مسکن و محیط روستا
سال:1391 | دوره:31 | شماره:140 |تعداد مقالات:8

نوع نیاز روستاها به مسکن با آنچه شهرها به آن نیازمندند متفاوت است. در حالی که در شهرها مهم ترین وجه برنامه ریزی ها و اقدامات معطوف به رفع کمبود مسکن و عمدتا مبتنی بر ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضاست، مشکل اصلی در روستاها عرضه و تقاضا و کمبود آن نیست. به بیان دیگر مهم ترین چالشی که مسکن روستایی با آن مواجه بوده ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا نیست بلکه وجود پدیده بد مسکنی ناشی از فقدان استحکام مناسب، فرسودگی، آلودگی های بهداشتی ناشی از تداخل فضاهای زیستی و معیشتی درون خانه، و در عین حال برخورداری خانه از ارزش هایی چون طراحی متناسب با شیوه زیست و معیشت، بوم آوری، برخاستن از مکان و بستر محیط طبیعی می تواند باشد. در این راستا طی 4-3 دهه اخیر اقداماتی در جهت رفع معضلات فوق صورت گرفته که تبیین و تحلیل آن ها و بهره مندی از بازخورد نتایج شان در برنامه های موجود و جهت گیری مناسب سیاست ها و برنامه های آتی ضرورت پیدا نموده است. این مقاله از طریق بررسی و تحلیل مسکن روستایی در گذشته و وضع موجود به دنبال روشن نمودن جهت گیری مناسب سیاستگذاری تامین مسکن روستایی کشور است. بخش اول مقاله به مقدمه ای در مورد ضرورت توجه به مسکن در روستاهای ایران و بررسی ویژگی های گذشته مسکن در روستاهای ایران اختصاص دارد. بخش دوم وضعیت موجود مسکن روستاهای ایران را از طریق بررسی و ارزیابی داده های نمونه گیری سال های 82 و 87 مورد توجه قرار می دهد. در این بخش مسکن روستایی ایران از 4 جنبه مهم کالبد (استحکام و میزان فضا)، برخورداری از امکانات آسایشی و رفاهی، نقش فعالیت های معیشتی در مسکن و جایگاه اقتصادی آن و بعد زیست محیطی مورد بررسی قرار می گیرد. ارزیابی و تحلیل داده های این نمونه گیری ها موید تفاوت در ویژگی های محتوایی وضعیت مسکن بین استان ها بوده که چنانچه با دیگر عوامل و مولفه های موثر در طرح مسکن مناسب روستایی در تعامل قرار گیرد می تواند نقش تعیین کننده ای در رفع نیازهای این بخش ایفا نماید. بخش پایانی با تاکید بر تفاوت نوع معماری، فناوری و نتیجه گیری از تفاوت ماهوی بین مسکن مناطق مختلف، اتخاذ رویکرد منطقه ای متناسب با هویت روستایی و تاکید بر ویژگی مولد این نوع مسکن از طریق تقویت فضاهای معیشتی در طرح های مسکن به عنوان مهم ترین اولویت های کنونی تامین مسکن مطرح می نماید.

خانه مکان و بستر سکونت انسان است. خانه چیزی فراتر از کالبد است هر چند که در کالبد عینیت یافته است. خانه در عین آن که شکل گرفته از نیازها، خواست ها و ارزش های انسانی است، بر آن تاثیر گذاشته و این تاثیر آنقدر زیاد است که می توان گفت خانه نقشی حیاتی در زندگی انسان دارد. توجه به بعد مادی و دور شدن از کیفیت در مساکن، امروز یکی از علتهای مشکلات روحی روانی انسان است که او را از خواست ها و نیازهای درونی و ذاتی دور کرده و از خود بیگانه می کند.هدف اصلی این مقاله تبیین عناصر ارتقای کیفی خانه است که با همسو کردن وجوه کیفی در راستای عنصر خیرخواهی به این هدف نزدیک می شود. در این مقاله فرض بر آن است که ارتقای کیفی خانه با شناخت و به کارگیری عنصر خیرخواهی محقق می گردد. عنصر خیرخواهی ریشه در فطرت انسان دارد و بیانگر گرایش های مقدس انسانی است. تجلی عنصر خیرخواهی در خانه الگوهای ماندگاری را برای خانه متصور می سازد که این الگوها فراتر از زمان و مکان بوده و همیشه ارزشمند هستند. این مقاله پس از آشنا نمودن با مفهوم سکونت و عنصر خیرخواهی در پی شناخت وجوه کیفی خانه است که با گذری بر مطالعات انجام گرفته در این زمینه، وجوه کیفی خانه را در پنج وجه اجتماعی، فرهنگی، روانی، معنوی و فیزیکی تبیین نموده است. سپس عنصر خیرخواهی با هریک از وجوه کیفی همسو شده است. در نهایت این مقاله مشخص نموده که در صورتی که وجوه کیفی خانه در راستای عنصر خیر خواهی باشد خانه را به سمت خانه خیر رهنمون ساخته و موجب ارتقای کیفی آن می شود.

عقدا یکی از روستاهای کویری ایران است که در منطقه اقلیمی گرم و خشک ایران و در فاصله26 کیلومتری از شهرستان اردکان یزد واقع شده است. از دیرباز معماران این دیار، از روش های مختلفی برای همسازی با این شرایط نامساعد بهره جسته اند که یکی از این ابداعات که به عنوان یکی از شاخصه های روستای عقدا در آمده است، بادگیرهای یک طرفه آن است. استفاده از بادگیرهای یک طرفه یکی از شاهکارهای مهندسی ایرانیان محسوب می شود که پاسخی مناسب برای تهویه بنا با وجود طوفان های حامل گرد و خاک فراوان بوده است، ولی با گذشت زمان قابلیت های این عنصر نیز کم کم رو به فراموشی سپرده شده و تنها به عنوان یک عنصر تزیینی به آن نگریسته می شود. بادگیرهای یکطرفه در عقدا در عین ایجاد سازگاری با شرایط اقلیمی سخت منطقه، شاخصه اصلی روستا به حساب آمده و نقش هویت بخشی به آن را بر عهده دارند. با وجود آنکه با گذشت زمان، شیوه های زندگی دستخوش تغییر شده اند و در شهرهایی همچون یزد مردم به تدریج از بافت سنتی به بخش جدید شهر مهاجرت نموده اند، با این حال بافت سنتی روستای عقدا همچنان پابرجاست و زندگی در آن جریان دارد، ولی نوع زندگی نسبت به گذشته متفاوت شده و مردم روستا از شیوه های مدرن برای زندگی راحت تر بهره جسته اند. بادگیر که جزو جدایی ناپذیر خانه های سنتی عقدا بوده است، به تدریج عملکرد خود را از دست داده و کاربری آن امروزه تنها به عنوان یک نماد است. استفاده آسان و هزینه ارزان از کولرهای آبی جایگزین استفاده از سرمایش طبیعی بادگیر شده است. در این پروژه سعی بر آن است که بادگیرهای روستای عقدا از لحاظ کالبدی و عملکردی مورد بررسی قرار گیرند و تلاشی در جهت معرفی ساختار این بادگیرهای منحصر به فرد و بازکارایی آن ها صورت پذیرد. مقاله در چهار بخش به بررسی موضوع مورد بحث می پردازد: معرفی ویژگی های معماری عقدا، معرفی بادگیر، بررسی و مقایسه کالبدی و عملکردی بادگیرهای یک طرفه روستای عقدا و چهارطرفه یزد و روش های بازکارایی این بادگیرها. به منظور بازکارایی بادگیرها، بعد از معرفی ساختار، عملکرد و ویژگی های اقلیمی، فرضیه هایی جهت بهبود عملکرد بادگیرهای یک طرفه ارائه خواهد شد. به منظور اثبات فرضیه های ارائه شده، نمونه هایی از بادگیرهای احیا شده معرفی شده است که بر اساس فرضیه های پیشنهادی مورد استفاده مجدد قرار گرفته اند و عملا مصداقی برای کارایی مجدد بادگیرها می باشند. روش تحقیق بر اساس مطالعات میدانی، استفاده از شواهد موجود و منابع کتابخانه ای بوده است. همچنین با توجه به بازکارایی بخشی از بادگیر خانه رسولیان و یک بادگیر در شهریار از تجربیات مربوط به اصلاح آن ها نیز استفاده شده است.

خواجه رشیدالدین فضل اله دانشمند و دولتمرد ایرانی، جلوه ای متفاوت و در عین حال ممتاز از سنت علمی و عملی ایران عهد مغول است. او پذیرش مسند وزارت در دولت ایلخانی را فرصتی برای تجدید حیات معرفت و علم در جامعه ایرانی می پنداشت. کیاست و درایتی که او در اصلاح جامعه بحران زده ایران از خود نشان داد، او را به نمادی از ایستادگی عنصر ایرانی در برابر سلطه مغول مبدل ساخت.از آثار این دانشی مرد و دولتمرد بابصیرت که در شمار مهم ترین شاهکارهای فرهنگی تاریخ ایران قرار دارد، برنامه ریزی و بنیان گذاری شهرستان رشیدی با مرکزیت دارالعلم ربع رشیدی در شرق دارالسلطنه تبریز است. این شهرستان بنا به متن صریح وقف نامه ربع رشیدی، به منظور حمایت از علم و عالم بنا نهاده شده بود و همه ارکان آن، از مرکز تا آبادی ها و باغات پیرامون همه در جهت تامین چنین نیتی عمل می کردند. یکی از آبادی های واقع در حاشیه سبز این شهرستان، روستای فتح آباد بود که بر اساس مستندات تاریخی، تدبیر امور عمرانی آن از بدو شکل گیری، مدیون نظر و دخالت موثر شخص خواجه رشیدالدین بوده است. از منظر تاملات تبارشناسی روستا در ایران، ویژگی فتح آباد آن است که اطلاعات معتبری درباره نحوه تکوین وجود اولیه آن در منابع معتبر قابل جستجو است. نوشتار حاضر برآمده از پژوهشی بر پایه اطلاعات مذکور می باشد که به روش توصیفی تاریخی انجام گرفته است. این نوشتار ضمن بحث درباره پیشینه کالبدی روستای فتح آباد، روشن می نماید که نحوه طرح افکنی روستا در آن دوره علاوه بر آنکه وامدار سنت های عمران روستایی در ایران بود، خصوصیات ویژه ای نیز داشته است که آن را از دیگر روستاهای ایرانی متمایز می نمود.این ویژگی، منبعث از دو عامل عمده بود، نخست، تعلق ماهوی و ارتباط این روستا با دارالعلم ربع رشیدی و دوم، تدبیر و تمهیدات خاصی که خواجه رشیدالدین برای انجام و فرجام آن اندیشیده بود. مطالعه نوشتار حاضر همچنین برای شناخت جایگاه و اعتبار برنامه ریزی در آرای عمرانی خواجه رشیدالدین فضل اله سودمند است.

یکی از مشکلاتی که در دهه های گذشته نظام مدیریت و برنامه ریزی شهری و روستایی را در استان تهران تحت الشعاع خود قرار داده است، ساخت وسازهای غیرمجاز می باشد. تخلف به معنای هرگونه انحراف و تخطی از قوانین ملی و ضوابط و دستورالعمل طرح ها است و ساخت وسازهای غیرمجاز نیز نوعی از تخلفات محسوب می شوند که موضوع اصلی این مقاله است. ساخت وسازهای غیرمجاز در استان تهران دارای ابعاد مختلفی است که از آن جمله می توان به موقعیت منحصربفرد استان تهران در کشور، مزیت ها و عواقب ساخت وسازهای غیرمجاز در عرصه عمومی و خصوصی، نوع وکیفیت ساخت وسازهای انجام شده، طبقه اجتماعی و اقتصادی متخلفین، محل وقوع، نوع تخلف و مغایرت با قوانین و ضوابط، علل پیدایش، شیوع ساخت وسازهای غیرمجاز در استان، نحوه جلوگیری و برخورد و آمار و ارقام مربوطه و... اشاره کرد. در این مقاله با استفاده از مستندات علمی موجود و نتایج مصاحبه و نظرخواهی از کارشناسان و مسوولین مرتبط تلاش شده تا درباره هریک از ابعاد ساخت وسازهای غیرمجاز بحث شود. از آن جا که طی سه سال (از سال 87 تا 90) کلیه گزارشهای تخلفات روستایی و برخی تخلفات شهری در استان تهران مورد بررسی قرارگرفته است، این تحقیق به صورت موردی روی یک روستا، شهر و یا منطقه خاص متمرکز نشده است، بلکه در جست وجوی مشکلات و راهکارهای مشترک برای اصل مساله در استان تهران بوده است. در نهایت با تحلیل مستندات ارائه شده و جمع بندی محتوای مصاحبه ها هفت پیشنهاد و راهکار مشخص برای کاهش و یا جلوگیری از ساخت وسازهای غیرمجاز در استان ارائه شده است که عبارتند از: توسعه متوازن کشور، تصحیح و بهبود عملکرد دستگاه های نظارتی، اصلاح قوانین و مقررات، تغییر دیدگاه در تهیه و تصویب ضوابط طرح های شهری و روستایی، افزایش و تسهیل در ارائه وام ساخت مسکن، اعطای جواز ساخت وساز به اشخاص و شرکت های ذی صلاح، آموزش و اطلاع رسانی همگانی. لازم به ذکر است که اجرای هر یک از این راهکارها نیازمند برنامه ریزی و عزم ملی در سطوح بالادست و توجه، التزام و نظارت بیشتر بر اجرای قوانین در جامعه و آگاه سازی و ارتقای دانش و فرهنگ عمومی می باشد.

در این مقاله سعی محققان شناخت و تبیین دقیق مسوولیت سنگین حوزه ارتباطات در قبال مسائل کشاورزی و محیط زیست به عنوان دو پدیده همگام است. متاسفانه نقش مهم مدیریت ارتباطات و مسائل رسانه ای مورد توجه مسوولان و مدیران در سازمانهای مرتبط با مسائل زیست محیطی و کشاورزی قرار نگرفته است. در حالی که مدیریت ارتباطات باید از انزوای درون سازمانی خارج و با مسوولیت اجتماعی خود در نقش یک واحد تعیین کننده در حوزه اتخاذ راهبردهای هدفمند، فرهنگ ساز و موثر در حفظ محیط زیست ظاهر شود که حاصل آن حفظ میراث گرانبها برای نسلهای آینده خواهد بود. در صورت بی توجهی به این مساله پیامدهای جبران ناپذیری در انتظار خواهد بود که با اندکی توجه به این حوزه این مشکل قابل پیشگیری است. در این پژوهش از روش پیمایشی و تکنیک مشاهده مشارکتی و مصاحبه کیفی برای جمع آوری داده ها از نقاط روستایی مورد مطالعه استفاده شده است. در واقع اطلاعات این پژوهش از طریق مشاهده محققان از زیست محیط های مختلف و زمین های کشاورزی و مصاحبه با روستاییان و کشاورزان استان همدان به دست آمده است. پنج شهرستان کبودرآهنگ، بهار، ملایر، رزن و اسدآباد که مرکز اصلی کشاورزی استان را تشکیل می دهند، برای پژوهش انتخاب شدند. برای کسب اطلاعات لازم از هر شهرستان، 5 روستا به تناسب جمعیت و به طور میانگین 10 نمونه و مجموعا 261 نمونه به صورت تصادفی برای مصاحبه انتخاب شدند. نتایج نشان می دهد که ضعف واحدها و مدیریت ارتباطات و اطلاعات در حوزه اطلاع رسانی و عدم به کارگیری سایر سازوکارهای ارتباطی صحیح توسط سازمانهای مسوول از یکسو و عدم آگاهی های لازم و تکیه بر تجربه پیشینیان و در نظر داشتن منافع کوتاه مدت توسط کشاورزان و روستاییان از سوی دیگر سبب تخریب محیط زیست و عدم بهره وری مناسب از زمینهای کشاورزی شده است. از این رو، با توجه به نقش مهم عامل آگاهی، «مدیریت ارتباطات» در جهت برنامه ریزی و سیاستگذاری برای محیط زیست و کشاورزی خدمت رسانی به نسلهای آینده نقش مهمی دارد.

گسترش بدون برنامه ریزی خانه های دوم اثرات گوناگونی در ابعاد مختلف در نواحی روستایی ایجاد نموده است. در این مقاله اثرات گردشگری خانه های دوم از دیدگاه جامعه مورد مطالعه و با تاکید بر جنبه های کالبدی و با رویکرد گردشگری پایدار شناسایی و ضمن آن مزایا و معایب آن نیز واکاوی شده است. قلمرو تحقیق روستاهای ییلاقی بخش بندپی شرقی شهرستان بابل است. این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و بر مبنای روش توصیفی و اکتشافی است. داده ها از طریق پرسشنامه ای که روایی آن با استفاده از فرمول کرونباخ با 0.8 درصد به تایید رسیده، در بین سه جامعه متفاوت شامل ساکنین دایمی روستا، ساکنین خانه های دوم و مسوولین امر گردشگری، گردآوری شده است. نمونه مورد نظر به تعداد 120 نفر (ساکنان و گردشگران) به روش طبقه بندی شده و تصادفی انتخاب شدند. اما مدیران محلی که تعداد آن ها 6 نفر بود به طور تمام شماری انتخاب و در مصاحبه و تکمیل پرسشنامه مشارکت کردند. داده ها توسط نرم افزار spss تحلیل شده است.نتایج پژوهش نشان می دهد که بین دیدگاه ساکنین با گردشگران و مسوولین در مورد پیامدهای کالبدی گردشگری خانه های دوم همگرایی وجود دارد. از نظر پاسخگویان مهم ترین پیامد منفی خانه های دوم، تغییر کاربری اراضی و تبدیل مراتع ملی و باغات به واحدهای مسکونی و تجاری، تغییر چشم اندازها و عدم رعایت حریم رودخانه ها و ناهماهنگی در بافت کالبدی روستا است، که این امر موجب ناپایداری در روستاها می شود. بنابراین منطقه بندی راهبردی برای مدیریت اراضی و طراحی مدل توسعه پایدار گردشگری از مهم ترین راهکارها برای برون رفت از این مشکل می باشد.

فقر مسکن صرفا یک موضوع تک بعدی نیست. این نوع فقر در جامعه روستایی ایران از ابعاد متفاوتی برخوردار است. بر این اساس، این مطالعه به بررسی فقر مسکن روستایی کشور و اولویت بندی استراتژی های مقابله با آن با استفاده از رویکرد چندبعدی فقر مسکن پرداخته است. بدین منظور از شاخص های کیفی مسکن، شاخص های فقر و تکنیک رتبه بندی بر اساس شباهت به راه حل ایده آل استفاده شد. آمار و اطلاعات مورد نیاز از داده های طرح هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار ایران در سال 1387 که 19707 خانوار روستایی در سطح کشور را تحت پوشش قرار داده است، به دست آمد. نتایج بیانگر آن است که فقر مسکن بر اکثر قریب به اتفاق (99.98%) خانوارهای روستایی مستولی است. بیشترین پوشش فقر مسکن در جامعه روستایی مربوط به بعد امنیت (99.812%) و کمترین آن مربوط به بعد تراکم (12.919%) است. عمق و کیفیت فقر مسکن حاکم بر خانوارهای روستایی به گونه ای است که به طور متوسط این خانوارها از دسترسی به حدود دو پنچم شاخص های کیفی مسکن محروم می باشند.نتایج بخش پایانی مطالعه نیز بیانگر آن است که تامین امنیت فیزیکی مسکن، بیمه واحد مسکونی، کاهش تراکم در واحدهای مسکونی و تامین آب لوله کشی، مهم ترین استراتژی های مقابله با فقر مسکن روستایی در ایران را تشکیل می دهند.