مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1392 | دوره:- | شماره:13 |تعداد مقالات:10

وابستگی انسان و طبیعت از یک سو و تجربه پیشینیان در ساخت باغ ها و کیفیت دلنشین ناشی از تلفیق مناسب طبیعت و عناصر مصنوع در آنها از سوی دیگر، موجب شده است تا اصول طراحی این باغها مورد توجه و بررسی قرار گیرد؛ تا بدین وسیله در طراحی دوباره بوستان ها، با ایجاد حس های مکانی آشنا، بهداشت روانی انسان در جامعه امروز بازیابی شود. در این پژوهش با عنایت به چیرگی ماشین در عصر صنعتی، چگونگی تجلی حس مکان در باغ ایرانی (به معنای سنتی) و بوستان های امروزین شهری بررسی شده است. برای پاسخ به این مهم، با استفاده از مطالعات کتابخانه ای، میدانی و مقالات منتشرشده و با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی شاخصه های کالبدی حس مکان در دو نمونه موردی، به منظور شناخت نقاط قوت و ضعف مناظر شهری با توجه به نیازمندی های مراجعان و نقش اینگونه فضاها در ارتقای کیفیت زندگی و محیط شهری، مورد ارزیابی قرار گرفته است. در خاتمه این نتیجه حاصل شد که درک متقابل انسان و محیط مادی و همچنین نوع فعالیتی که در آن رخ می دهد، منجر به شکل گیری خاطره در ذهن انسان طراح می شود؛ خاطراتی که در طول زمان به واسطه معنی و روح خاص خود ماندگار می شوند.

مساجد ایرانی با همه تنوعش، اگرچه یکی از مهم ترین مظاهر و افتخارات تمدن اسلامی است، درباره میزان تطابق آن ها، با ارزش های اصیل اسلامی، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. این میزان تطابق در دوره ها، که گاه خصلت هایی متفاوت دارند، فرق می کند؛ به طوری که در برخی دوره ها به مفاهیم اسلامی نزدیک تر و در برخی دوره ها دورتر شده است. این مقاله برای بررسی تطبیقی این مساله، با بهره گیری از مفاهیم پایه عرفان اسلامی از قبیل تشبیه، تنزیه، جمال و جلال به گونه شناسی مفهومی مساجد و معرفی شاخصه های هر گونه می پردازد. هدف تحقیق، بررسی این مفاهیم و تبیین آن ها در سبک های مختلف معماری ایرانی ـ اسلامی (خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی) است تا بتواند با تفکیک ارزش گذاری محتوایی و کالبدی دوره های تاریخی، راهی برای بهره گیری صحیح از الگوهای تاریخی برای مساجد معاصر معرفی کند. در گام نخست، با روش استدلال منطقی، مبانی مفهومی مسجد تشریح شده و در گام دوم با روش تاریخ پژوهی تکاملی، سیر تحول شاخصه های مربوط به هر مفهوم، در خلال دگرگونی ها سبکی مساجد در ایران بررسی شده است. نتایج نشان می دهد از بعد تشبیه و تنزیه، مساجد دوره نخست بیشتر تنزیه و کارکردی بوده اند و در دوره های بعد با رشد خیال انگیزی تشبیهی، مساجد به سمت نشانه گرایی و تزیین حرکت کرده اند. این موضوع تا دوره آذری که اوج خیال انگیزی تشبیهی و نمادگرایی است، ادامه داشت تا در دوره صفویه به تعادلی بین تشبیه و تنزیه رسید. از بعد جمال و جلال در بیشتر دوره ها تعادل بینابینی دیده می شود. در عین حال می توان تا حدودی مساجد اولیه را به خاطر سادگی بیش از حد، جلالی تر و مساجد آذری را به خاطر افراط در تزیین، جمالی تر دانست. در موارد معدودی از عصر آذری و صفوی مساجدی را می توان نام برد که خارج از حد تعادل، حالتی افراطی در جمال و تشبیه دارند.

در معماری معاصر ایران، نمونه های متنوعی از مساجد مشاهده می شود و ادبیات موضوع نشان دهنده آن است که مساجد و مصلاها مرکز انتشار مباحثی درباره مسائل اجتماعی زمان خود بوده و رابطه مستقیمی با تمامی اقشار جامعه برقرار نموده اند. عملکرد این گونه بناها تنها ترویج شعائر مذهبی نبوده، بلکه سایر عوامل موثر در زندگی اجتماعی مردم را نیز در بر گرفته است. برخی مصلاها نیز چنین کارکردهایی داشته اند. پرسشی که در این پژوهش پس از بررسی مصلاهای دوران گذشته و مقایسه آن ها با مصلاهای معاصر مطرح می شود، این است که طراحان این گونه فضاهای مذهبی با چه مسائلی روبه رو بوده اند؟ چه ضوابط و مقرراتی را درطراحی مورد نظر داشته اند؟ برای پاسخگویی به پرسش های تحقیق، در ابتدا چیستی مفهوم «مصلا» و فلسفه وجودی آن تبیین و سپس بر اساس آن چارچوب نظری پژوهش تدوین گردید. در مرحله بعد بر اساس چارچوب نظری ترسیم شده، مصلاهای معاصر ایران تجزیه و تحلیل شده اند. دستاوردهای حاصل از پژوهش، نشان دهنده آن است که درطراحی مصلاهای معاصر، ویژگی هایی هم چون، دسترسی های شهری به مجموعه و ارتباط صحیح ترافیکی با محوریت رفاه مردمی، به کارگیری اصول ساختاردهنده ای در طرح که ریشه در معماری سنتی دارند، تجهیزات سرمایشی و گرمایشی مناسب و استفاده از مصالح مدرن از موارد مورد نظر طراحان بوده است.

موضوع حفاظت از میراث فرهنگی در شهر سلطانیه زنجان به لحاظ قرارگیری مجموعه میراث جهانی گنبد و ارگ سلطانیه در این شهر از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است. این مقاله در صدد شناخت تعارض های اجتماعی در حفاظت از گنبد و ارگ سلطانیه است که با بهره گیری از روش پیمایش های میدانی مرتبط با موضوع انجام یافته است. چارچوب نظری تحقیق مبتنی بر تعمیم مباحث روان شناسی اجتماعی به موضوع حفاظت مردمی از میراث فرهنگی معماری است. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که مجموعه ای از عوامل در بروز تنش و تعارض های اجتماعی در حوزه حفاظت از میراث فرهنگی معماری در این شهر موثر بوده است. از جمله مهمترین عوامل عبارتند از: کمبود هم پیوندی میان اصول و مبانی میراث فرهنگی با نیازها و تقاضای مردمی، تملک یک باره حدود 10 هکتار از شهر کوچک سلطانیه به عنوان عرصه گنبد و ارگ پیرامون آن، برخوردهای ناهماهنگ و مقطعی در فرآیند اجرایی تملکات، اختلال در ساماندهی محوطه پیرامون گنبد و دیگر محدوده های تاریخی- فرهنگی شهر، تعارض گروه های اجتماعی شاغل در محدوده عرصه گنبد و ارگ با نظام اداری مربوط به حفاظت.

معماری سنتی شهرهای تاریخی ایران (دوران پس از اسلام) همواره بیانگر فرهنگ ایرانی ـ اسلامی مردم بومی بوده است. علاوه بر این که محدودیت های اقلیمی هر منطقه از عوامل اصلی ایجاد سبک های خاص معماری است. در این میان بازار سنتی در شهرهای ایرانی ـ اسلامی، مهم ترین کانون فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بوده است و سامانه بسیار منظمی به شمار می رود. مقاله حاضر به بررسی عناصر منحصر به فرد معماری ایرانی ـ اسلامی بازار قدیم دزفول می پردازد و تلاش دارد تا ضمن شناسایی ویژگی های کالبدی آن ها، توجیهی بر علل شکل گیری آن ها، با توجه به محدودیت های اقلیمی و لزوم برقراری و هدایت جریان دائمی هوا در فضاهای داخلی، بیابد. برای این منظور از روشی ترکیبی استفاده شد: در مرحله اول با تدوین راهبردی تجربی، عناصر بومی معماری ایرانی ـ اسلامی بازار (متغیرهای تحقیق) شناسایی و داده های پژوهش گردآوری شدند. تحلیل ها بر روی داده ها با استفاده از روش توصیفی ـ مقایسه ای صورت گرفت. به منظور تایید نتایج، جریان هوای داخل در نمونه انتخابی با روش CFD شبیه سازی شد. نتایج نشان می دهد که موقعیت فضاهای پر و خالی، میدانچه ها، تناسبات بازار و موقعیت بازشوها در بازار سامانه ای منظم را تشکیل داده است که بر اساس یافته های این پژوهش، شرایط جریان هوا (متغیر وابسته) را در بازار تعیین می کنند و تغییرات در وضعیت هریک، موجب برهم زدن سامانه، شرایط آسایش و متعاقباً مختل شدن عملکرد آن (به عنوان یکی از مهم ترین عوامل هویت دهنده به شهر ایرانی اسلامی) می گردد و هم چنان که در توسعه بازار و مرمت آن مشاهده گردیده است، آن را به یک نماد غیر عملکردی تبدیل می نماید. پژوهش حاضر ضمن بررسی رابطه بین عناصر ایرانی اسلامی مذکور، راهکارهایی اجرایی را در توسعه و احیای بازار ارائه می دهد.

فضای همسایگی و محله، موضوعی است که در معماری معاصر شهرها به فراموشی سپرده شده است. با توجه به افزایش کمی محله ها و هم چنین افزایش نگاه یک سویه کالبدی به آنها، از امنیت آنها کاسته شده و در نتیجه ظرفیت جرم خیزی، در فضاهای مسکونی و ترس از وقوع جرم در ساکنان محله ها، افزایش یافته است. در طراحی محیطی، رویکرد CPTED یکی از کارآمدترین رویکردها در مبحث افزایش امنیت است. محور اصلی این مقاله بررسی میزان مطابقت عناصر کالبدی محله های قدیمی شیراز با شاخص های رویکرد CPTED است. روش تحقیق ترکیبی از روش های توصیفی و تحلیلی، تفسیری ـ تاریخی است که اطلاعات مورد نیاز با استفاده از ابزارهای برداشت تصویری سامانمند، چک لیست های نظارتی و منابع اسنادی گردآوری شده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد که اصول به کاررفته در طراحی محله های تاریخی شهر شیراز به اصول پایدار این رویکرد نزدیک است. این پژوهش مدخلی را برای بومی سازی رویکردهایی کارا از این دست ارائه میدهد که میتواند به افزایش امنیت محلههای مسکونی کمک شایانی کند. دسترسی به این هدف که موضوع جستار این تحقیق بوده است در قالب نتیجه گیری ارائه شده است. بر این مبنا، با توجه به هویت محله های مسکونی ایرانی، راهکارهایی بر اساس رویکرد CPTED ارائه شده است که در نظر گرفتن آنها در روند طراحی، میتواند به افزایش امنیت محله های مسکونی طراحی شده، متناسب با هویت ایرانی منجر شود.

فرآیند ادراک در معماری و طراحی محیط امری پیچیده است. این پیچیدگی، موجب تدوین و ارائه نظریه های مختلفی در این خصوص شده است. نظریه گشتالت با رویکرد درک فضا از طریق برآیندی از استقرار نیروهای موجود در فضا، از آن جمله است. این نظریه به سازماندهی ادراک توسط اشکال، معطوف است. نظریه های دیگر چون نظریه کنش متقابل که به تاثیر متقابل موضوع و فرد ادراک کننده می پردازد و ماهیتی احتمال گرایانه دارد و نظریه اکولوژیک ادراک که به مجموعه ویژگی های حسی و تجربی فرد و نیز ویژگی های شکلی محیط توجه می کند؛ رویکردی، به طور نسبی، فرهنگ گرا دارند. این رویکردها با توجه به معنا، ارزش و نگرش در فرآیند ادراک در معماری و طراحی نشان می دهند که تبیین فرآیند ادراک، وابسته به شناخت مولفه های فرهنگی موثر بر آن است. این مقاله با بررسی چنین فرآیندی در جهان اندیشه ایرانی ازطریق بررسی متون تاریخی بر جای مانده، نشان می دهد که امر ادراک، در ابتدا علاوه بر حواس ظاهری، بر مولفه های حواس باطنی استوار دانسته میشد. به تدریج و با تکمیل این نظریه ها امروزه، ادراک را به ربط کیفیات تالیفی، و با در نظر گرفتن تمام ابزارهای موجود که توسط مولف اثر هنری سامان می یابد، وابسته می دانند.

معماری گیلان از ویژگی های خاص کالبدی برخوردار است که برخاسته از شرایط آب و هوایی معتدل و مرطوب است. رطوبت اشباع در هوا و بالا بودن سطح آب های زیرزمینی و اثرگذاری بر کالبد بنا، شکل معماری را متاثر از این شرایط کرده است. معمار گیلانی که به دلایل اقلیمی، اصرار به ساخت ایوان، کرسی چینی و سقف شیب دار دارد، با در نظر گرفتن این نکته که معماری آرامگاهی، ویژگی های رفتاری معماری مسکونی را ندارد، شکل کالبد بنا را تابعی از عملکرد آن در تطابق با اقلیم می داند. این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توصیف عناصر اقلیمی معماری گیلان، و برشمردن بخشی از تاریخ لاهیجان که بر تعدد بقاع در منطقه موثر بوده، معماری بقاع متبرکه و عناصر شکل دهنده به آن را به بحث گذاشته است. نگارنده با انتخاب چند بقعه شاخص و کمتر تغییر شکل یافته در معماری لاهیجان سعی در به دست آوردن الگوهایی مشابه در معماری بقاع متبرکه در این منطقه از ایران را دارد. از یافته های این تحقیق می توان به الگویی مشابه در شکل مدفن، نسبت فضای باز و بسته، دیوارها، سقف ها، تزیین ها و تعداد ایوان ها در بناهای زیارتی لاهیجان اشاره نمود.