مسکن و محیط روستا
سال:1389 | دوره:29 | شماره:130 |تعداد مقالات:7

امروزه محیط زیست، صرفه جویی در مصرف انرژی های فسیلی و توسعه پایدار به مباحث بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی تبدیل شده اند. به طوری که حفظ منابع انرژی، جلوگیری از آلوده کردن زمین و محیط زیست، کاهش میزان مصرف انرژی های فسیلی و هم زیستی با شرایط طبیعی و اقلیمی مبدل به یکی از مهمترین تدابیر در معماری و شهرسازی شده و معماران و شهرسازان را ملزم به رعایت اصول و قواعد خاصی در زمینه ساخت و ساز می کند. افزایش مداوم جمعیت، کشورهای جهان را بیش از پیش با مشکل کمبود انرژی رو به رو ساخته و حیات بشر را تهدید می کند. شاید با کوشش مداوم دانشمندان، پرتو امیدی بر چهره حیات بر روی کره خاکی بتابد و بیم متلاشی شدن تمدن بشر در اثر کمبود انرژی و کثرت آلودگی محیط، از بین برود.یکی از مهمترین عوامل آلوده کننده محیط زیست در جهان و به خصوص در کشور ما ایران، مصرف انرژی فسیلی در فضاهای مسکونی، برای تهیه آب گرم مصرفی و تامین گرمای فضای خانه است، که با هجوم روز افزون انسانها از روستاها به شهرها به تعداد مصرف کنندگان سوخت های فسیلی (که در واقع پایه های صنعت نوین جهان و از جمله ایران را شامل می شود) افزوده می شود. با اجرای اصول پایداری محیطی می توان با این مشکل مبارزه کرد. معماری سنتی ایران چه در بخش مسکونی و چه در بخش غیر مسکونی و همینطور تلفیق این دو در سطح وسیع تری به نام شهر، دارای ویژگی های منحصر به فردی است که ضمن توجه به مسایل زیبا شناختی و حفظ محیط زیست پاسخگوی نیازهای اقلیمی هر منطقه نیز بوده است. فنون و قواعد به کار رفته در این معماری، بسیاری از مفاهیم نوین در عرصه معماری پایدار را در خود به وضوح دارد که این مقاله به بررسی این مفاهیم در معماری مسکونی ایرانی می پردازد.

تا دهه های اخیر نظام ساخت و ساز ابنیه بر دوش معمارانی بوده که طبق همان روال استاد-شاگردی و در طول زمان، مراتب کمال را طی نموده و پاسخگوی نیازهای روحی و جسمی مردم در قالب تولید ماوا و مسکنی درخور انسان بوده اند. سرشت پاک و کمال یافته این معماران می توانست به شایستگی جواب اعتماد مردم را به صورت ارایه فضاهایی کارا، زیبا و متناسب با شگردهایی که حاصل تجربه استادکاران بود، بدهد. ذهن خلاق و پویای ایشان بافت، کارکرد، روحیات فضاها، مصالح، و روش های اجرا را می شناخت و به بهترین وجه از ابزارهای ساده و دقیق بهره می جست. با فراگیر شدن تولید صنعتی در ایران، نظام های پیشین کم رنگ شدند و تولید انبوه جایگزین ساخت و سازهای انسانی شد. با این همه، روستای لافت به دلیل محدودیت های دسترسی و ارتباطات تاکنون از مواجهه با جاذبه های کاذب زندگی معاصر به دور بوده و به تبع آن، سیمای روستا از تغییرات اساسی مصون مانده و هنوز تداوم معماری بومی منطقه از بین نرفته است. بر این اساس پژوهش حاضر در پی آن است تا با بررسی عوامل دخیل در پدید آمدن ساختارهای بومی دارای ارزش های پایدار، مانند مهارت های ساخت، ابزار کار و نیروی انسانی به پاسخی مناسب برای جنبه های متفاوت و مورد توقع باشندگان آن، از جمله جنبه های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی برسد. چنین معماری موفقی نیز باید پدید آورندگانی توانمند داشته باشد که به خوبی با مسایل بومی آن مکان آشنا بوده و توانایی استفاده از مزایا و توانمندی های آن را داشته باشند. معماری بومی ایران نیز دارای چنین خصیصه هایی است و هنگامی که این معماری غنی در حاشیه ساحل دریا پدیدار می شود، بهترین پاسخ جهت برآورد نیازهای باشندگان را بروز می دهد. در همین راستا پژوهش حاضر به دنبال آن است تا با مطالعه توصیفی از روش تجربی به بررسی نظامات ساختاری بافت موجود، به بازشناخت ویژگی های اصلی معماری بومی لافت برآمده از شرایط خاص اقلیم گرم و مرطوب این منطقه، بپردازد تا بتوان برای باززنده سازی بافت های بومی مشابه آن از این راهکارها بهره جست.

زندگی و رفتارهای اجتماعی انسانها تابع فرهنگی است که در آن زاده شده و پروریده اند. قطعا این فرهنگ حاصل جغرافیاست، جغرافیای انسانی و طبیعی. این جغرافیا، انسان ساختها را بصورت چشم اندازهای خاصی که نیازهای زمان را برطرف کند، جلوه گر می سازد. یکی از این انسان ساختها و یا از مهمترین آنها، مساکن و معماری مساکن است. در هر فرهنگی این مساکن با توجه به جغرافیای همان فرهنگ ساخته می شود از جمله؛ دین، ادبیات، آب و هوا، ارتفاع و ... . این جغرافیا در کشور ایران نمودهای ویژه ای را در ساخت و سازها از خود بر جای گذاشته که نمود فرهنگ درونگرایی و رعایت حجاب در ساخت و سازها یکی از آنهاست. این فرهنگ در بافت قدیمی تمامی شهرهای ایران وجود دارد. شهر شیراز یکی از شهرهایی است که به دلیل سابقه طولانی، این سنت را درون خود حفظ کرده لیکن نه در معماری کنونی و صنعتی که در معماری بافت قدیم. رعایت نکردن فرهنگ درونگرایی مغایرتهای شدید و بنیان کنی را در ساخت و سازها ایجاد کرده که یکی از پیامدهای آن نابودی فرهنگ بومی در ساخت و سازهاست و قطعا ویرانی سایر نمودهای فرهنگی را در این مروز بوم در پی خواهد داشت. به عبارت دیگر، معماران کنونی چنان مسحور شیوه های غربی شده اند که رعایت فرهنگ بومی را باید در ساخت و سازهای قدیمی جستجو کرد. اما سنت حجاب و پوشیدگی که حتی در کنده کاری های 2000 ساله رعایت شده، می تواند هم اکنون در تلفیق سنت و صنعت رعایت شود و ما از شیشه های سکوریت، تراس های پرده گذاری شده و یا شبکه ای، آشپزخانه های باز  (Open)و اجبارا پرده گذاری شده، و فرار از منازل بدون در و دیوار و ... نجات یابیم. دیوارها و درب های (دروازه ها) ورودی حیاطها، ورودی خانه ها، آشپزخانه ها، حمامها و دستشویی ها با رعایت سنت پوشیدگی، هنوز هم می توانند حریم امن و حجاب را در مساکن بوجود بیاورند. این مقاله بحث را در دو قسمت:-1 پیش زمینه شامل الف- درونگرایی ساخت مساکن بومی ب- برون گرایی در معماری جدید (معماری غربی) پ- بافت قدیم شیراز (در حال تخریب) 2- بحث اصلی شامل جغرافیای مساکن، فرهنگ درونگرایی، فرهنگ برونگرایی، درونگرایی و اصل بازگشت به خویش ارایه خواهد داد.

در جهت رفع مشکلات ناشی از فرسودگی و زوال مراکز شهری و گسترش افقی شهرها جنبش نوشهرگرایی به وجود آمد. این جنبش برای ایجاد جوامع پایدار و کارا بازگشت به الگوی محلات سنتی را امری لازم می داند. در تحقیق حاضر سعی می شود به طور اجمالی به معرفی نوشهرگرایی و اصول پیشنهادی آن برای برنامه ریزی محله های شهری از جمله پیاده مداری، اتصال و پیوستگی، ایجاد کاربری های مختلط و ایجاد گونه های مختلف مسکن در بافت و ... پرداخته شده و سپس فواید و انتقادات وارد بر آن و ابزارهای طراحی محله نوشهرگرا و مراحل طراحی آن مطرح شود. در تحقیق حاضر به دنبال این موضوع هستیم چه اصولی از نوشهرگرایی، می تواند برای برنامه ریزی و طراحی محله های شهری به کار رود و چگونه می توانیم از آنها در برنامه ریزی و طرح ریزی محله های شهری استفاده کنیم و چه مراحلی را باید برای طراحی محله ای نوشهرگرا در نظر داشته باشیم.

توسعه پایدار یکی از جامع ترین مفاهیم در همه زمانها است. اهداف توسعه پایدار در همه سطوح سازمان فضایی (محلی، منطقه ای و جهانی) مطرح است. حوزه های کلانشهری از جمله حوزه هایی است که بواسطه نظام متفاوت روابط مختلف سکونتگاهی و حضور و جریان نیروهای مختلف نشات گرفته از قطب کلانشهری، سیمایی متفاوت را به کانونهای روستایی خود بخشیده است؛ شهر تهران علاوه بر سطح ملی، در سطح منطقه ای و ناحیه ای نیز بالاترین تعداد و تنوع کارکردها را دارد و بعنوان مکان مرکزی برتر، ارایه کننده کالاها و خدمات مختلف به شهرها و روستاهای اطراف حوزه اش می باشد. بدین ترتیب بنظر می رسد جهت کاهش آثار غیراصولی شهرها بر نواحی روستایی و تضمین منافع اقتصادی، اجتماعی و محیطی هر یک، تاکید بر رویکرد مدیریت توسعه پایدار امری اجتناب ناپذیر تلقی می گردد. بنابراین طبق یافته های پژوهش در مجموع، از آن جا که بروز تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی-کالبدی و شکل گیری کارکردهای جدید در نواحی روستایی اطراف تهران بصورت خودجوش و فاقد هر گونه حرکت برنامه ریزی شده بوده است، آثار و پیامدهای نامطلوبی هم بر شهر تهران و هم بر نواحی اطراف آن بر جای گذاشته است که به همین دلیل کنترل و هدایت تحولات در نواحی اطراف تهران در راستای توسعه یکپارچه و پایدار نواحی شهری و روستایی از طریق تهیه و اجرای طرح های ساماندهی ضروری می باشد.

روستا به عنوان یکی از اولین هسته های یکجانشینی بشر از ابتدای تاریخ شناخته می شود که علیرغم گسترش شهرها کارکردهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خود را از دست نداده است اما با گسترش تهدیدات روستاها نیز یکی از هدفهای تهدید در جنبه های مختلف بوده و می باشد و حفظ و پایداری روستا یکی از الزامات اداره کشورها است. پایداری روستا می تواند چهار جنبه داشته باشد: پایداری در منابع طبیعی، پایداری سیاسی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی. در حقیقت توسعه پایدار روستا تنها بر جنبه زیست محیطی آن تاکید و تمرکز ندارد بلکه بر جنبه های اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه می کند.با بررسی کارکردهای روستا در زمینه تمرکز جمعیتی، نقش اقتصادی مهم در تولید محصولات کشاورزی و دامی، امکان استقرار شهرنشینان در هنگام وقوع تهدیدات در روستاها و ... و با بررسی موقعیت جغرافیایی و روستاهای کشور می توان به این نکته پی برد. در خصوص روستاهای موجود و طرح های توسعه ای آنها علاوه بر شاخصه های قبلی که در طرحهای هادی مورد توجه قرار گرفته است لزوم رعایت مباحث دفاع غیر عامل در جهت ایجاد پایداری و ادامه کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی روستا الزام است. دفاع غیر عامل به عنوان مجموعه ای تهدیدات که در زمان تهاجم بدون استفاده از مدیریت انسانی، امکانات و تجهیزات خاص، نسبت به دفاع عامل موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمانها، تاسیسات و تجهیزات در مقابل تهاجم غافلگیرانه دشمن می گردد، جهت ایجاد پایداری روستاها و ادامه حضور آنها در پهنه جغرافیایی کشور در هنگام بروز حوادث عاملی اساسی شمرده می شود.در این مقاله سعی شده است با بررسی این موضوع از جنبه های مختلف در روستا اهمیت توجه به دفاع غیرعامل و رعایت ملاحظات مربوطه را مورد توجه قرار داد.

مشکلات ناشی از رشد شدید جمعیت و در پی آن گسترش نامنظم و بی قاعده مراکز سکونتی و فعالیتی بویژه در شهرها باعث شد تا اندیشه طرح های کالبدی ملی و منطقه ای برای برنامه ریزی توسعه پایدار سکونتگاه ها و مدیریت خردمندانه سرزمین در سال های گذشته مطرح شود. سه هدف مشخص این طرح ها «بررسی تناسب زمین ها برای گسترش آینده شهرهای کنونی و ایجاد شهرها و شهرک های جدید، پیشنهاد شبکه شهری آینده کشور و منطقه بندی سراسر سرزمین به معنای تعیین کاربری های مطلوب زمین های کشور و مقررات تفکیک و ساخت و ساز در هریک از آن ها؛ برای پاسخگویی به مشکلات فوق» تعیین شد.پس از تهیه و تصویب طرح کالبدی ملی، مطالعات طرح های منطقه ای به عنوان طرح های پایین دست در دستور کار معاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن قرار گرفت. مطالعات طرح های کالبدی منطقه ای، به عنوان دومین سطح از سطوح طرح های کالبدی، از سال 1374 آغاز شد. با توجه به مشترک بودن هدف های طرح های کالبدی منطقه ای با طرح کالبدی ملی، فرق میان این دو سطح از مطالعه را، انتظارات از مطالعات منطقه ای تعیین می کند. این انتظارات عبارتند از: دقیق تر کردن، کامل کردن و گسترده تر کردن دامنه مطالعات نسبت به مطالعات ملی. با توجه به گستردگی موضوع، استفاده از طیف وسیع امکانات اطلاعاتی، پردازش و تحلیل های مختلف در طرح های کالبدی، امری اجتناب ناپذیر محسوب می شود. از آغاز تهیه طرح های کالبدی منطقه ای در مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، طرح پنج منطقه از مناطق دهگانه را، تهیه کرده و به تصویب شورای عالی معماری و شهرسازی رسانده است. در این مقاله به طور اجمال طرح های کالبدی ملی و منطقه ای، روش های تهیه، نقاط قوت و ضعف و مسایل و مشکلات پیشروی این قبیل طرح ها بررسی می شوند.