مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1397 | دوره:9 | شماره:33 |تعداد مقالات:9

فرهنگ و کارکردهای فرهنگی از جمله عوامل تأثیرگذار بر توسعه و تحول فضای شهرهاست تا آنجا که بدون شناخت فرهنگ افراد، مطالعه چگونگی و چرایی توسعه شهرها بی  معنا خواهد بود. تقریباً از دهه 1980 جغرافیای انسانی، شاهد تغییر بنیادی در رویکرد به فرهنگ و فضا به عنوان دو مفهوم محوری در مطالعات جغرافیایی بوده است و در جغرافیای فرهنگی جدید مورد توجه قرار گرفته است. شهر قزوین به عنوان الگوی شهر اسلامی با شهرسازی مکتب اصفهان مطرح است؛ لذا پژوهش حاضر با این رویکرد در  صدد شناسایی و تحلیل نقاط قوت و ضعف، و فرصت  ها و تهدیدهای فرهنگی تأثیرگذار بر توسعه شهر قزوین است. این پژوهش از لحاظ هدف، کاربردی و روش تحقیق آن توصیفی-تحلیلی است و برای جمع  آوری داده  ها و اطلاعات مورد نیاز، از بررسی  های اسنادی-کتابخانه  ای و مطالعات میدانی بهره  گرفته و در نهایت تجزیه و تحلیل یافته  ها با رویکرد تحلیل عوامل استراتژیک SWOT انجام شده است. جامعه آماری پژوهش را تمامی کارکنان و کارشناسان شهرداری و شورای شهر قزوین تشکیل می  دهند که با استفاده از روش نمونه  گیری گلوله برفی، تعداد 30 کارشناس انتخاب گردیده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که عوامل فرهنگی شهر قزوین با داشتن 12 عامل به عنوان نقاط ضعف و همچنین 10 عامل قوت و در عین حال 12 عامل به عنوان تهدید و 9 عامل فرصت، در وضعیت مطلوبی قرار نگرفته و با توجه به اینکه امتیاز نهایی ارزیابی عوامل فرهنگی داخلی توسعه شهر قزوین 229/2 به دست آمده و جمع امتیاز نهایی ارزیابی عوامل فرهنگی خارجی توسعه شهر قزوین290/3 است، باید راهبردهای تدافعی از جمله ارتقای سرمایه اجتماعی شهروندان مانند آگاهی، اعتماد و مشارکت آنان در توسعه طرح  های فرهنگی را در اولویت برنامه  ریزی ها قرار داد. همچنین توسعه شهر قزوین به شدت تحت تأثیر کارکردهای فرهنگی است و این امر باید مورد توجه مسئولان شهری قرار گیرد که لازمه آن مشارکت همه-جانبه شهروندان در مراحل مختلف تهیه، اجرا و نظارت طرح  های توسعه شهری است در غیر این صورت ضمن آشفتگی فضای فرهنگی شهر قزوین، نارضایتی شهروندان از عملکرد مدیریت شهری را در پی خواهد داشت.

در هنر آجرکاری معماران خوش ذوق، گلچین ها و نقوش بسیار زیبا و دل نشینی را خلق کرده اند که برخی از آن ها از گنجینة هنرهای بس عمیق معماری تا به امروز برای ما به میراث باقی مانده است. نقوش و گلچین های بسیار شگرف از حرکات و نقوش آجری و شیوه های اجرایی، تنوع و روش های ارزش مندی را از گذشتگان به جا گذاشته که می تواند برای نماسازی ساختمان های امروزی مورد استفاده قرار گیرد. این امر باعث می شودد تحوّلی ریشه ای در زمینة ارتقای فرهنگ غنی معماری ایران به وجود آید. هدف از نگارش این مقاله، در مرحله اول بیان چگونگی روند تولید آجر و انواع آن و نیز بررسی تزئینات آجری در معماری اسلامی ایران بوده است. در این نوشتار از روش کیفی توصیفی و تحلیل محتوا بهره گرفته شده است. به این صورت که نخست بر اساس مطالعات کتابخانه ای و مشاهدة میدانی در زمینه های مختلف، مصالح شناسی، هنر تزیینات در معماری دورة اسلامی، تکنیک های اجرایی در مصالح سنتی، هم چنین استفاده تجربی از مطالب نظری و اجراییِ میدانی، به خصوص پیگیری آموزه های استادان بزرگ گذشته به جمع آوری داده ها و برخی اصول زیبایی شناسی دورة اسلامی ایرانی در زمینة آجرکاری در جهت شناسایی و شناخت مخاطبان به درک هرچه بیش تر اشتراکات کالبدی و تزیینات کارشده در معماری دوره اسلامی پرداخته شده است. از این رو، استنتاج تحلیلی و تجربی تزیینات وابسته به آجرکاری معماری دورة اسلامی در کنار همدیگر، به شکل مجموعه واحد در زمینة شناخت این هنر، انواع آن در روش اجرا و هنرهای وابسته به آن تدوین شده است.

دشت یزد اردکان از کهن ترین دورة استقرار از منظر مکان گزینی حوزه های جغرافیایی قابل استفاده برای سکونت، فاقد انتخاب های طبیعی متنوّع بوده است. مهم ترین علل این وضعیّت محدود بودن منابع زیستی از قبیل جریان های آبی دائمی و شرایط اقلیمی حاکم بر این دشت به واسطة موقعیّت جغرافیایی آن است. روش تحقیق در این مقاله به شیوة بررسی میدانی و اسناد و مکتوبات در قالب نقشه ها و نمودارهای مرتبط سامان یافته است. مهم ترین اهداف این مقاله ارائة یک الگوی استقراری مبتنی بر اقلیم، جغرافیا و بوم شناسی میبد است. سؤال اساسی این پژوهش مبتنی است بر این موضوع که شکل گیری این شهر به عنوان یکی از قدیمی ترین استقراراهای دشت یزد اردکان، حاصل چه برهم کنش ها و تأثیرات متقابل انسان و محیط پیرامون او بوده است. با استفاده از نتایج بررسی های میدانی باستان شناسی و ارزیابی مؤلّفه های جغرافیایی و زمین ریخت شناسی از قبیل تنوّع منابع آبی (آبراهه های باستانی و فن آوری قنات)، شیب و ارتفاع زمین و واقعیّت های زمین شناسی دشت میبد، مشخّص می شود، شکل گیری میبد از پیش از تاریخ تا کنون در محدودة فضای دشتی با بستر رُسی میسّر بوده است. در دورة پیش از تاریخ و تا قبل از فراگیر شدن فن آوری کاریز این استقرارها فصلی و بدون تداوم استقراری در مجاورت آبراهه های باستانی در مجاورت تراس رُسی روستاهای بارجین بیده شکل گرفته اند. بعد از آشنایی با فن آوری قنات این استقرارها در قالب شهر امروزین میبد به صورت دائمی تداوم داشته است.

تحولات کالبدی-فضایی با نام بهسازی و نوسازی یا به تعبیری مدرنیزاسیون شهری سبب تغییرات بنیادین در ساخت و پیکره بندی و بافت تاریخی شهر ایرانی شده است که به نظر می رسد این تغییرات تاثیر قابل ملاحظه  ای بر ادراک ساکنان از شهر و منظر شهری داشته است. منطقه 12 به عنوان مرکز تاریخی و محل شکل گیری استخوان  بندی شهر، هم از تغییرات ساختاری در درون و هم از تحولات ساختار بیرونی تاثیر پذیرفته و منظر دگرگونه ای پیدا کرده است. این مطالعه با هدف ارزیابی تغییرات مورفولوژی شهر و رابطه آن با ادارک شهروندان بافت تاریخی از منظر شهری انجام شده است. محدوده تحقیق، بافت تاریخی و استخوان  بندی شهر در منطقه 12 را تشکیل می دهد. به منظور تحلیل مورفولوژی شهر از رهیافت تئوری چیدمان فضا استفاده و از این طریق به ارزیابی ساخت و پیکره بندی بافت مورد مطالعه و کل شهر تهران پرداخته شده است. تحلیل پیکره بندی با ترسیم خطوط محوری در محیط نرم  افزار Ucl Depthmap 10 انجام گرفته است. همچنین برای تحلیل ادراک شهروندان از روش پیماشی و پرسشنامه ی پاسخ بسته با طیف پنج گزینه ای لیکرت استفاده شده است. بر این اساس نمونه ای 350 نفره به روش تصادفی منظم از جامعه ساکن در منطقه 12 انتخاب شده و مورد پرسش قرار گرفتند. براساس داده های میدانی معیارهای منظر عینی و ذهنی مورد ارزیابی قرار گرفت و با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی به صورت فضایی تحلیل شد. در نهایت از تحلیل همبستگی پیرسون برای ارزیابی رابطه میان متغیرها استفاده شد. نتایج نشان داد که کیفیت بصری و ادراکی منظر شهری در محدوده مورد مطالعه رابطه معنادار و مستقیمی با میزان هم پیوندی فضاهای شهری دارد و با حرکت به عمق فضا، از میزان خوانایی و ادراک منظر شهری در محدوده مورد مطالعه کاسته می شود. بدین معنی که مدرنیزاسیون و نوسازی و بهسازی بافت تاریخی در بازتولید منظر پیوسته و یکپارچه عاجز بوده است.

امروزه در زمینة زیبایی شناسی و چگونگی قضاوت و تجربة آن، تنوّع بی حد و مرزی در معماری، برنامه  ریزی شهری و طرّاحی شهری ایرانی دیده می  شود. می دانیم که یکی از نمودهای عینی معماری و شهر  سازی سنّتی ایران که متأسفانه امروزه نقش اصلی خود را از دست داده، بازار است. به نظر می  رسد بررسی مقوله  های مربوط به ارزش  های زیبایی شناسی شهرهای اسلامی در بازارهای ایرانی با هدف بازآفرینی و احیای این ارزش ها ضروری است؛ چرا که به باور حکمای اسلامی، زیبایی های موجود در محیط، جلوه هایی از زیبایی مطلق یعنی حق تعالی هستند و بازارها همواره به عنوان ستون فقرات شهرها ایفای نقش کرده  اند. با توجّه به این نکته، در این تحقیق دیدگاه  های مختلف در زمینة زیبایی  شناسی اسلامی بررسی و ویژگی  های بازارهای ایرانی بازخوانی شده   است. در ادامه و در بستری از مطالعات کتابخانه  ای و میدانی و با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و  تحلیل محتوا و شیوة تحقیق گروه تمرکز، شاخص  های زیبایی شناسی در حکمت متعالیّه (زیبایی شناسی جامع) استخراج و در مورد کالبد سرای شریفیّة همدان تحلیل شده  است. نتایج حاصل از این پژوهش نشانگر این مهم هستند که مؤلّفه  های زیبایی  شناسی جامع در بازارهای ایرانی در قالب دو گونة کلّی مؤلّفه  های ذهنی روان شناختی و فرمی کالبدی قابل تقسیم  بندی هستند و عوامل بسیاری از جمله نور، رنگ، کمال، تناسب، هندسه، سلسله مراتب در آفرینش این زیبایی تأثیرگذار بوده اند.