مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1393 | دوره:5 | شماره:17 |تعداد مقالات:7

با حضور مسلمانان در ایران و تسلط آن ها بر کشور، سیر شهرنشینی و ساختار زندگی شهری ایران تغییراتی در خور توجه کرد. هر چند باید اساس و شالوده شهر بعد از ورود اسلام را بر پایه شهرنشینی و شهرسازی دوران ساسانی دانست، دین جدید مجموعه ای از اصول و هنجارها و چارچوب اجتماعی نوینی را در جامعه ایرانی رواج داد که به روشنی بر ساختار زندگی روزمره مردمان تاثیرگذار بود. این مقاله که از نوع تحقیقات تاریخی است سعی دارد، تا با استفاده از داده های تاریخی، اسنادی، یافته های باستان شناسی، مدارک شهرسازی و تحلیل آن ها تاثیر اسلام بر روند شهرنشینی و ساخت و سازمان فضایی شهری را بررسی کند. نتایج حاصل از این مطالعه سعی دارد تا مشخص سازد اسلام چگونه و به چه میزان بر سازمان فضایی شهرهای ایران تاثیرگذار بوده است و با فرض موثر بودن اسلام بر شهرهای دوران اسلامی آیا میتوان عنوان شهر اسلامی را به آن ها اطلاق کرد. نگارندگان معتقدند اسلام مهم ترین عامل در تغییرات صورت گرفته در بافت و سیمای شهرهای ایران بعد از اسلام بوده است. مطالعات حاصل از این پژوهش نشان میدهد اسلام به صورت غیر مستقیم و ابتدا بر روی سازمان اجتماعی و ساختار زندگی شهری در ایران تاثیر داشته و در نتیجه این تغییر سترگ دیگر شاخصه های شهری نیز، که در ساخت سازمان فضایی شهرها موثرند، تغییر یافته است. هم چنین نتایج این تحقیق نگارندگان را به این باور رسانده است که اطلاق واژه شهر اسلامی به شهرهای تاسیس شده یا تغییر شکل یافته ایران بعد از اسلام نادرست است و مناسب ترین واژه برای تبیین این فرایند تاثیرگذار «شهر در دوران اسلامی» است.

معماری ایران از تاریخ، حکمت، اصول و بویژه پدیده های شگرف هنرهای معنوی سخن می گوید. این معماری در ادوار اسلامی، رشد فراوانی- در تمام شئون با هنرهای وابسته مانند هنر گچبری- داشته است. در مجموع هنرهای وابسته به معماری ایران، بخصوص پدیده گچ بری های بسیار باقاعده، زینتبخش داخلی بناها بوده و در برخی موارد سبب زیباسازی نماهای مسکونی بیرونی و اندرونی، همچون منازل دوره قاجاریه در کاشان و دیگر مناطق شده است. این هنر نقوش گوناگون اسلیمی، ختایی، پیچک های افشان و بسیاری دیگر از انواع «هفت قلم خط و شاخه های آن را برای معماری ایرانی و اسلامی به ارمغان آورده است. این بررسی بر اساس روش توصیفی- تحلیلی تاریخی به ثمر رسیده است. اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای و مشاهده و تجارب میدانی نیز حاصل شده است. نتیجه این که از هنر بدیع گچ بری میتوان هم برای زیباسازی آثار اسلامی امروزی و هم بناهای مسکونی و غیره بهره فراوان برد. به طور خلاصه، هنر گچ بری با تلفیق آینه کاری شاخه دیگری از این هنر را به وجود آورد و در مجموع، دو هنر آینه کاری و گچبری به شکل گود و برجسته و در مواردی با آینه الوان، فلسفه و حکمت وافری از جذابیت زیبایی و زیباشناسی را برای آثار معماری ایرانی و اسلامی به ارمغان آورده است.

از جمله اصول مهم شهرسازی ایرانی- اسلامی اصل انسجام و وحدت در ساختار شهر است. شهرهای گذشته ایران ساختاری اصلی داشتند که عملکردها و عناصر اصلی شهر را در بر می گرفت و به صورت سلسله مراتبی، در سطح محله ها ادامه می یافت و علاوه بر افزایش خوانایی و هویت بخشیدن به شهر و محله ها، شکلی کارا و منسجم به شهرها می بخشید. تحقیقات اندیشمندانی چون لینچ اشاره دارند که انسان ها با استفاده از تصویر ذهنی خود از ساختار شهر،به جهت یابی و انتخاب مسیر می پردازند. بنابراین ضروری است در برنامه های شهری به تصویر ذهنی استفاده کنندگان از شهر توجه شود تا کارایی ساختار اصلی به منظور پشتیبانی از الگوهای رفتاری (آمد و شد) ساکنان تقویت شود. از آنجا که طبق آمار رسمی، سالانه حدود 17 میلیون مسافر وارد شهر مشهد می شوند و حدود 3 میلیون نفر نیز در این شهر ساکن هستند، مدیریت الگوهای رفتاری زائران برای جلوگیری از مشکلات ترافیکی این شهر اجتناب ناپذیر است. به نظر می رسد ساختار اصلی شهر مشهد و ساختار ذهنی غالب زائران هماهنگی مناسبی ندارد. به گونه ای زائران برای طی طریق از مسیرهای مرکزی که محل تردد روزانه ساکنین و با ظرفیت پایین هستند، استفاده می کنند؛ و به نظر می رسد این عامل اصلی بسیاری از مشکلات ترافیکی شهر مشهد است. این پژوهش برای اثبات این فرضیه به بررسی میزان انطباق ساختار اصلی شهر مشهد و ساختار ذهنی زائران در شهر مشهد، از طریق روش های تحلیل چیدمان فضا، پرداخته است. تحلیل ها نشان میدهدکه نقشه ذهنی زائران شهر مشهد با ساختار اصلی طراحی شده برای این شهر، جز در چند نقطه، هماهنگ نیست. که سبب مشکلات ترافیکی در مراکز شهر مشهد شده است. این نکته توجه بیشتر به تصویر ذهنی مردم در طرح های آینده برای شهر مشهد و همچنین یافتن راه هایی برای تقویت ساختار اصلی طراحی شده در تصویر ذهنی زائرین مشهد را ضروری می نماید.

کارایی زبان الگوی اسلامی ـ ایرانی طراحی محیط و منظر در گرو دستیابی به ماهیت درست این زبان و ساختار آن است. حکمت هنر و معماری این مرز و بوم دارای مبانی نظری استواری است که می تواند ساختار این زبان را در جهت نیل به منظر شهری با هویت اسلامی ـ ایرانی پیکربندی نماید. در سال های گذشته تلاش های بسیاری برای تبیین و ارائه الگوها در قالب یک زبان، در حوزه معماری غرب صورت پذیرفته است، اما آنچه این الگوها را با معماری اسلامی ـ ایرانی، ناهمسو می کند، نبود یا عدم تطابق ریشه های نظری آن با معماری اسلامی ـ ایرانی است. در این مقاله با نگاه ساختارگرایانه به کنکاشی برای دستیابی به ساختار زبان الگوی اسلامی ـ ایرانی طراحی محیط و منظر در شهر اسلامی ـ ایرانی پرداخته شده است. روش تحقیق مورد استفاده استدلال منطقی در بستری از مطالعات تاریخی است. نتایج برآمده از این پژوهش حاکی از وجود ساختارهای مستحکم در جهت تبیین زبان الگوی اسلامی ـ ایرانی است. ساختار این زبان به گونه ای است که می تواند پاسخگوی بی نهایت ترکیب معنادار از کنار هم قرار گرفتن الگوهای اسلامی و ایرانی باشد.

محور، عاملی اساسی در سازمان دهی کالبدی معابد است که با توجه به نحوه تفکر هر مکتب، نقشی نمادین در فضاهای عبادی داشته است. محور، در فضای نیایش گاه ها عامل جهت مندی است که می تواند القاکننده معانی و کیفیت فضایی تعریف شده ای در عبادتگاه باشد. این مقاله در پی آشکار ساختن عوامل و معانی موثر بر محوربندی معابد اسلامی و مسیحی است. ضرورت مطالعه و بررسی محور در اهمیت نقش پنهانی و موثرش در جهت گیری معنوی و کالبدی فضای عبادت گاهی است. روش تحقیق به شیوه توصیفی ـ تحلیلی و استدلال منطقی با رویکرد تطبیقی می باشد. در ابتدا مبانی و تفاوت های فکری مرتبط با محورگرایی در مسجد و کلیسا مطرح می شود و در نهایت با بررسی تطبیقی مساجد و کلیساها به تحلیل معنایی نقش محور پرداخته می شود. بررسی مبانی اولیه محور، دلیل و نحوه شکل گیری فضاهای عبادی را آشکار می کند و منجر به نگاهی آگاهانه نسبت به طراحی مسجد و کلیسا می گردد. بر این اساس، محورافقی در نیایشگاه های مسیحی دارای جایگاهی استوار بوده و حامل نقش های تاریخی، رمزی، عملکردی و ... است. محور در کلیسا موجب مادی گرایی و ارتباط کلیسا با عوامل و نمادهای این جهانی می گردد. محور در کلیسا موجب مادی گرایی و ارتباط کلیسا با عوامل و نمادهای این جهانی می گردد. محور در مساجد، بنا به الزام عملکردی و کارکردی شکل گرفته اند. آنچه می توان در مساجد مشاهده کرد، فضایی خلاگونه و به دور کشش غالب در جهتی خاص است. محوربندی در مسجد منجر به سکوت ذهن و تعریف واحدی فضایی می گردد؛ به گونه ای که مسجد تجلی گاه نیایش گاهی یکدست و همگانی، منطبق بر فردیت افراد به سوی معبود واحد شناخته می شود. در نهایت، وجه مشترک در محورگرایی کلیسا و مسجد محور عمودی است. آنچه فرجام معنای حقیقی در مسجد و کلیسا را رقم می زند، محور عروج است که مسیر رستگاری را تعریف می نماید.

بازارهای ایرانی یکی از مهمترین بخش های تشکیل دهنده ساختار شهر در شهرهای تاریخی و فرهنگی باستان بوده اند. این بازارها علاوه بر تاثیرگذاری بر ساختار کلی شهر و شکل گیری محله ها، به عنوان یکی از مظاهر مهم معماری، در میان مردم از اهمیت برخوردار بوده و در جهان نام آور شده اند. به دلیل ویژگی های منحصر بهفردی که بازار قیصریه لار نسبت به دیگر بازارهای برجای مانده از دوران کهن دارد، بررسی عمیق تر و موشکافانه تر آن ضروری به نظر می رسد. هدف از این مقاله دست یافتن به قدمت این بنای ارزشمند است؛ چراکه تاکنون بررسی جامعی در مورد تاریخ دقیق ساخت بنا صورت نگرفته است و تمام تاریخ های ذکر شده بر پایه حدس و گمان های شخصی استوار است. نتیجه به دست آمده کمک بسیاری به بازشناسی جایگاه و پیشینه تاریخی شهر لار، همچنین میزان اهمیت و رونق آن در زمان های گذشته خواهد کرد. برای دستیابی به این هدف از روش ترکیبی (توصیفی و تاریخی-تطبیقی) بهره گرفته شده است. ابتدا با مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد تاریخی، شیوه شکل گیری بازارها در ادوار مختلف و مشابهت آنها با بازار لار از جهت موقعیت شهری و بستری که بازار در آن شکل گرفته و نیز از نظر ساختار و هندسه بنا بررسی شده است. به دلیل شباهت بسیار معماری بازار لار به شیوه معماری دوره تیموری، تمرکز خود را بر بازشناسی عناصر شاخص این دوره در بنای بازار قرار دادیم. به همین دلیل ابتدا شاخصه های معماری دوره تیموری که در بازار لار وجود دارد، مورد کنکاش قرار گرفت. در ادامه به مقایسه تطبیقی میان بازار لار و بازرا بخارا، که آن هم متعلق به دوره تیموری است، پرداخته شد. نتایج حاصله نشان می دهد که ساخت و پیکربندی عناصر فضایی بازار لار کاملا با شیوه های به کار رفته در دوره تیموریان، مطابقت دارد. به بیان دیگر تمام ویژگی های بارز این دوره به شیوه ای اعلا در بازار لار نمود یافته است.

یکی از جلوه های هویت بخش در طراحی منظر معاصر، دیدگاه های فرهنگی و عقاید مذهبی موجود در جامعه است. طراحی منظر با اهمیت دادن به ابعاد مفهومی، نظامی ظریف، ترکیبی نو و بدیع خلق می نماید که ریشه در دیدگاه های دینی و تفکر انسان نسبت به جهان آفرینش دارد. ولی امروزه چنین ارتباطی بین طراحی فضاهای باز و سبز شهری ایران با جنبه های هویت اسلامی وجود ندارد و در آنها نوعی بحران هویت دیده می شود. بر این اساس، پژوهش حاضر در جهت پاسخ به این سوال است که چگونه می توان بین هویت اسلامی و طراحی منظر معاصر ارتباط برقرار کرد؟ نگارنده بر این فرض است که از آیات قرآن و روایات معصومین (ع) می توان مولفه هایی استخراج کرد که منجر به انعکاس هویت اسلامی در طراحی منظر معاصر شود. روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی است. روش جمع آوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای، با مطالعه اسناد معتبر علمی و دینی است. نتایج پژوهش نشان می دهد مولفه های هویت اسلامی در طراحی منظر معاصر در دو دسته مفهومی (4 مولفه) و کالبدی (6 مولفه) قابل دسته بندی هستند. در بعد مفهومی این مولفه ها مشتمل بر منظر نیایش و ستایش، منظر احترام و تکریم، منظر اخلاق اسلامی و منظر امنیت است. در بعد کالبدی نیز مولفه ها شامل استحکام و پایداری، رنگ و نور، هندسه و تناسبات، انتخاب و کاشت گیاهان، نمایش آب و تفریحات سالم است. این مولفه ها با یکدیگر همپوشانی دارند و تفکیک ناپذیرند. همچنین، در متن قرآن و حدیث، دارای جلوه های بروز خاص و عامی هستند که منجر به خلق هویت اسلامی در طراحی منظر می شوند. در انتهای مقاله نیز راهبردهای آفرینش هویت اسلامی در طراحی منظر معاصر بیان گردیده است.