنی بر مطالعه متن اشعار، گزینش شواهد شعری و تحلیل و تطبیق آن با مبانی و منابع اسلامگرایی است به این پرسش پاسخ می­ دهد که اسلامگرایی طاهره صفارزاده در اشعارش چه ابعادی دارد؟ نتایج تحقیق، ابعاد اسلامگرایی صفارزاده را در شش سطح کلی نشان می­ دهد: 1-محوریت قرآن کریم و نواندیشی دینی 2-تاکید و توجه به وحدت مسلمانان 3-امام­ باوری 4-دادورزی، تعقل، اصلاح فرهنگی و مبارزه با استبداد داخلی 5-مبارزه با استثمار و استعمار و امپریالیسم 6-حق­ طلبی و همنوایی با ملل مظلوم جهان.

محمود درویش از پیشگامان شعر مقاومت فلسطین است که شعرش را وقف آرمان فلسطین نموده و به شرح دردها و رنج ها و آرزوهای هموطنان خویش به ویژه کودکان مظلوم این سرزمین پرداخته و آنان را امیدهای آینده فلسطین می داند و در پیشانی آنان روح مقاومت و ایثار را می­ بیند و ازآنان انتظار دارد که خون­ های به ناحق ریخته شده پدران و مادران خویش را فراموش نکنند و نگهبانان امین و مدافعان راستینی برای سرزمین خویش باشند. محمود درویش خود از دوران کودکی در صحنه های جنگ و بمباران حضور داشته و طعم تلخ آوارگی، غربت، فقر و محرومیت را چشیده و با چشمان خود شاهد رنج و اندوه کودکان سرزمین خود بوده و به همین خاطر توانسته است به صورت ملموس و تاثیرگذار از رنج و اندوه کودکان فلسطینی سخن بگوید. در این پژوهش تلاش شده است با استفاده از روش توصیفی و شیوه تحلیل محتوا درد و رنج کودکان مظلوم فلسطینی در شعر محمود درویش مورد بررسی قرارگیرد. بررسی اشعار درویش در این زمینه نشان می دهد که اوضاع تاسف بارکودکان آواره فلسطینی درغربت، بازداشت کودکان بیگناه، فقر و محرومیت، ناامنی و قتل عام کودکان و خانواده­ های آنان وآشفتگی­ های روحی ناشی از مشاهده این فجائع ازمضامین اصلی شعر وی به شمار می رود. اشعار اوآیینه­ ای تمام­ نما از احساسات کودکان مظلومی است که تمام حقوق انسانی­ شان پایمال شده و اینک او در مقام یک شاعر در پیشگاه افکار و وجدان عمومی بشر از این درد سخن می گوید.

جنگ، به سبب هیجانات و حوادث پیش­ بینی­ ناپذیر، ذاتاً پدیده­ ای پرشور و بحث­ برانگیز است. جاذبه­ هایی که در بیان ابعاد معنوی و رویدادهای ماورائی جنگ وجود دارد، پای بسیاری از نویسندگان را به این عرصه گشوده است. با این حال، پیوند مساله جنگ با مبانی اعتقادی مردم ایران، ورود به این ساحت را اندکی دشوار نموده و بهره­ گیری از شیوه­ های روایی ویژه­ ای را ضروری می­ نماید. در میان سبک­ های ادبی، رئالیسم جادویی به سبب درهم­ آمیزی خیال و واقعیت، می­ تواند به عنوان راهکار مناسبی برای خروج از این مسئله مطرح گردد. در این مقاله برآنیم تا ضمن بیان اجمالی ویژگی­ های آثار رئالیسم جادویی، با تحلیل و بررسی دو داستان کوتاه ماه­ زده و عود عاس سبز، ردپای این مکتب را در آثار داستانی دفاع مقدس دنبال کنیم تا روشن گردد که این شیوه تا چه اندازه می­ تواند در خلق آثاری از این دست کارآمد باشد. ضرورت این مسئله ناشی از آن است که عدم بهره­ گیری از شگرد­ های مختلف داستان­ نویسی، می­ تواند آثار حوزه دفاع مقدس را به ورطه تکرار کشانده و آنها را از رقابت با جریان­ های موازی ادبیات داستانی باز دارد.

رمان «از به» رضا امیرخانی سرگذشت شخصیت های یک روایت است که به شکل 47 نامه از طرف عده ای از شخصیت های داستان به گروهی دیگر از شخصیت ها فرستاده می شود. این رمان به دلیل ساختار منحصربه فرد خود از منظر شکل گیری روایت و شخصیت پردازی، اثری درخور توجه و قابل تامل است. رضا امیرخانی این رمان را در سال 1380 با موضوع دفاع مقدس خلق کرده است. الگوی کنشگرای گرماس به عنوان محمل تحلیل این روایت می تواند با نگرشی جامع و کامل، نقش هر یک از شخصیت های رمان را در الگویی دقیق پیرامون سه محور «میل» «انتقال» و «قدرت» به نمایش بگذارد. نتایج به دست آمده از این تحقیق، انطباق الگوی کنشگرای گرماس را در تبیین و تحلیل شخصیت های این رمان نشان می دهد. در محور میل؛ کنشگر اصلی «مرتضی مشکات» و اهداف او «شوق پرواز» و «فرزندخواندگی فرانک ناصری» است. در محور انتقال با فرستنده هایی مرتبط به هدف اصلی و هدف فرعی از نوع، شوق پرواز(مرتضی مشکات)، طیبه همسر مرتضی، سرگرد خلبان رحیم میریان و فرانک ناصری مواجه هستیم. گیرنده یا ذینفع های روایت به ترتیب؛ طیبه همسر مرتضی، سرگرد خلبان رحیم میریان، فرانک ناصری، مرتضی مشکات، عموی فرانک، سیروس؛ پسرعموی فرانک می باشند و در محور قدرت؛ یاریگران این روایت، سرگرد خلبان رحیم میریان، طیبه همسر مرتضی، فرانک ناصری، عموی فرانک، پیرزن و سر سرگرد خلبان آرش تیموری می باشند و بازدارندگان، فرماندهی نیروی هوایی و سرگرد خلبان آرش تیموری هستند.

سوگینه(تراژدی) شهادت امام حسین(ع) و یارانش در محرم سال 61 هجری صورت پذیرفت. نپذیرفتن بیعت با یزید، بهانه ای شد تا مخالفان اهل بیت، این کار شنیع را انجام دهند. این واقعه تلخ، در بدو امر، موجی از اندوه را در شهرهای مهمی چون مکه، مدینه و کوفه به وجود آورد که به تدریج دامنه آن وسیع و تمام کشورهای اسلامی را در برگرفت؛ به طوری­ که زنده نگاه­ داشتن این تراژدی وارد فرهنگ مسلمانان و به­ ویژه شیعیان گردید. شیعیان سراسر جهان در طول تاریخ برای حفظ و زنده نگاه­ داشتن این واقعه حزین، در عزاداری خود از نمادهایی استفاده کردند که با گذشت زمان در قالب آئین­ های ویژه در محرم و صفر برگزار می گردد. تنوع و فراوانی این نمادها، گویای تاثیر عمیقی است که فاجعه عاشورا در فرهنگ شیعیان از خود به جای گذارده است. این نمادها در فرهنگ­ های مختلف کشورهای اسلامی، اسامی متفاوتی دارند. علل و چگونگی به­ کارگیری نمادهای عزاداری در کشورهای مختلف اسلامی، به­ ویژه آسیب شناسی این نمادها از حیث تاثیر منفی که بر اصل هدف امام حسین(ع) از قیام خود گذاشته است، موضوع اصلی این مقاله است. در این نوشتار به جایگاه نمادین عناصر مادی و غیرمادی این نهضت معنوی اشاره می شود. بنیاد مقاله بر پایه پژوهش توصیفی-کتابخانه ای استوار است. ضمن معرفی نمادهای عاشورایی، به آفت هایی که سبب وهن و یا انحراف سوگواره های مذهبی می گردد، نیز اشاره می شود و در پایان و در قالب نتیجه گیری، پیش نهادهایی ارایه می­ گردد.

حمید سبزواری یکی از شعرای برجسته و مشهوری است که شعرش بیانگر مشقت و رنج های دوران انقلاب اسلامی و نشان­ دهنده آلام درونی و دردهای دوران دفاع مقدس است که ملت ایران، آن مرارت­ ها را به جان و دل خریده و بار سنگین این­ گونه مصائب را بر دوش کشیده­ اند. در حقیقت، حمید سبزواری شاعری ملی و انقلابی است که مردم را در برابر ظلم و ستم می­ شوراند و آنان را تشویق به مبارزه و استقامت می­ ­ کند و از کسانی که از کنار تباهی­ ها­ ی رژیم منحوس پهلوی و جور رژیم بعث بی­ توجه می­ گذرند و سکوت اختیار کرده، خاموشی می­ گزینند، به انتقاد می­ پردازد. این شاعر نستوه و خستگی­ ناپذیر با به تصویر­ کشیدن شجاعت و شهامت ملتی رنج کشیده به انتقاد از حکومت وقت و به افشاگری ظلم و ستم دشمن بعثی می­ پردازد. از اشعار حمید سبزواری چنین استنتاج می­ شود که وی، ضمن مبارزه و انتقاد، با هشدار در مورد بی­ توجهی­ ها و نیز دوری از تسامح نسبت به دشمن، عامل شکست در برابر متجاوزان را اختلاف و تفرقه دانسته و در هر جا که فرصت دست می­ داده، شور و شعور و احساسات مردم را بر می­ انگیخته ­ است. این پژوهش با هدف نمایاندن جلوه­ های ادبیات پایداری در سروده­ های حمید سبزواری و با روش تحلیلی توصیفی صورت گرفته تا در پایان بتوان جلوه­ های ادبیات پایداری را همچون ظلم­ ستیزی، شهادت­ طلبی، مبارزه و جان­ فشانی، نقد حکام جور، به تصویر­ کشیدن جنایت­ های دشمن و. . . در اشعار این شاعر انقلابی و ملی به وضوح دید.

هایکو از جمله قالب­ های شعری است که در دوره معاصر، به ویژه در حوزه شعرِ ادبیات پایداری مورد توجه قرار گرفته است. علی­ رغم این­ که یکی از اصول سرودن هایکو ساده­ گویی و اجتناب از کاربرد صور خیال و آرایه­ های شعری است، اما شاعران دفاع مقدس در تلاش برای به تصویر کشیدن دلاوری­ های رزمندگان اسلام در طی هشت سال دفاع مقدس به کاربرد صورِ خیال و آرایه­ های شعری در آن مبادرت ورزیده­ اند. در این پژوهش که با هدف بررسی و شناساندن هر چه بیشتر و بهتر شعر دفاع مقدس صورت پذیرفته، سعی شده است تا به روش توصیفی تحلیلی و با توجه به مبانی بلاغت سنتی، کاربرد صور خیال و صنایع شعری در هایکوهای جبهه بیک­ وردی در مجموعه شعری «ماه بالای سر مجنون»، مورد بررسی قرار گیرد. بررسی کاربرد صور خیال و صنایع بدیعی در هایکوهای جبهه بیک­ وردی، نشان از کاربرد آگاهانه و به دور از تصنع صور خیال و آرایه­ های ادبی در هایکوهای وی دارد. کاربردی که بیشتر بر اساس انواع تداعی ظهور یافته و به خوبی توانسته است که با زبانی ساده، و در عین حال مبتنی بر صور خیال و آرایه­ های شعری به بیان شاعرانه حماسه­ های رزمندگان اسلام در طی هشت سال دفاع مقدس بپردازد.

ادبیات همواره عرصه عرضه مفاهیم والای انسانی بوده و نهانی­ ترین صحنه­ های زندگی بشر را به تصویر می­ کشد و جنگ و مقاومت به عنوان یکی از مهم­ ترین جلوه­ های زندگی بشر، در ادبیات نمود بارزی یافته و همواره ادیبان و نویسندگان از این مهم مستثنا نبوده و به خلق آثار زیبایی در این زمینه دست یازیده­ اند؛ چنان­ که پس از جنگ­ های صلیبی و بروز درگیری­ های سرنوشت­ ساز میان مسلمانان و مسیحیان، به­ خصوص پس از روی کار آمدن حکومت زنگیان و آزادسازی سرزمین­ های اشغالی، ادیبان و شاعران به عنوان زبان گویای جامعه، اشعار خود را به منظور تشویق حاکمان و تداعی مداومت در حس حماسی و مبارزه­ گری به این موضوع اختصاص دادند. ابن­ منیر طرابلسی(473-548 ه) از جمله شاعران برجسته عصر زنگیان است که رسالت خود را در جهت اهداف مقاومت و رویکرد ستیزه­ جویانه آن و به منظور آزادسازی سرزمین­ های اسلامی از سلطه صلیبیان اختصاص داد و با اثرپذیری از آموزه­ های دینی و باورهای اسلامی، موجبات تهییج و ارتقای روحیه مبارزان و حاکمان امت اسلامی را فراهم آورد. دعوت به جهاد، امید به آینده، ابراز سرور و شادمانی و تطبیق تاریخ، مهم­ ترین جلوه­ ها و مولفه­ های پایداری در اشعار او به شمار می­ آید. پژوهش حاضر بر آن است که به شیوه توصیفی-تحلیلی به بررسی اشعار پایداری این شاعر برجسته عرصه مقاومت در ادب کلاسیک عربی بپردازد و مهم­ ترین مولفه­ های پایداری را در سروده­ های او از نظر بگذراند.

نشانه شناسی، مطالعه نظام مند نشانه هاست که به عنوان یکی از ابزارهای کارآمد امروز توانسته است در تحلیل بسیاری از متون موثر باشد و نشانه شناسی لایه ای به مثابه یک دیدگاه نظری، زمینه را برای تحلیل متون چندوجهی که شامل نشانه های زبانی و غیرزبانی است، فراهم می کند. این پژوهش به تحلیل سنگ نوشته های قبور شهدا از منظر نشانه شناسی لایه ای پرداخته است. سنگ نوشته قبور شهدا به مثابه متون چندوجهی، حاوی نشانه های زبانی و غیرزبانی اند که کارکرد و نقش هر یک از این لایه های نشانه ای در این پژوهش، از منظر نشانه شناختی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند. این پژوهش، نشان می دهد نقوش به کار رفته در سنگ نوشته ها و همچنین رنگ هایی چون سبز، قرمز و سیاه هرکدام در کنار نشانه های زبانی، نقش مهمی در انتقال مفهوم شهید و شهادت ایفا می کند؛ همچنین این پژوهش نشان می دهد که چگونه نشانه های زبانی در قالب شعر و نثرهای کوتاه در انتقال مفاهیم موردنظر موثر می باشند. نوع نشانه به کار رفته، انسجام ساختاری، روابط همنشینی بین نشانه ها و همچنین انسجام کارکردی و انسجام معنایی این نشانه ها، باعث شده است تا این سنگ نوشته ها به زیباترین شکل، پیام خود را به رهگذران القا کنند.

حبیب الله چایچیان، متخلص به «حسان» یکی از قدیمی ترین و بااخلاص ترین شاعران اهل بیت(ع) است. موضوع مجموعه «ای اشک ها بریزید» از این شاعر، مدح و مراثی اهل بیت(ع) است. مضامین اشعار او عبارت اند از: شروع حرکت امام، وداع امام از مدینه، یاران امام، حسین(ع) رهبر امروز وکشته دیروز، خاندان امام، اصحاب، آزادی، مهلت خواستن شب عاشورا، تسلیم ناپذیری در برابر ظالمان و مرثیه در غم امام حسین(ع): ای ذبیح کربلا، جان ها فدای حج تو ای که خود را در منای عشق، قربان می­ کنی در طوافت کعبه بر گرد تو می­ گردد حسین کآمدی در بیت حق، تجدید پیمان می کنی مهیار دیلمی(م. 428 ق) شاعر و دانشمند ایرانی عربی گوی قرن پنجم هجری بود. از مصیبت هایی که بر شیعه بعد از حادثه کربلا رخ داد سخن نگفت؛ اما صریحاً می­ گوید که سقیفه و غصب حق حضرت علی(ع)، تندباد کربلا را برپاکرد: هُوَ الغُصْ نُ کانَ کَمیناً فَهَبَ لَدی کَربلاءَ بِریحٍ عَصُوفِ قَتیلٌ بِه ثارَ غِلُ النُفُوسِ کَما نَغَرَ الجُرحَ حَکُ القُرُوفِ در این پژوهش وجوه اشتراک و افتراق مراثی دو شاعر از نظر موضوع، اندیشه و تصویر بررسی می شود تا تجلی نهضت حسینی در اشعار مهیار دیلمی و حسان نقد و تحلیل گردد.

جوشش و کوشش سالک شوریده، نردبان عروج به قله­ های بی­ کرانه قرب و بندگی و راه دستیابی به عشق الهی است. ناله­ های جان سوز و ادبی ابن فارض، این شاعر سوخته عشق و مجذوب نور توحید، همان ناله های سوزان محی الدین عربی، مولانا جلال الدین بلخی، فخرالدین عراقی و دیگر عارفان الهی ست. با توجه به اینکه وی در به کارگیری صناعات بدیعی لفظی و معنوی در اشعارش به افراط گراییده و از این منظر نیز مورد توجه پژوهشگران نبوده است؛ همچنین با هدف شناساندن شخصیت شعری او، نگارنده به نگارش این مقاله تحریض شد. حاصل پژوهش نشان می دهد که شراره های عشق الهی با سوز و گداز، فقدان انس و وصال با عالم عرش و رهایی از منزل فرش، جلوه های ادبی کم نظیری آفریده است. ابن فارض در سروده هایش، تحولی ادبی به همراه آمیخته­ ای از فنون ادبی عام پسند به وجود آورده و نوعی افراط در آراستگی و زیبایی ظاهر ایجاد کرده است که باعث اخلال در رسیدن به هدف والای سلطان عاشقان مصر می باشد.

شعر مقاومت، بخش بزرگی از ادبیات معاصر افغانستان را می­ سازد. این گونه از شعر در جریان سال های 1357 تا 1380 خورشیدی در برابر نظام دست نشانده شوروی (سابق) در افغانستان و تهاجم ارتش سرخ به آن کشور و نیز در برابر جنگ های داخلی و نظام طالبان در داخل و خارج افغانستان پدید آمده است که نه تنها در ادبیات این کشور بلکه در ادبیات معاصر فارسی در سطح منطقه نیز درخور اعتنا و بررسی است. پژوهش حاضر بر آن است که به بررسی تاثیر شاهنامه فردوسی بر شعر مقاومت محمدکاظم کاظمی و عبدالسمیع حامد، دو تن از شاعران افغانستان بپردازد و جلوه های گوناگون این اثرگذاری را در آثار آنان نشان بدهد. روش ویژه پژوهش، تحلیلی توصیفی است که با تحلیل شواهد درون متنی و مراجعه به منابع کتابخانه ای انجام شده است. یافته های این پژوهش بیانگر آن است که شاهنامه فردوسی در دو بُعد «آرمانی» میهن دوستی و آزادی خواهی و بیدادستیزی و «واژگانی» کاربرد نمادهای اسطوره ای، نام های جنگ افزارها و واژه های دیگر و تلمیحات و اشارات به داستان ها و شخصیت های شاهنامه بر شعر شاعران یادشده تاثیرگذاشته و از این نگاه، شعر آنان در پرورش خودشناسی و خودآگاهی ملی و تقویت روحیه حماسی رزمندگان بسیار موثر بوده است.