مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1397 | دوره:9 | شماره:34 |تعداد مقالات:7

با بررسی ادبیات نظری موجود در زمینه شهر اسلامی، این اطمینان حاصل گردید که «عدالت»-در کنار برخی اصول دیگر، نظیر وحدت، احترام به مالکیت ها، قاعده لاضرر و لاضرار و. . .-یکی از اصول قطعی شهرسازی اسلامی است. موضوع عدالت محیطی در آرمان شهر اسلامی در حالی که یکی از موضوعات مهم در جامعه و شهر اسلامی است، موضوعی کاربردی نیز هست که به برخی نیازهای کنونی شهرسازی کشور پاسخ خواهد داد. از جمله بافت  هایی که این رویکرد را در آن با تاکید بیشتر می  توان پی جست محله  هایی از شهر هستند که با بنیان روستایی شکل گرفته  اند و به دلیل طی نشدن فرایند صحیح ادغام در شهر، به صورت محله  ای مسئله  دار در شهر درآمده و به  تدریج انواع نابرابری  های محیطی در آنها بروز پیدا می  کند. در این باره، به منظور بررسی امکان توسعه اصل شیعی عدالت در نظام شهرسازی ایران، محله روستابنیان سفین جزیره کیش به عنوان نمونه  ای از محدوده  های شهری که به نظر می  رسد در معرض بی  عدالتی محیطی است، انتخاب و بررسی شد. روش تحقیق مقاله ی حاضر توصیفی با ابزار مطالعات اسنادی و همچنین روش تحلیلی است که به منظور بررسی دقیق  تر موضوع در نمونه موردی از تکنیک پیمایش و ابزار پرسشنامه استفاده شده است. بر اساس مطالعات نظری و تجربی عوامل مشترک عدالت محیطی از منظر اندیشه  های آرمان شهری اسلامی و نظریات شهرسازی در قالب برابری اجتماعی اقتصادی، برابری زیست  محیطی و برابری رویه  ای احصا گردید. برای پی  جویی مؤلفه  های احصا شده در چارچوب نظری، شواهد و مدارک برآمده از نتایج پرسشنامه در نمونه موردی با ضریب آلفای کرونباخ 0. 928 در محدوده حاکی از آن است که بیشترین بی  عدالتی در عامل اجتماعی اقتصادی از منظر توزیع هزینه فرصت  ها با امتیاز استاندارد 2. 45 است. در نهایت با توجه به تأکید ویژه اندیشه  های آرمان شهری اسلامی بر برابری اجتماعی اقتصادی و تدقیق در نمونه موردی، عوامل عدالت محیطی از منظر آرمان شهرهای اسلامی احصا، تدقیق و معرفی شدند که عبارت اند از:   عدالت در توزیع هزینه-فرصت  ها؛ عدالت در به رسمیت شناختن افراد؛ عدالت در توجه به ظرفیت ها و توانایی افراد و عدالت در رویه سیاسی و مشارکت ساکنان در تمامی مراحل تهیه و اجرای طرح  ها، تصمیم  گیری  ها و اتخاد سیاست  های شهری.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

با گستردگی و پیچیدگی ابعاد زندگی شهری به خصوص در کلان شهرها محلات نقش کمتری در شکل دهی به روابط اجتماعی و دلبستگی مکانی پیدا نموده اند. در حالی که بیشتر تحقیقات بر سنجش کمی تأثیر همسایگی بر دلبستگی به محله تمرکز داشته اند، تلاش کمتری در زمینه ایجاد تصویری مدون از کیفیت، عمق و چگونگی روابط همسایگی درون محله های شهرهای ایرانی اسلامی و رابطه آن با دلبستگی مکانی صورت گرفته است. مقاله حاضر با اتخاذ روش کیفی و کل نگرانه به دنبال توصیف کیفیت روابط همسایگی درون این محله ها و برهم کنش آن با دلبستگی به محله است. برای این منظور محله ساغریسازان به عنوان یکی از قدیمی ترین محله های شهر رشت برای مطالعه انتخاب شده است. این محله در بافت مرکزی شهر رشت واقع شده است و علیرغم وقوع تغییرات زیاد، همچنان تا حد زیادی توانسته ساختار کالبدی و اجتماعی یک محله سنتی را حفظ نماید. برای دستیابی به تصویری تاریخی از روابط همسایگی و دلبستگی مکانی به محله سنتی باید خاطرات و تجربیات ساکنین قدیمی این محله را مورد تحلیل قرار داد. پژوهش حاضر با استفاده از روش مورد پژوهی کیفی برای توصیف عمیق این تصویر تاریخی از خلال روایت های ساکنین محله است. به این منظور با 17 نفر از ساکنین قدیمی محله ساغریسازان مصاحبه عمیق با استفاده از تکنیک ترسیم نقشه-روایت صورت گرفته است. ترسیم نقشه از محله در زمان گذشته و تغییرات آن در طول زمان به مصاحبه شونده در بازخوانی بهتر خاطرات و تجربیاتی که برخی از آنها متعلق به بیش از نیم قرن گذشته است، کمک شایانی می نماید. در مرحله بعد اطلاعات به دست آمده از مصاحبه ها مورد تحلیل محتوا کیفی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد در محله سنتی همسایگی یک نقش اجتماعی بسیار مهم بوده که همراه با خود حس تعهد عمیقی نسبت به هم محله ای ها به وجود می آورده است. حمایت همسایه از همسایه به عنوان عضوی از خانواده، وابستگی احساسی شدید به همسایگان، مراقبت از یکدیگر و تعهد به تربیت فرزندان همسایه از جمله کیفیاتی در روابط همسایگی درون محله سنتی است که در حال حاضر به چشم نمی خورد. عناصر محیطی نقشی مهم در فراهم سازی بستر شکل گیری فرهنگ همسایگی در محله سنتی داشته اند. مسجد به عنوان مهم ترین مرکز اجتماعی، تراکم پایین ساختمانی و سبک سکونت اشتراکی در خانه های ویلایی و خاطره انگیزی محیط محله سنتی از مهمترین عناصر محیطی تسهیل کننده روابط همسایگی هستند. حضور در چنین محیطی منجر به شکل گیری زندگی اجتماعی پررنگی در محله سنتی شده و ساکنین مشارکتی فعال در امور محله خود دارند. بنابراین، دلبستگی به مکان ها در محله سنتی بیش از هر چیز تحت تأثیر معانی اجتماعی آن مکان ها است. همچنین دلبستگی ساکنین به محله سنتی از نوع دلبستگی فعال است که دارای ارزش و اثراتی به مراتب بیشتر از دلبستگی غیرفعال به محله های شهری است.

نوسازی بافت های فرسوده با هدف ارتقاء کیفیت محیط با رویکردهای مختلف انجام شده است. امروزه بازآفرینی به عنوان پارادایم غالب نوسازی، ابعاد گسترده تری را برای بهبود کیفیت محیط، ملحوظ می دارد. از طرفی کیفیت محیط نیز با در نظر گرفتن ابعاد مختلف به بررسی ویژگی  های محیط زندگی می  پردازد. این پژوهش با هدف مطالعه ی ابعاد و شاخص های کیفیت محیط در بازآفرینی بافت های فرسوده در شهرهای ایرانی اسلامی، با روش کیفی (از نوع توصیفی تحلیلی) و با استفاده از نرم  افزار MaxQDA به عنوان ابزار پژوهش انجام شده است. رویکرد حاکم بر مقاله، بر تعاضد (سازگاری علم و دین) تاکید دارد و با ترکیب مفاهیم کیفیت محیط، بازآفرینی و شهر ایرانی اسلامی مدل مناسب، استخراج می شود. مدل مستخرج از پژوهش مبتنی بر ابعاد و سطوح است. از انطباق شاخص  های کمی و کیفیِ کیفیت محیط با ابعاد پنجگانه بازآفرینی، ابعاد و از ساحات وجودی انسان (بر آمده از مطالعات اسلامی) سطوح مدل (جسمی، ذهنی و معنوی) به دست آمده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می  دهد کیفیت محیط در بازآفرینی شهرهای ایرانی اسلامی تنها بر کالبد متمرکز نخواهد بود و ابعاد اجتماعی، مدیریتی، عملکردی، اقتصادی، ادراکی و محیطی را نیز در برمی  گیرد. فرایند بازآفرینی و محیط باید در هر کدام از ابعاد ذکر شده به نیازهای جسمانی، نفسانی و عقلانی انسان پاسخگو باشد.

بازآفرینی پایدار شهری برخلاف رویکردهای پیشین برنامه  ریزی شهری که توجه صرف به جنبه  های کالبدی می  شد و مانع از تحقق اهداف معاصرسازی می  گشت؛ توسعه و تجدید ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کارکردی شهر به عنوان نقشی مهم و تفکیک  ناپذیر از جریان توسعه شهری مورد توجه قرار می  دهد. یکی از روش  های پیاده  سازی بازآفرینی شهری، برنامه  ریزی گردشگری بافت  های قدیم شهری است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل نقش بازآفرینی بافت قدیم شهر اردکان در صدد است تا با شناخت الگوهای بهینه توزیع عناصر زیرساختی شهر در راستای توسعه گردشگری انجام گرفته است. از این  رو دیدگاه غالب پژوهش بازآفرینی پایدار شهری است. این پژوهش از لحاظ روش، اکتشافی-تحلیلی بوده است. محدوده مورد مطالعه در پژوهش حاضر، بافت قدیم شهر اردکان به میزان 47 هکتار و ترکیب یافته از سه محله بوده است. نمونه مورد مطالعه به تعداد 30 نفر از کارشناسان شهرداری، میراث فرهنگی و نخبگان شهری است. روش تجزیه وتحلیل داده ها با استفاده از مدل SWOT و QSPM بوده و نرم  افزارهای مورد استفاده برای تحلیل، نرم  های اکسل GIS و SPSS بوده است. یافته  های پژوهش نشان داد که از بین هفت استراتژی مهم نقش بازآفرینی در توسعه گردشگری شهر اردکان، استراتژی هفتم یعنی «هدایت گرایش مردم به گذران اوقات فراغت در بافت های تاریخی با تبلیغات و معرفی عناصر و جاذبه  های بافت» می  تواند بیشترین نقش بازآفرینی در این بافت  ها را داشته باشد. این گرایش می  تواند با ایجاد کاربری  هایی برای مقاصد خرید، آموزش، تفریح و سرگرمی و یا اهداف دیگر عملی شده و سایر عناصر تاریخی نیز در کنار چنین عواملی مورد توجه قرار گیرد. همچنین از لحاظ کیفیت اقدامات بازآفرینی در راستای توسعه گردشگری بر اساس روش تحلیل فضایی و مدل SWOT مشخص شد که محله چرخاب و بخش  هایی از جنوب محله بازار نو دارای بیشترین پراکندگی کاربری  های مخروبه و بایر است و ضرورت دارد توجه بیشتری به این بخش  ها شود.

میدان نقش  جهان از جمله شاخص  ترین فضاهای شهری در معماری ایران محسوب می شود. با توجه به تعاملی که این میدان با فضاهای شهری اطراف خود داشته، دارای تعداد قابل توجهی ورودی در دوره های مختلف بوده است. از جمله این ورودی ها دروازه ای در ضلع غربی و در نزدیکی عالی  قاپو است که کاربری، زمان ساخت و ویژگی های معماری آن تاکنون گمنام مانده است. با بررسی این دروازه به طور کلی می  توان بخشی از تحولات عملکردی و کالبدی میدان را آشکار ساخت و نیز به طور خاص تاریخِ ساخت، کاربری و ویژگی های معماری این دروازه را مشخص نمود. تاکنون تعدادی از پژوهشگران، پژوهش  هایی را روی سیر تحولات میدان نقش  جهان صورت داده اند. این پژوهش برای نخستین بار به مشخص کردن تاریخ ساخت، کاربری و ویژگی  های معماری دروازه ی غربی میدان نقش  جهان می پردازد. داده های این پژوهش ترکیبی از داده های کتابخانه ای و میدانی است. در این پژوهش با بررسی اسناد توصیفی و تصویری دوره های مختلف تاریخی و بررسی میدانی وضع موجود، موقعیت کنونی دروازه و کاربری گذشته ی آن مشخص شد. پژوهش پیش روی تلاش دارد تا به اثبات دوره ی ساخت و کاربری دروازه ی مذکور و همچنین چرایی ساخت آن بپردازد. بررسی  ها آشکار کرد که در دوران صفویه به جای این دروازه، ورودیِ بدون سردرِ مشخص قرار داشته است. در دوره ی قاجار که بخش عمده  ای از کاربری میدان به فعالیتهای نظامی اختصاص داشته، در فضاهای متصل به دروازه در ضلع غربی میدان، سربازخانه  ای در میدان چهارحوض و فضاهای اطراف آن شکل گرفته بود. دروازه ی مذکور مسیر ارتباطی سربازخانه های این قسمت با میدان نقش  جهان بوده است. از سوی دیگر مطالعات مقایسه  ای دروازه  های دوره قاجار با این سردر نیز آشکار ساخت که این سردر متعلق به زمان قاجار است. این دروازه در دوره ی پهلوی اول از میان رفته و این قسمت از میدان به شکل پیش از ساخت این سردر بازگشته است.