مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1390 | دوره:1 | شماره:3 |تعداد مقالات:10

ساختمان های مسکونی رعیت نشین دوره قاجاریه گرچه نمای بسیار ساده ای داشتند، ولی از پی سازی و اسکلت سازی مقاومی برخوردار بودند. در ساختمان های بیرونی و اندرونی آنها، طرح های دلباز همراه با رعایت اصول ارتباطات و محرمیت، توجه به مسایل فنی فاضلاب، آبرسانی، پیسازی، اسکلت سازی های مقاوم و ضد زلزله، نماسازی با پدیده های مقاوم هنری و متصل به بنا و در نهایت ارزش هایی از هنر وابسته به معماری دیده می شود. ساختمان سازی در دوره پهلوی اول از تلفیق معماری سنتی و کشورهای همجوار شمال شرقی پیروی میکرد، اما در دوره پهلوی دوم، از جهت طرح و اجرا از شیوه ساختمان سازی غربی الگو می گرفت تا جایی که ساخت و ساز ساختمان ها به سوی روش های غربی و در مواردی بی اصول سوق داده شد. در این مقاله تلاش شده است تا طرح ساختمان های بیرونی و اندرونی و آموزه های نماسازی آن ها در دوره قاجار و سپس آموزه های معماری دوره معاصر از پهلوی به این سو و اثر معماری بی هویت در ساختمان سازی های معاصر مورد توجه قرار گیرد و به ناهنجاریهای ساختمان سازی در کشور اشاره گردد. در واقع بخشی از آسیب های ناشی از زلزله ها به فراموشی اصول ساختمان سازی های سنتی و بی توجهی به اصول علمی معماری باز میگردد. از این رو باید تمامی موازین آیین نامه های اجرایی با نظارت دستگاه های ذی صلاح مانند وزارت مسکن و شهرسازی در مقام ارشد و شهرداری ها در مقام نظارت بر اجرا، با دقت عمل از مهندسین مشاور و ناظر مقیم در کارگاه های ساختمانی بخواهند تا به احداث ساختمان های مقاوم مسکونی و غیرمسکونی مبادرت ورزند.

با نگاهی به بافت های تاریخی، این نکته مشهود است که شکل گیری و حیات آنها در تداومی تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی به صورتی هماهنگ و منسجم عیان گردیده است. ساکنان این بافت ها هویت خود را از طریق ارتباطات اجتماعی و مشارکت در ایجاد این فضاهای ماندگار دریافت می نموده اند. تاثیر چنین مکان های ماندگاری در شکل دهی به هویت فردی و اجتماعی ساکنان، در مقطعی از حیات خود بر اثر تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در نتیجه ورود تکنولوژی های جدید، جهانی شدن و تراکم فضا - زمان، کم رنگ شده است. با وجود مطالعات گسترده در زمینه نحوه تاثیر مفاهیم هویت و مکان و ارتباط متقابل میان آنها در بافت های تاریخی، رابطه روشنی میان آنها ارایه نشده است. در حالی که با شناخت نحوه تاثیر و تاثر چنین مفاهیمی می توان با پدیده از دست رفتن هویت در بافت های تاریخی و فقدان حضور آن در بافت های جدید مقابله کرد. در این مقاله، کوشش شده با شناخت ماهیت هویت و مکان، با بهره گیری از رویکردی پدیدارشناسانه ارتباط میان آنها با نگاهی به بافت های تاریخی مورد مداقه قرار گیرد و مدل مفهومی چگونگی شکل گیری هویت مکانی در آنها ارایه گردد. وجود ارتباط مستحکم و دو سویه میان سازمان ادراکی و نظم و تعیین فضای شهری، سبب افزایش خوانایی و بهبود سازمان ادراکی، تقویت ارتباط با فضای شهری، خوانش بهتر عناصر و مولفه های شهری، فهم روشن معنای مکان ها و تقویت هویت فردی و اجتماعی خواهد شد.

«حرکت» یکی از مفاهیم بنیادین در معماری ایرانی-اسلامی است که معماران ایران زمین از گذشته های دور تاکنون تلاش کرده اند آن را در آثار معماری خود به کار گیرند. به وجود آمدن گرایش های جدید در معماری باعث شده توجه به حرکت، در معماری معاصر نیز امتداد یابد. این مقاله که منتج از پژوهشی با این عنوان است، با هدف بازشناسی ویژگی های مادی و معنوی مفهوم حرکت در معماری سنتی و اندیشه های ایرانی و تبیین کیفیت تجلی آن در آثار معماری معاصر ایران تدوین شده است. پرسش کلیدی آن است که حرکت در معماری سنتی ایران دارای چه مشخصه هایی است؟ و تجلی مفهوم حرکت در معماری معاصر ایران چگونه بوده است؟ برای پاسخ گویی به این پرسشها از روش مورد پژوهی با بهره گیری از راهکارهای ترکیبی و برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز از روش کتابخانه ای و میدانی استفاده گردید. بیست نمونه از آثار معماری معاصر ایرانی از میان آثاری که طراحان آن ها مفهوم حرکت را به عنوان ایده اصلی در طراحی در نظر داشته اند، به عنوان نمونه و به صورت تصادفی انتخاب شدند. آثاری که هم از لحاظ کیفیت طراحی در گروه آثار قابل توجه در معماری معاصر باشند و هم مفهوم حرکت ایده اصلی طراحی آن ها را تشکیل داده باشند. نتیجه آن که حرکت در دو قالب حرکت فیزیکی و حرکت معنایی در معماری سنتی ایران قابل شناسایی است. حرکت فیزیکی با معیارهایی چون جابه جایی در فضا و ایجاد حرکت در چشم و حرکت معنایی با تاثیرگذاری بر احساس مخاطب قابل تحلیل است. این مفاهیم به عنوان معیارهای طراحی در آثار تحلیل شده نیز قابل مشاهده است و نوعی پیوستگی میان مفهوم فیزیکی و معنایی حرکت در آن ها وجود دارد.

شکل شهری شهرهای خاورمیانه و شمال آفریقا در اروپا برای نخستین بار در دهه های آغازین قرن بیستم به صورت علمی مورد مطالعه قرار گرفت. شرق شناسان فرانسوی، اولین نویسندگانی بودند که اصطلاح «شهر اسلامی» را به کار گرفتند و این شهرها را در گروه خاصی دسته بندی نمودند. از آن زمان به بعد تعداد زیادی از متون به نظریه پردازی در زمینه شکل این شهرها پرداختند که بیشتر آنها به نوعی متاثر از نظریه های پیشین بودند. در سال های اخیر تعدادی از محققان سعی در مطرح کردن ایده هایی نو داشته اند. از آن جایی که این نظریه ها بدنه اصلی مطالعات شهرهای اسلامی را در متون غربی و بین المللی تشکیل می دهند، لازم است به صورت دنباله ای از ایده ها بررسی و کلیشه های تکرار شده در آنها برجسته شوند. از این رو، در مقاله حاضر با مروری بر تاریخ پیدایش و سیر تحول مفهوم و اصطلاح «شهر اسلامی» سعی بر این است تا بر چرایی، چگونگی و زمان ظهور این کلیشه ها، افراد سازنده آن، رد و نقد آنها از سوی نظریه پردازان امروز شهرهای اسلامی، اعتبار روش جایگزین پیشنهادی آنها برای خوانش شهر، و توانایی آنها در بررسی پیچیدگی های این نوع از شهرها تاکید شود. برای این منظور به ایده های اصلی افراد برجسته این نظریه پردازان تحت سه گروه عمده: 1) ظهور مفهوم «شهر اسلامی» (1900-1950)، 2) نظریه های تجدید نظرطلبانه (1950-1980)، و 3) نظریه های پیشرو پرداخته می شود تا نشان دهد که چگونه پیش فرض های خاصی بر توصیف آنها سایه افکنده و چگونه کلیشه های امروزی این حوزه مطالعاتی ریشه در خوانش های نخستینی دارد که به طور وسیع تحت تاثیر نظریه های شهری متداول عصر خود در اروپا بوده اند.

مقاله حاضر با هدف بررسی مفاهیم شهری به کار رفته در گفتار حضرت رسول اکرم (ص) و امکان به کارگیری و دسته بندی آن برای شهرهای معاصر تدوین شده است. برای بررسی گفتار حضرت رسول اکرم (ص) در تحلیل متون، به کتاب نهج الفصاحه که گردآوری کلام پیامبر است، استناد گردیده است. با بررسی تمامی احادیث این کتاب که شامل 3224 حدیث است، 96 حدیث مرتبط با شهر و شهرسازی و مباحث مطرح شده در فضاهای شهری تشخیص داده شد. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا برای رتبه بندی مفاهیم مرتبط با حوزه های شهری مورد استفاده و استناد قرار گرفت. بر مبنای میزان توجه و تکرار مفاهیم حاصله در کلام پیامبر اسلام (ص) در نهج الفصاحه در مورد مباحث مرتبط با شهر و فضاهای زیستی، نه سطح مختلف مشخص گردید. بیشترین تکرار معیار مورد سفارش در کلام پیامبر مشتمل بر اهمیت و سفارش به همسایه و روابط همسایگی در فضاهای زیستی است. سطح بندی اهمیت معیارها و اموزه های مورد تاکید پیامبر در فضاهای شهری، می تواند راهگشای توجه و عنایت افزون تر حوزه های مرتبط با مباحث شهری به این مباحث گردد.

تشنه کامی شهرهای ایرانی امروز به هویت، یکی از واقعیتهای محسوسی است که در پی ولع تجربه مدرنیته که از نه دهه پیش آغاز شد، بروز کرده است. ابتلایات ناشی از ماشینیسم که بر تضعیف بنیادهای زیست اجتماعی دامن میزند، حضور پیاده در فضای شهری را و کمرنگ و زمینه حضور سواره را قوت بخشیده است؛ از این رو، عمده گره های شهری در قالب فلکه ها به وجود آمده و میدان ها قربانی این تحول شده اند. این مقاله به یکی از مصادیق کالبدی اثرگذار بر تلقی های هویتی می پردازد و لذا مساله حذف میادین از گونه های فضاهای شهری محور اساسی بحث قرار گرفته است. فرض بر این است که این گونه اصلی واجد تواناییهایی برای احیا و تقویت زندگی شهری است و حذف ان عواقب و آسیب هایی را می زاید که با بهره گیری از گونه های دیگر جبران نمی شود، لذا هدف، شناخت تفاوت ماهوی میدان با دیگر گونه ها و تبیین نقش میدان در شهر است. با روشی مبتنی بر تحلیل و سپس استقرا استنتاج ها بر بنیان، تعریف میدان، شناخت ماهیت میدان و شناخت نقش های میدان بیان شده است. بر این اساس، میدان به عنوان عرصه ای برای غلبه سکون بر حرکت در شهر، توان تمرکزبخشی به بافت، نمودار کردن کلیت بافت، ارتباط عناصر پیرامون، تقویت صفت خوانایی، ایجاد گرانش و نیز معنادار کردن حضور جمع را دارد و صورت و نمودی از بافت شهری است. لذا حذف این گونه، منجر به آسیب هایی می شود که به اختصار عبارت اند از: انتقال بی کیفیت رخدادها به دیگر گونه ها و ایجاد تنش در نقش دیگر گونه های فضای شهری، فراهم آمدن زمینه های تفردگرایی، واگرایی بافت شهری و ناتوانی بافت در نمایاندن هویت شهری.

اسلام از سوی بیشتر پژوهشگران به عنوان آیینی شهری شناخته شده که برای عبادت فرد در جمع ارزش خاصی قایل شده است. اگر چه در این دین تقوا به عنوان اصلی ترین معیار ارزیابی قلمداد می شود، اما این واقعیت برای همه مبرهن است که تعلیمات اسلام بیشتر در قرارگاه های شهری تجربه شده اند. از این رو، تعجب آور نیست که اسلام تاکید ویژه ای بر طرح شهرها در جهت کارایی و پاسخگویی بیشتر به نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه داشته است. این مقاله، رویکردهای غالب به شهرهای اسلامی را به منظور تدقیق و همگرایی آنها به رویکردی جامع و فراگیر مورد توجه قرار داده است؛ به طوری که همه جوانب تاثیرگذار بر شکل ساختاری شهر را در برگیرد. برای دستیابی به رویکرد مذکور، مرور ادبیات و اسناد مرتبط با موضوع و بررسی محتوایی آنها مبنای انجام این مطالعه بوده است. نتایج حاکی از آن است که نحوه شکل گیری اصول طراحی شهر اسلامی-تاریخی عمدتا به ارزشها و اعتقادهای فرهنگی اسلام که ریشه در ماهیت احکام اسلامی داشته است، بستگی دارد؛ به طوری که جنبه های گوناگون زندگی مسلمانان و از جمله ساخت سکونتگاه ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. جدای از این که مفهوم شهر اسلامی به عنوان مدلی قابل استناد برای پهنه وسیع سرزمین های اسلامی، به دلیل عدم پاسخگوی به تنوع اجتماعی ـ مکانی آن نقدپذیر است، این مقاله آشکار می سازد که ساختار شهر اسلامی-تاریخی عمدتا وابسته به مکان است و لازم است اصول طراحی آن از طریق نظم طبیعت به عنوان بستر اولیه فرم دهی و اعتقادهای فرهنگی-مذهبی و اصول اجتماعی (سازمان اجتماعی) مورد کنکاش قرار گیرد. این بدان معنی است که رویکرد اجتماعی-مکانی در بررسی شهرهای اسلامی-تاریخی قابل توجه است.

کارکرد فرهنگی فضای شهری و توان پاسخگویی آن به نیازهای فرهنگی شهروندان، نه تنها با نگرش بر فضاهای ویژه فعالیت های فرهنگی و نوع و تعداد آنها قابل بررسی نیست، بلکه مستلزم توجه به روابط متقابل عناصر فرهنگی و فضای شهری در کلیت آن است. همراه با تحول در ابعاد اجتماعی و کالبدی فضای شهری و بردارهای موثر بر آن، عناصر فرهنگی مرتبط با آن نیز متحول می شوند. در این مقاله فرایند تحول کارکردهای فرهنگی فضاهای شهری تهران در گذار از یک شهر سنتی کوچک به یک مادر شهر مدرن، با روش تحلیل ثانویه مورد بررسی قرار می گیرد. موضوع محوری مقاله بر چگونگی تاثیر فرایندهای تحول در ابعاد کالبدی و اجتماعی فضای شهری تهران بر کارکردهای فرهنگی متمرکز است. در این بررسی بر دو موضوع تاکید می شود: 1- در الگوهای مصرف فرهنگی و به تبع آن فضاهای فرهنگی چه تغییری ایجاد شده است 2- همراه با تحولات فضایی شهر تهران، چه تغییری در روابط فعالیتهای فرهنگی، فضای شهری و جایگاه فضاهای فرهنگی و فعالیتهای فرهنگی شهر ایجاد شده است. تحول کارکردهای فرهنگی فضای شهری تهران از یک سو بر تعدد و تنوع فعالیت های فرهنگی و فضای آن افزوده و از سوی دیگر در نتیجه نگرشهای کارکردگرایانه و برتری عملکردهای تجاری، فرصت کمتری را در مقایسه با شهر سنتی، برای ایفای کارکردهای فرهنگی فراهم نموده است.