زمین شناسی اقتصادی
سال:1389 | دوره:2 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

معدن سرب نخلک در 55 کیلومتری شمال شرق انارک و در امتداد رشته کوهی منفرد موسوم به کوه نخلک واقع شده است. کانی شناسی ماده معدنی ساده بوده و گالن و باریت، کانیهای اصلی و اولیه را تشکیل می دهند و سروزیت کانی اقتصادی ثانویه پس از گالن می باشد. کانیهای اسفالریت، کالکوپیریت، پیریت، تترائدریت- تنانتیت و آکانتیت از دیگر کانیهای اولیه اند که به صورت ادخالهای کمیابی درون گالن حضور دارند. علاوه بر سروزیت، دیگر کانیهای ثانویه عبارتند از: انگلزیت، پلاتنریت، ولفنیت، مالاکیت و غیره. سنگ میزبان در اثر فرایند دولومیتی شدن به دولوستون تبدیل شده است. چهار نوع دولومیت در سنگ میزبان تشخیص داده شده اند که شناخته شده ترین آنها دولومیتهای نوع زین اسبی است. بافتهای متنوعی ازجمله بافتهای برشی، کوکاد، نواربندی قشری و کلوفرم در رگه های کانسار وجود دارد که این بافتها از نوع بافتهای پرکننده فضای خالی هستند. آزمایش نمونه های گالن نخلک نشان داد که تعدادی از عناصر کمیاب ارزشمند درون این کانی تمرکز یافته اند که مهمترین آنها نقره است. جفت عناصرAg-As ، Zn-Cd، As-Cu و As-Sb دارای همبستگی بالایی نسبت به یکدیگر می باشند. برخی از همبستگیها به سبب حضور ادخال کانیهای بیگانه درون گالن است. نمودار سه تایی Ag-Sb-Bi نشان می دهد که گالن نخلک غنی از نقره و آنتیموان و فقیر از بیسموت می باشد. نسبت Sb/Bi (3773) در گالن، شرایط تشکیل در دمای پایین را نشان می دهد. با توجه به چینه شناسی کربناتی کرتاسه بالایی، دگرسانی دولومیتی سنگ میزبان، کانسارسازی دیرزاد و لایه کران، عدم ارتباط با فعالیتهای آذرین و همچنین بافهای پرکننده فضای خالی، ویژگیهای کانی شناسی و شواهد ژئوشیمیایی، مدل کانسارسازی نوع دره می سی سی پی برای کانسار سرب نخلک پیشنهاد می شود.

توده های لوکوکرات با ترکیب گرانیتی تا گرانودیوریتی در شمال غرب باتولیت شیرکوه، واحدهای رسوبی منطقه شامل کنگلومرا (کرتاسه پایینی)، ماسه سنگ و شیل- ماسه سنگهای تریاس- ژوراسیک را تحت تاثیر قرار داده اند. توده های لوکوکرات در پی ایجاد دگرگونی مجاورتی در منطقه، دگرسانی گرمابی وسیعی را در این سنگهای میزبان به وجود آورده اند. فازهای دگرسانی تاخیری بیشتر ماسه سنگهای آرکوزی سازند سنگستان را تحت تاثیر قرار داده و سبب شکل گیری زونهای دگرسانی پروپیلیتیک، کوارتز- سریسیت، آرژیلیک پیشرفته و سیلیسی در منطقه شده است. زون کوارتز- سریسیت گسترده ترین زون دگرسانی در این منطقه است. زون دگرسانی آرژیلیک پیشرفته با مجموعه کانیهای زیر مشخص شده است: ژاروسیت، آلونیت و فیروزه، که این کانیها جزئی از کانیهای آلومینیم، فسفات- سولفات دار (APS) می باشند. با در نظر گرفتن مجموعه کانیهای ژاروسیت، آلونیت و فیروزه و واکنشهای رخ داده بین این کانیها، دگرسانیهای این منطقه در یک سامانه با فوگاسیته بالای اکسیژن و اسیدیته بالا شکل گرفته است.

منطقه ارغش در 45 کیلومتری جنوب غرب نیشابور واقع شده است. واحدهای نیمه عمیق در منطقه شامل بیوتیت هورنبلند کوارتز مونزودیوریت پورفیری، هورنبلند بیوتیت کوارتز مونزودیوریت پورفیری، هورنبلند مونزونیت پورفیری، بیوتیت هورنبلند مونزونیت پورفیری، مونزودیوریت پورفیری و بیوتیت کوارتز مونزودیوریت پورفیری می باشد. واحدهای آتشفشانی در منطقه شامل هورنبلند بیوتیت داسیت، بیوتیت هورنبلند داسیت، آندزیت و بازالت بالشی است. واحدهای درونی شامل هورنبلند مونزودیوریت، هورنبلند مونزونیت، کوارتز مونزونیت، هورنبلند کوارتز مونزودیوریت، بیوتیت گرانودیوریت، هورنبلند گرانودیوریت، بیوتیت هورنبلند گرانودیوریت، بیوتیت کوارتز دیوریت و پیروکسن دلریت می باشد. پنج نوع آلتراسیونی که در منطقه شناسایی شده شامل پتاسیک، پروپیلیتیک، کربناته، سیلیسی و سرسیتی است و بر اساس فراوانی کانیهای حاصل از دگرسانی به 12 زون تفکیک شده است. کانی سازی اولیه از نوع کانی سولفیدی پیریت به صورت افشان با فراوانی 3-4% بوده و کانی سازی ثانویه شامل لیمونیت، هماتیت و ژاروسیت است. برای انجام مطالعات دقیق هاله های ژئوشیمیایی و مشخص کردن زون بندی ژئوشیمیایی عناصر، تعداد 20 نمونه خرده سنگی و 8 نمونه رسوب آبراهه برداشت شد. نمونه ها به روش طیف سنجی جذب اتمی (AAS) برای فراوانی عناصر (Cu, Zn, Pb, Ag and Sb) آنالیز شدند. در نمونه های رسوب رودخانه فراوانی مس 34-58 ppm، روی45-422 ppm ، سرب 28-42 ppm و نقره2-12 ppm  می باشد، در حالی که در نمونه های خرده سنگی میزان مس8-1137 ppm ، روی ،13-411 ppm سرب 15-97 ppm و نقره 3-32 ppm است.

مولیبدنیت در کانسار مس پورفیری سرچشمه در 5 فرم مختلف تشکیل شده است که عبارتند از: (1) مولیبدنیت در رگه های کوارتز؛ (2) مولیبدنیت در رگه های کوارتز که توسط رگه های پیریت پر شده اند؛ (3) مولیبدنیت در رگه های کوارتز - پیریت - کالکوپیریت؛ (4) رگه های مولیبدنیت با مقادیر بسیار پایین کوارتز و (5) مولیبدنیت انتشاری. رگچه های دارای مولیبدنیت به دلیل درشت بودن ذرات مولیبدنیت در آنها در صورت خردایش مناسب (ذرات مولیبدنیت در اندازه 74 میکرون) به آسانی از دانه های باطله جدا شده و بازیابی مولیبدنیت از آنها به خوبی انجام می گیرد. آنچه باعث افت شدید در بازیابی مولیبدنیت در برخی روزها گردیده است، وجود مولیبدنیت های انتشاری است. این نوع مولیبدنیت ها به دلیل دانه ریز بودن در مرحله خردایش به درجه آزادی مطلوب نمی رسند و در صورت خردایش تا حد 74 میکرون نیز در مراحل فلوتاسیون مانند یک کانی هیدروفیل رفتار می کنند و در فاز باطله تجمع می یابند.

در ناحیه مسجدداغی، دو نوع کانی سازی مس پورفیری- طلای اپی ترمالی در پیوند با یک مجموعه آذرین آتشفشانی- نفوذی حدواسط روی داده است. انواع دگرسانیهای سیلیسی، آرژیلیک پیشرفته، آرژیلیک حدواسط و پروپیلیتیک در ارتباط با کانی سازی اپی ترمالی شناخته شده اند که حالت منطقه ای دارند. بررسی تغییرات جرمی عناصر با استفاده از عنصر Zr به عنوان عنصر بی تحرک ناظر، گویای غنی شدگی SiO2 و تا حدودی K2O و Al2O3، و تهی شدگیNa2O ، MgO و CaO در زون دگرسانی سیلیسی است. عناصرAs ,Rb ,Pb ,Sr ,Ba  و Cu نیز دارای غنی شدگی هستند. زون دگرسانی آرژیلیک پیشرفته، در اکسیدهای اصلیL.O.I ,SO3 ,Al2O3 SiO2 ,K2O  و MgO غنی شدگی و در Fe2O3 CaO، Na2O و MnO تهی شدگی نشان می دهند. در این زون Sr ,Cu ,Ba و Zn کاهش یافته اند. زون پروپیلیتیک از نظر اکسیدهای CaO ,MgO ,SiO2 و L.O.I غنی شدگی و در اکسیدهای Na2O و K2O تهی شدگی نشان می دهد. شواهد ژئوشیمیایی و کانی شناسی نشان می دهند که آب شویی گرمابی فلدسپارها و کانیهای مافیک در سنگ اولیه، و تشکیل تجمعات کوارتز، کائولینیت، پیریت، باریت، آلونیت و سرسیت در زون آرژیلیک پیشرفته و تجمعات کلریت، اپیدوت و کلسیت در زون پروپیلیتیک، مسوول ایجاد تغییرات شیمیایی یادشده است. به نظر می رسد افزایش و کاهش عناصر توسط عواملی نظیر ترکیب شیمیایی محلولهای گرمابی، تغییرات دما و نسبت سنگ/آب کنترل شده است. شاخصهای دگرسانی CIA و MIA در سنگهای دگرسان، نشانگر بالا بودن شدت دگرسانیها در زونهای سیلیسی و آرژیلیک پیشرفته در مقایسه با زون پروپیلیتیک است.

منطقه کلاته تیمور در 20 کیلومتری شمال غرب کاشمر و 4 کیلومتری روستای کلاته تیمور در استان خراسان رضوی قرار دارد. این منطقه جزیی از کمربند آتشفشانی- درونی شمال گسل درونه است و از نظر ساختاری در جنوب زون سبزوار، حد فاصل گسلهای درونه و تکنار واقع شده است. سنگهای منطقه شامل دو واحد اصلی مجموعه سنگهای آذرآواری- آتشفشانی با سن ائوسن زیرین تا میانی و سنگهای نیمه عمیق می باشد. سنگهای آتشفشانی با طیف ترکیبی آندزیت بازالت، آندزیت، لاتیت، تراکیت، داسیت و ریوداسیت به صورت گدازه، توف، لاپیلی توف و آگلومرا دیده می شود. بر اساس پیمایشهای صحرایی و مطالعات آزمایشگاهی، چندین توده نفوذی در منطقه برای اولین بار شناسایی شد. توده های نفوذی با رخنمون کوچکی به شکل استوک دیده می شوند. نفوذیها شامل کوارتز هورنبلند بیوتیت مونزودیوریت پورفیری، کوارتز بیوتیت مونزودیوریت پورفیری، کوارتز دیوریت پورفیری و میکرودیوریت می شود. بارزسازی هاله های دگرسانی در محدوده موردنظر با استفاده از طول موجهای VNIR و SWIR مربوط به تصاویر سنجنده های ETM+7 و استر انجام گرفت. آلتراسیون در منطقه، گستردگی خطی دارد و شامل انواع پروپیلیتیک، سرسیتیک، آرژیلیک و سیلیسی است. با وجود وسعت زیاد آلتراسیون در منطقه، وسعت کانی سازی در سطح محدود است. فراوانی کانی سازی سولفیدی کمتر از 3% و بیشتر به شکلهای افشان، استوک ورک و پرکننده فضای خالی دیده می شود. در منطقه چشمه نقره، آثار فعالیتهای معدن کاری قدیمی مشاهده می شود که بیانگر اهمیت معدنی این منطقه در زمانهای گذشته است. اکتشافات ژئوشیمیایی باعث کشف ناهنجاریهایی از عناصر طلا، مس، سرب، روی، نقره، ارسنیک، آنتیمون، جیوه و بیسموت گردیده است. بررسیهای ژئوشیمی سنگی در نواحی آلتراسیون، نشان دهنده همبستگی طلا با عناصر مس، سرب، روی و نقره می باشد. با توجه به الگوی آلتراسیون، توزیع غیریکنواخت کانی سازی و درصد پایین کانی زایی سولفیدی، مطالعات بیشتر می تواند بر روی سیستم منطقه در تیپ کانسار طلا- مس گرمابی از نوع کم سولفید صورت گیرد.

کانسار روی- سرب- مس (نقره) گمیش تپه در 90 کیلومتری جنوب غرب زنجان و در بخش شمال غربی زون ارومیه- دختر قرار دارد. رخنمون های سنگی منطقه معدنی را توالی های آتشفشانی- رسوبی و رسوبی الیگومیوسن و مجموعه ولکانو- پلوتونیکی پلیوسن (دایک های با ترکیب آندزیت پورفیری، توده نیمه عمیق داسیتی و ولکانیک های ریوداسیتی) تشکیل می دهند. از دگرسانی های موجود در کانسار می توان به دگرسانی های سیلیسی، سیلیسی- سولفیدی، سریسیتی، کربناتی، آرژیلیکی و پروپیلیتی اشاره کرد. کانه زایی اصلی در کانسار گمیش تپه، به صورت رگه ای و در امتداد گسلی نرمال با روند شمال شرقی- جنوب غربی و شیب تقریبا قائم در سنگ های میزبان چون کریستال لیتیک توف داسیتی، گنبد نیمه عمیق داسیتی، خصوصا توف ریولیتی رخ داده است. پاراژنز کانی شناسی در رگه های کانه دار از پیریت، آرسنوپیریت، کالکوپیریت، بورنیت، اسفالریت فقیر از آهن، گالن، تتراهدریت و اسپکیولاریت تشکیل شده است که کانی هایی مانند کوارتز، کلسیت، کلریت و کانی های رسی، آنها را همراهی می کنند. بر اساس نتایج آنالیزهای شیمیایی، میانگین عیار عناصر از رگه های کانه دار، شامل 6% روی؛ 4% سرب؛ 2% مس و 88 ppm نقره است. همچنین، الگوی توزیع عناصر نادر خاکی نمونه های دگرسان شده توده نیمه عمیق داسیتی (پلیوسن) و توف ریولیتی (الیگومیوسن) در مقایسه با نمونه های سالم، از عناصر LREE غنی شدگی دارند، در صورتی که HREE رفتارهای متفاوتی نشان می دهند. بی هنجاری منفی Eu در الگوهای بهنجارشده کندریتی سنگ های فوق، در ارتباط با افزایش نسبت سنگ/سیال و تجزیه پلاژیوکلازهایی است که ازEu  نسبتا غنی هستند. الگوی عناصر نادر خاکی توف سیلتی (کمرپایین ماده معدنی) در مقایسه با سنگ دیواره رگه های کانه دار، غنی شدگی از همه REE و بی هنجاری مثبت از Eu نشان می دهد. اما در نمونه های کانسنگی، نسبت LREE به HREE و میزان Eu در مقایسه با توف ریولیتی (میزبان رگه های معدنی) و توف سیلتی، غنی شدگی بیشتری نشان می دهند که علت آن، تاثیر سیالات ماگمایی- گرمابی غنی از کلر است که سبب دگرسانی در طول زون کانه زایی، تهی شدگی از LREE و Eu در سنگ های میزبان و سرانجام، تمرکز و حمل این عناصر در سیال کانه ساز شده است.