مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1396 | دوره:7 | شماره:27 |تعداد مقالات:7

وجود رابطه مثبت با محله تا حد زیادی به سلامت روانی و جسمانی ساکنان کمک می نماید. بنابراین، بسیاری به دنبال ارائه راه کارهایی برای احیای محله ها و ارتقای جایگاه آن ها در زندگی شهروندان بوده اند. رسیدن به این هدف در گرو شناختی عمیق از محتوی رابطه فرد با محله است. با توجه به اهمیت محله در شکل دهی پایه های هویت مکان در کودکان و هم چنین تربیت نسل های آتی، مقاله حاضر به مقایسه رابطه کودکان با محله در محله های سنتی و جدید می پردازد تا از رهگذر آن نتایجی به منظور ارتقای جایگاه محله در شهر ایرانی- اسلامی حاصل گردد. مقاله حاضر از روش های کیفی برای دست یابی به هدف خود بهره می برد. برای این کار از شیوه عکاسی توسط ساکنان برای بررسی رابطه کودک و محله در گلسار استفاده شده است. از کودکان خواسته شد عکس هایی از مکان ها، ویژگی ها، افراد و یا هرچیز مورد علاقه خود در محله تهیه نمایند. سپس در جلسه های مصاحبه عمیق انفرادی از آن ها خواسته شد راجع به هر عکس توضیحاتی ارائه دهند و زندگی خود و خانواده را در محله شرح دهند. در مورد محله ساغریسازان به علت این که هدف به دست آوردن تجربه های کودکان دیروز از محله شان بود با تعدادی از ساکنان 50 تا 70 ساله مصاحبه عمیق انجام گرفت و برای کمک به بازخوانی خاطرات از تکنیک ترسیم نقشه -روایت در مصاحبه عمیق استفاده شد. نتایج نشان می دهد زندگی کودکان دیروز در محله های سنتی امری کاملا اجتماعی بوده و کودک از سنین پایین با محیط اجتماعی و کالبدی محله درگیر می شدند که نتیجه آن عمیق ترین نوع دلبستگی و هویت محله ای است. اما کودکان در محله های جدیدی مانند گلسار تحت فشارهای شدیدی برای حضور در محله قرار دارند. محدودیت های شدید برای حضور کودکان در محله های جدید می تواند آسیب های جدی به رشد اجتماعی و فکری آن ها وارد نماید.

یکی از مسائل موجود در مطالعه شهر و شهرسازی اسلامی، عدم توجه کافی به روش شناسی های منسجم و متناسب با ویژگی های این عرصه است. در این زمینه، استفاده از روش های کیفی همراه با بررسی نقادانه امکانات و توانمندی های آن ها برای تدوین نظریه های منسجم و کاربردی برای ارتقای شهرسازی اسلامی راه گشاست. از جمله این روش ها، روش نظریه زمینه ای است که به صورت فزاینده مورد توجه پژوهشگران رشته های مختلف و از جمله نظام های علمی مرتبط با محیط انسان ساخت قرار گرفته است. یکی از نسخه ها و خوانش های متعدد نظریه زمینه ای، تحلیل موقعیت است. مقاله حاضر در پی آن است تا با بهره گیری از این روش در نمونه ای از مطالعات تعریف شده ذیل عنوان شهرسازی اسلامی و ضمن بررسی ماهیت، ویژگی ها و مولفه ها شهر اسلامی، امکانات و توانمندی های تحلیل موقعیت در این عرصه را مورد بررسی قرار دهد. بر این اساس پاسخ گویی به دو سوال مورد نظر است: خصوصیات، امکانات و ابزارهای پیشنهادی تحلیل موقعیت تا چه اندازه با ماهیت پژوهش در شهر و شهرسازی اسلامی هماهنگ است؟ چه ویژگی ها و مولفه هایی برای شهر اسلامی در اسناد، متون، قواعد و گفتمان های مرتبط برشمرده شده است؟ این مطالعه با بهره گیری از داده های موجود در متون فارسی در خصوص شهر اسلامی و با بررسی مولفه های انسانی و غیر انسانی، عاملان فردی و جمعی، سازمان ها، ساخت های گفتمانی و مولفه های فضایی، زمانی، اقتصادی، سیاسی و نمادین در این موقعیت، سعی در به دست دادن تصویری روشن از این انگاره دارد. برای این منظور نقشه های موقعیت، عرصه ها/جهان های اجتماعی و وضعیت به عنوان قلب روش تحلیل موقعیت تولید و ارائه شده است. روش تحلیل موقعیت با لحاظ پیچیدگی ها، مولفه ها و کنشگران گوناگون، توجه به رویکردهای جدید و عاملین ناپیدا و خاموش، و با توجه به موقعیت به عنوان واحد تحلیل می تواند مسیری جدید برای پژوهش در شهرسازی اسلامی در اختیار قرار دهد. بخش دیگر نتایج متوجه پرسش دوم پژوهش است. در این خصوص با توجه به نقشه های ترسیم شده و تحلیل های مربوطه می توان گفت شهر اسلامی انگاره ای چندبعدی و پیچیده است که عاملان، ساخت های گفتمانی، مولفه های فضایی، زمانی، نمادین و اجتماعی مختلفی در ساخت و تعیین ویژگی های آن نقش دارند. هر گونه کاربست این مفهوم در پژوهش های مربوطه باید با توجه به این پیچیدگی ها و عدم قطعیت ها همراه باشد و رویکردهای مختلف، وضعیت های گوناگون، شرایط متنوع، و نگرش های متفاوت را مورد توجه قرار دهد.

ایران سرزمین کویری-کوهستانی است و به همین دلیل ادامه حیات منوط به طراحی و اجرای سیستم های هوشمند انتقال آب است. این وضعیت آب و هوایی موجب شد تا راه کارهای متفاوتی برای انتقال آب خلق شود. کمبود آب و دسترسی دشوار به آب آشامیدنی در گذشته، معماران بومی را به فکر طراحی و ساخت سازه هایی برای رفع نیازهای گوناگون انداخت. هدف مقاله آن است که عوامل تاثیرگذار در ایجاد روش های مختلف استفاده از آب های زیرزمینی و آب های سطحی را در بناهای کهن اصفهان مورد تحلیل قرار دهد. پژوهشگران دیگر در این گستره به جنبه های مختلف سیستم های انتقال آب از جمله فرم، ساختار، جنس و چگونگی کارکرد آن پرداخته اند و هرکدام به شکل مجزا بخشی از این راه کارها را مورد تحلیل قرار داده اند. این مقاله برای نخستین بار ساختاری تطبیقی برای چگونگی انتقال آب و دلایل تفاوت و تشابه نمونه های گوناگون را در شهر اصفهان ارائه می دهد و سعی بر آن دارد با مطالعات کتابخانه ای، برداشت های میدانی، مصاحبه با استادان مربوطه و به کمک نرم افزارهای دوبعدی و سه بعدی انواع شیوه های انتقال آب های سطحی و زیرزمینی همانند انواع چرخ چاه، گاو چاه و عناصر وابسته به آن ها در ساختمان های کهن را ترسیم کند و به روش تحلیلی- تطبیقی داده ها را مورد بررسی قرار دهد. با بررسی های انجام شده آشکار شد که سیستم های گوناگون انتقال آب و دفع فاضلاب در بناهای کهن به کار گرفته شده است.این سیستم ها بسته به نحوه دسترسی به آب، میزان آب مصرفی، منابع ذخیره کننده آب اشکال گوناگونی پیدا کرده است. استفاده هوشمندانه از اختلاف سطح که ایجاد جریان آب را از ترازهای بالا به سمت حوض انتقال می دهد، بخشی از این دانش کهن است. این پژوهش قابلیت انجام بر روی سیستم های آب رسانی در سایر شهرهای ایران را خواهد داشت.

فضا، یکی از مفاهیم اساسی معماری است که توسط کالبد محدود و در رابطه ای ادراکی بین فرد ادراک کننده و کالبد ادراک شونده محسوس می شود. در آثار معماری، ترکیب فضاها، ساختار فضایی را شکل می دهند که متشکل از روابط و کنش های درونی فضاهاست. ساختار فضایی، کیفیات ادراکی ویژه ای را سبب می شود که نقش بنیادی در تجربه و فهم اثر معماری دارد. یکی از کیفیاتی که در ساختار فضایی معماری ایرانی ظهور یافته، شفافیت است که در دوره اعتلای معماری ایران، یعنی دوران صفوی، ظهور و بروز شایانی داشته است. هدف تحقیق حاضر، تبیین و دسته بندی شفافیت در ساختار فضایی معماری ایران، با عطف توجه به معماری دوران صفوی است. برای بررسی این موضوع، بناهای این دوران با توجه به ساختار فضایی آنها، به دو گونه برون گرا و درون گرا تقسیم شدند. از نمونه های گونه برون گرا، کوشک هشت بهشت اصفهان، و از گونه درون گرا، مسجد امام اصفهان انتخاب شدند. پژوهش حاضر، به روش مطالعه موردی، بر پایه داده های حاصل از اسناد کتابخانه ای و مشاهده میدانی، به تحلیل، تبیین و دسته بندی انواع شفافیت در ساختار فضایی معماری ایران می پردازد.یافته های این تحقیق نشان می دهد که شفافیت فضایی در معماری ایرانی متنوع است.این کیفیت ادراکی فضا، به دو صورت حرکتی/ ادراکی و بصری/ ادراکی قابل دسته بندی است. معماران ایرانی، با عناصری هم چون فخرومدین، شناشیل، هورنو، شباک و روزن، به شفافیت بصری/ادراکی، و با عناصر دیگری نظیر حیاط، ایوان و گنبدخانه، به شفافیت حرکتی/ادراکی دست پیدا کرده اند. عناصر شفافیت بصری/ ادراکی، علاوه بر عملکرد خود، سبب نورانیت، تداوم بصری و درک همزمان درون و بیرون فضا می شود، درحالی که شفافیت حرکتی/ادراکی، گشایش، سبکی، تسلسل، یکپارچگی و پیوستگی فضا را به همراه دارد، و انسان همواره فضا را تعریف شده، ولی بی پایان احساس می کند. در نتیجه، معماری ایرانی، به ویژه در دوران صفوی، واجد تسلسل و در عین حال پیوستگی فضایی است. این پیوستگی فضایی، همواره آدمی را در درون فضایی که تعریف شده قرار می دهد.

هنر به صورت عام ابزاری برای انتقال افکار، عقاید و ارزش های مورد تایید هر تمدن است و با بررسی آثار هنری هر قوم، می توان به مبانی ایدئولوژیک و اعتقادی آن پی برد. در این زمینه معماری به عنوان یکی از جلوه های هنر، سهم ویژه ای در انتقال اصول و ارزش های نظری هر جامعه بر عهده دارد. آثار معماری به ویژه زمانی که صحبت از معماری اسلامی در میان باشد، تجلی بخش سنت اسلامی است که در بطن آیات قرآن و کلام معصوم، نسل به نسل و سینه به سینه انتقال یافته و در ادورا مختلف، به صورت های متفاوتی در آثار مختلف تجلی یافته است. با این حال این آثار با هر شکل و کارکردی که باشند، بر اصولی واحد استوارند که در مبانی این رشته، تحت عنوان اصول معماری ایرانی-اسلامی از آنها یاد می شود. این اصول به تعبیر استاد پیرنیا مشتمل بر پنج اصل پرهیز از بیهودگی، خودبسندگی، نیارش، درون گرایی و مردم واری است که در گونه های مختلف معماری از جمله معماری خانه نمود دارد. بر همین اساس معمار مسلمان با تکیه بر مبانی اسلامی، سعی در متجلی کردن این اصول در ساختار معماری خود داشته و در این باره از راه کارهای مختلفی نیز بهره جسته است. نحوه نمودپذیری این اصول در معماری خانه و هم چنین ریشه یابی این اصول در بنیان های نظری مکتب اسلام، هدفی است که پژوهش حاضر در پی انجام آن برآمده است. بر همین اساس در ابتدا با مراجعه به متون معماری و نیز دیدگاه صاحب نظران، راه کارهای عملی نمودپذیری این اصول در معماری خانه استخراج گردید و سپس با مراجعه به آیات قرآن و روایات و احادیث موجود، سعی در ریشه یابی آنها در بطن مبانی اسلامی شده است. برای این منظور از روش های تحقیق کیفی شامل روش توصیفی- تحلیلی و نیز روش تحلیل محتوا بهره گرفته شده است. نتایج تحقیق نشان داد که اصول پنج گانه معماری ایرانی-اسلامی کاملا برگرفته از مبانی اعتقادی و ایدئولوژیک اسلامی هستند و معمار مسلمان با علم به این مبانی و در جهت تجلی آنها در آثار خویش، از این اصول بهره گرفته است.

فرم کالبدی به عنوان عنصری کارآمد، حامل اطلاعات ارزش مندی است که به صورت مستقیم و یا از طریق ترجمه قابل دسترسی است. شکل گیری فرم نیز خود حاصل فرایندهای پیچیده ای است که هر یک با رویکردی متفاوت به موضوع طراحی می پردازند. گوناگونی منابع الهام در الگوسازی کالبدی و کمبود رویکرد علمی در بسیاری از آنها، عدم اطمینان به فرایندهای تولید فرم و محصول به دست آمده از آنها را به همراه داشته است. تلاش های بسیاری از سوی صاحب نظران برای گسترش منابع تولید ایده شکلی در طراحی برای بهینه کردن محصول و هماهنگی آن با بستر طرح صورت گرفته است. این پژوهش با هدف معرفی موسیقی به عنوان منبعی ارزش مند برای تولید ایده شکلی، به دنبال پاسخ به چگونگی ترجمه متناظر مولفه های موسیقایی به عناصر کالبدی است. برای این منظور با بررسی میزان همبستگی میان متغیرهای موجود در دو حوزه فرم و موسیقی، امکان ترجمه مولفه های متناظر سنجیده شده و بر پایه آن بازنمایی بصری فرم موسیقایی مورد مطالعه قرار گرفته است. به واسطه جلوگیری از اعمال نظر و تحلیل کاربر و هم چنین گسترش شمول کاربرد، در مدل پیشنهادی مولفه های فیزیکی که دارای تعریف ثابت و مشخص هستند، در هر دو حوزه فرم و موسیقی به صورت یک به یک و یا در صورت امکان به چند مولفه متناظر ترجمه شده اند. فرایند این پژوهش به ایجاد دستور زبان تولید فرم بلاواسطه از موسیقی انجامیده و برای آزمودن شیوه پیشنهادی قطعه کوتاه کرشمه از دستگاه چهارگاه یکی از دستگاه های موسیقی سنتی ایران، که دارای نوانس های متنوع است برای ترجمه متناظر به فرم کالبدی استفاده شده است. مطالعه نتیجه به کارگیری این دستور زبان نشان می دهد، محصول ایجاد شده با توجه به تعریف مولفه های ساختاری ایجاد فرم، از قابلیت مناسبی برای تولید کانسپت فرم های معماری و یا شهرسازی برخوردار است.