پژوهش های روستایی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

مفهوم پایداری در صنعت گردشگری، طی چند دهه گذشته یکی از اصلی ترین و در عین حال مباحثه انگیزترین مفاهیم توسعه گردشگری و به عنوان چارچوبی برای فهم روندهای توسعه اقتصادی - اجتماعی و مدیریت منابع طبیعی و گردشگری در سراسر جهان مطرح شده است. این در حالی است که از یک سو پیچیده و غامض بودن این مفهوم و از سوی دیگر نحوه عملیاتی کردن و اندازه گیری پیشرفت به سوی پایداری در صنعت گردشگری، آن شاخص ها و معرف های دقیق و جامعی که بتواند با در نظرگرفتن همه جوانب، پایداری گردشگری را اندازه گیری کند و توسعه پایدار گردشگری را میسر سازد، ضروری به نظر می رسد. از سوی دیگر در وضعیت کنونی گردشگری روستایی کشور و با توجه به جوان بودن بسیاری از مقاصد گردشگری روستایی، ضرورت در اختیار داشتن مجموعه ای مناسب از شاخص های توسعه پایدار گردشگری روستایی بومی شده برای ارزیابی وضعیت و ترسیم مسیر آینده، امری بسیار حیاتی و راهبردی تلقی می شود. چراکه به باور بسیاری از دانشمندان «اطلاعات خوب پایداری»، زمینه ساز تصمیم سازی و برنامه ریزی بهینه برای پیشرفت در مسیر توسعه پایدار گردشگری روستایی در آینده خواهد بود. از این رو در مقاله حاضر نیز پرسش اصلی تحقیق این بوده است که شاخص ها و معیارهای مناسب برای اندازه گیری پیشرفت به سوی پایداری توسعه گردشگری روستایی کشور کدام اند؟ و چه فرآیندی شاخص ها و معیارهای مناسب اندازه گیری پایداری توسعه گردشگری روستایی کشور را به دست می دهد؟ بدین منظور مقاله حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و پیمایش و نظرخواهی از استادان، خبرگان و متخصصان امر به شیوه دلفی به ارایه شاخص ها و معیارهای مناسب (بومی شده) برای اندازه گیری پیشرفت به سوی پایداری گردشگری در ایران پرداخته است. بر اساس یافته های تحقیق در مجموع تعداد 80 شاخص برای ارزیابی پایداری گردشگری روستایی به دست آمده که از این تعداد 22 شاخص برای ارزیابی پایداری اجتماعی، تعداد 24 شاخص برای ارزیابی پایداری اقتصادی و تعداد 34 شاخص برای ارزیابی پایداری محیطی گردشگری روستایی بوده که مناسب با ساختار روستاهای ایران و سازگار با محیط روستاهاست.

توسعه روستاهای نواحی بیابانی مستلزم تدوین و ارایه راهبردهای مناسب و مختص این نواحی است. این روستاها از لحاظ اقتصادی با فقر منابع آب و خاک مواجه اند و از جمله فعالیت های اقتصادی ای که دستیابی به توسعه اقتصادی را برای آنها میسر می کند، طبیعت گردی است. این پژوهش با هدف تدوین استراتژی یا راهبرد مناسب برای توسعه طبیعت گردی روستاهای نواحی بیابانی انجام شده است. روش تحقیق، توصیفی و از نوع پیمایشی است. سه گروه (ساکنان روستا، گردشگران و مسوولان) در انجام این پژوهش مشارکت داشتند و دیدگاه های آنها در مورد قابلیت های طبیعت گردی در قالب سه عامل زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفته است. جامعه آماری روستاییان را 435 نفر تشکیل می دهد که با استفاده از فرمول کوکران، تعداد نمونه آماری آن 120 نفر به دست آمد. تعداد نمونه جامعه گردشگران نیز به روش نمونه گیری در دسترس 100 نفر در نظر گرفته شد. این پژوهش نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدهای طبیعت گردی را به شیوه SWOT مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و به ارایه راهبرد برای توسعه این فعالیت در روستاهای نواحی بیابانی می پردازد. نتایج تحقیق بیانگر این است که با وجود جاذبه های طبیعی و بیابانی در روستای مورد مطالعه، گردشگری در این روستا عمدتا متکی بر جاذبه های تاریخی و فرهنگی بوده است. با وجود 41 نقطه قوت و فرصت شناسایی شده، در مقابل 35 نقطه ضعف و تهدید، می توان گفت که روستا دارای پتانسیل طبیعت گردی است. در تحلیل دیدگاه های سه گروه، بین نقاط قوت و فرصت همگرایی وجود داشت، و بین نقاط ضعف و تهدیدها نوعی واگرایی مشاهده شد. در نهایت با استفاده از ماتریس کمی برنامه ریزی راهبردی (QSPM) و با در نظر گرفتن امتیاز نهایی راهبردها، راهبرد نهایی، «هم راستا کردن برنامه های گردشگری تاریخی روستا با برنامه های طبیعت گردی» انتخاب گردید.

تداوم بحران های محیط زیست، انسان را به ضرورت بازنگری در شیوه برخوردش با محیط زیست در جریان توسعه یافتگی واقف ساخت. بدین ترتیب با تغییر پارادایم توسعه از کلاسیک به امروزین، توسعه پایدار و از جمله مقوله های زیست محیطی به ارکان اصلی توسعه بدل شده اند و دستیابی به توسعه پایدار در گرو شناخت کامل از محیط زیست و منابع طبیعی و برنامه ریزی دقیق و راهبردی در این خصوص است. برنامه ریزی راهبردی از مناسب ترین شیوه ها برای دستیابی به اهداف مورد نظر به شمار می آید. در مقاله حاضر با توجه به هدف گذاری صورت گرفته برای توسعه نظام زیست محیطی روستا در بخش گندمان شهرستان بروجن در افق 10 ساله، برنامه ریزی راهبردی با تکیه بر مدل تجزیه و تحلیل SWOT مبنا قرار گرفت. در پایان به طور سیستماتیک، با در نظر داشتن نقاط ضعف و قوت (توانایی ها و منابع) و همچنین فرصت ها و تهدیدها (عوامل خارجی و جریانات تاثیرگذار) الگوی تهاجمی به عنوان الگوی اثربخش برای نظام زیست محیطی اتخاذ و راهبردها و اهداف کمی اولویت دار با توجه به این الگو شناخته شد و بین آنها پیوستگی برقرار گردید.

توانمندسازی به عنوان یکی از اجزای توسعه پایدار، هم می تواند عامل این نوع توسعه باشد، و هم معلول آن. در واقع توسعه پایدار بدون توانمندسازی مردم مفهوم ناقصی است. از مواردی که بر توانمندسازی تاثیر می نهند، ویژگی های زمینه ای افراد و همچنین پیامدهای طرح ها و پروژه هایی است که با هدف توانمندی مردم به اجرا در می آیند. مقاله حاضر در کنار ویژگی های زمینه ای افراد، به بررسی رابطه صنعت ذوب آهن با توانمندی ساکنان دهستان یالغوزآغاج شهرستان قروه در استان کردستان می پردازد. توانمندی روستاییان از سه بعد توانمندی اقتصادی، اجتماعی و روانی مدنظر بوده است. یافته های این تحقیق که به روش پیمایش به دست آمده حاکی از آن است که به جز متغیر بعد خانوار که با هیچ یک از ابعاد توانمندسازی مرتبط نیست، سایر متغیرهای زمینه ای بررسی شده، تاثیراتی متفاوت بر ابعاد مختلف توانمندی نهاده اند. در مورد صنعتی شدن منطقه مورد مطالعه نیز باید گفت که اجرای این طرح، تفاوتی را در هیچ یک از ابعاد توانمندسازی روستاییان به وجود نیاورده است. بر اساس بررسی حاضر دلیل این امر کمترین میزان استفاده از نیروی کار روستایی در صنعت مورد مطالعه و عدم تعامل کارکنان صنعت با روستاییان منطقه بوده است؛ و به عبارت دیگر فقدان ارتباط ارگانیک صنعت ذوب آهن منطقه با جامعه روستایی و برون زا و جدا افتاده بودن آن از جامعه روستایی سبب بی تاثیر بودن آن بر توانمندسازی جامعه پیرامون صنعت گردیده است.

وقوع خشکسالی های اخیر در ایران و شدت خسارت های وارد شده، از ادامه آسیب پذیری کشاورزان حکایت می کند. در زمان حاضر مدیریت خشکسالی در کشور ما، بر مبنای مدیریت بحران صورت می گیرد و بدین ترتیب به کاهش تاثیرات و آمادگی در برابر خشکسالی توجه چندانی نمی شود. با توجه به اهمیت موضوع، هدف از این مطالعه سنجش آسیب پذیری اقتصادی و اجتماعی خشکسالی در بین کشاورزان گندم کار از سه منطقه با شدت های متفاوت خشکسالی بوده است: بسیار شدید، فوق العاده شدید و بحرانی در شهرستان های کرمانشاه، صحنه و روانسر. در این مطالعه از روش پیمایشی استفاده شد و داده ها از 370 کشاورز گندم کار با استفاده از روش نمونه گیری طبقه بندی چندمرحله ای جمع آوری گردید. به منظور جمع آوری داده ها از مصاحبه حضوری با کشاورزانی که با خشکسالی در سال های 88-1386 مواجه و دست به گریبان شده بودند، بهره گرفته شد. پس از مرور و مطالعات مقدماتی، شاخص های اجتماعی – اقتصادی آسیب پذیری استخراج شدند. برای سنجش آسیب پذیری اجتماعی - اقتصادی کشاورزان گندم کار از فرمول می بار و والدز (2005) استفاده شد. یافته های پژوهش حاکی از آن اند که کشاورزان گندم کار در شهرستان روانسر بیشترین آسیب پذیری را داشته اند، و کشاورزان گندم کار در شهرستان کرمانشاه با کمترین آسیب پذیری اقتصادی و اجتماعی مواجه بوده اند. دستاوردهای این مطالعه می تواند مسوولان مدیریت خشکسالی استان کرمانشاه را در تخصیص اعتبارات با توجه به میزان آسیب پذیری مناطق یاری برساند.

آب، از اصلی ترین نیازهای بشر و مایه حیات و علت شکل گیری بسیاری از سکونتگاه های روستایی در سطح زمین است. کمبود آب آشامیدنی سالم به ویژه در کشورهای جهان سوم از جمله کشور ما به عنوان معضلی اساسی شناخته می شود. عدم کنترل کیفیت و میزان برداشت و مصرف بی رویه آب می تواند معضل کمبود آب را تشدید کند و تهدیدهای جدی به بار آورد. از این رو لازم است ضمن اعمال سیاست های اصولی، به جنبه های مدیریتی مختلف این منبع حیاتی توجه شود. پژوهش حاضر با شناسایی و سطح بندی ریسک هایی که مخازن و شبکه توزیع آب آشامیدنی را در مراکز روستایی بخش مرکزی مینودشت تهدید می کنند، اقدام به اولویت بندی و سطح بندی این مراکز بر اساس میزان ریسک موجود در نگهداری و عرضه مخازن و شبکه توزیع آب آشامیدنی آن کرده است. از آنجا که یکی از وظایف دهیاران تامین آب آشامیدنی سالم و نظارت بر سلامت آب آشامیدنی روستاییان است، روش تحقیق در پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی به شیوه پیمایشی انجام شده است. نمونه آماری مورد مطالعه، روستا هایی است که دارای دهیاری هستند. نهایتا این روستاها با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و رتبه بندی بر اساس تشابه به حل ایده آل (Topsis) اولویت بندی شدند و به پنج سطح شامل: روستاهای با ریسک بسیار بالا، روستاهای با ریسک بالا، روستاهای با ریسک متوسط، روستاهای با ریسک کم، و روستاهای با ریسک بسیار کم، تقسیم شدند.

اکثر نظریه پردازان توسعه معتقدند که منابع انسانی هر جامعه ای عامل تعیین کننده خصوصیت و روند توسعه اجتماعی و اقتصادی آن جامعه است و زنان به عنوان نیمی از جمعیت انسانی نه تنها موضوع و هدف هر نوع برنامه توسعه ای هستند، بلکه عامل پیشبرد اهداف توسعه اقتصادی و اجتماعی جامعه نیز به شمار می آیند. در این زمینه مشارکت زنان روستایی در امور زندگی شان، به ویژه در فعالیت های جمعی مانند تعاونی های تولیدی با هدف ارتقای توانمندی های آنان، رهیافت بسیار مناسبی برای کاهش فقر به شمار می آید. در این خصوص، مطالعه حاضر به بررسی تاثیر متغیرهای فردی و اقتصادی بر مشارکت زنان روستایی در تعاونی تولید توپ های ورزشی (شرکت تعاونی توپ دوزی پاوه) پرداخته است. به منظور تشخیص معنی دار بودن روابط بین متغیرها از آزمون های همبستگی و همچنین برای علت یابی متغیرهای فردی و اقتصادی زنان در چگونگی مشارکت آنان در تعاونی تولیدی از مدل تحلیل مسیر بهره گرفته شده است. نوع تحقیق کاربردی، و به صورت توصیفی و همبستگی- علی است. اطلاعات مورد نیاز از استان کرمانشاه (شهرستان پاوه و اورامانات) به وسیله پرسشنامه به دست آمد و با استفاده از روش کوکران، 96 نفر از زنان عضو تعاونی به روش احتمالی و نوع سیستماتیک انتخاب شدند. ضریب آلفای کرونباخ(a=0.88)  در قسمت اصلی پرسشنامه (میزان مشارکت)، نشان داد که وسیله تحقیق قابلیت زیادی برای جمع آوری اطلاعات دارد. یافته های تحقیق حاکی از آن اند که بین مشارکت زنان و مولفه های فردی-اقتصادی رابطه مثبت و معنی داری برقرار است. متغیرهای وارد شده در مدل تحلیل، در مجموع 61 درصد از تغییرات مشارکت زنان را تبیین کردند. نتایج تحلیل مسیر بدین ترتیب است که از بین سیزده مولفه فردی-اقتصادی، سه متغیر میزان سابقه عضویت، بهبود وضعیت اقتصادی خانواده و سابقه مدیریت، به ترتیب بیشترین تاثیرات علی را بر مشارکت زنان روستایی داشته اند. در پایان راهبردهای متناسب با نتایج مطالعه، به منظور بهبود وضعیت مشارکت زنان روستایی ارایه گردید.