زبان پژوهی
سال:1397 | دوره:10 | شماره:28 |تعداد مقالات:12

نماد یکی از اصطلاح­ های رایج در حوزه ی علوم انسانی است که در تحلیل های مربوط به مردم شناسی، روان کاوی، هرمنوتیک و ادبیات به مثابه ی مفهومی بنیادین به شمار می رود. به همین سبب، بحث درباره ی جایگاه، اهمیّت و ساز و کار درونی نماد در حوزه های متفاوت از مرتبة ویژه­ ای برخوردار است. با وجود این، تا جایی که نگارنده کاویده است پژوهشی که به صورت مستقل موضوع نماد را از چشم انداز پدیدارشناسی بررسی کرده باشد، به چشم نمی خورد. بنابراین، پژوهش حاضر در پی آن است تا با تکیه بر آرای شوتز-که در زمینه ی پدیدارشناسی اجتماعی چهره ی شناخته ­ شده­ ای است-تحلیلی درخور به دست دهد. چنین پژوهشی نیازمند بررسیِ برخی از مبانی نظری شوتز درباره آگاهی، بینافردیت، و مفهوم بازنمایی است؛ مفهومی که وی آن را از هوسرل اقتباس کرده و در تبیین سازوکارِ نشانه، به معنای عامِ آن، به کار بسته­ است. در پایان این پژوهش، معلوم می شود که تلقی پدیدارشناختی شوتز در بابِ نماد، پیامدهای نظری خاص خود را دارد.

با در نظر گرفتن اینکه ساز و کارهای زبانی در بازتولید سلطة اجتماعی نقش دارند و به کنترل ذهن سوژه­ ها از طریق بازنشر ایدئولوژی­ ها می­ پردازند، کشف لایه ­ های زیرین جنبه های سطحی که مربوط به سازمان دهیِ ساختاریِ کلام است، می تواند به ظهور یک بینش عمیق تر منجر شود. شناختِ زبان به مفهوم گفتمانی آن، ابزار مناسبی برای تحلیلی واقع گرایانه از اندیشه ها و ایدئولوژی های گروه ها را فراهم می آورد. نوشتة حاضر، به تحلیل گفتمان زن­ های خواستار طلاق در دادگاه­ های خانواده، بر پایة نظریة جامعه، شناخت و گفتمان ون دایک (Vandijk, 2006) پرداخته­ است و بر مبنای20 جلسه حضور تصادفی در دادگاه خانوادة شهر زاهدان و ثبت اظهاراتِ 20 زن خواستار طلاق به انجام رسیده ­ است. این پژوهش، به بررسی چگونگی بهره ­ گیری جامعه آماری از ابزارهای زبانی می ­ پردازد. یافته ­ های پژوهش نشان می­ دهد جامعة آماری موردِ بررسی، از تمامی ابزارها و راهبردهای نحوی، بلاغی و واژگان برای بزرگ­ نمایی کنش ­ های درست خود وعملکردهای نادرست همسرانشان بهره می­ گیرند. در این میان، بیشترین تلاش­ آن­ ها بر روی بزرگ­ نمایی کنش­ های نادرست همسران­ و اطرافیانش بوده و جامعة آماری مورد مطالعه، کمتر به کوچک نمایی کنش­ های نادرست خود و کنش ­ های درست فرد مقابل می­ پرداختند؛ در عمل جامعه زن­ های مورد بررسی، از الگوی مربع ایدئولوژیک ون­ دایک، یعنی از دو ضلع مربع ایدئولوژیک ون­ دایک برای کوچک نمایی کنش های نادرست خود و عملکردهای درست فرد مقابل خود کمتر پیروی کرده­ اند.

تصویرسازی و تصویرگونگی که پیامدِ ارتباطِ انگیخته ی بین دال و مدلول در سطح نشانه است، مختص ه ای ادبی و زیبایی ­ شناختی است که کاربرد گستردة آن در اشعار شیخ ازل حافظ شیرازی توجه بسیاری از پژوهشگران را به سوی خود جلب نموده ­ است. در این راستا، هدفِ پژوهشِ حاضر، بررسی گونه ­ های مختلف روابط انگیخته و فراوانی آن ها در چهارچوب پیوستار نمادپردازی آوایی پیشنهادی هینتون و همکاران (Hinton et al. 1994) در مجموعه ی اشعار حافظ است. به این منظور، پس از گردآوری بیت ­ ها یا مصرع هایی که در برگیرندة یکی از روابط انگیخته ­ بودند، انواع نمادپردازی آوایی مشتمل بر گونه ­ های عینی، تقلیدی، ترکیبی و قراردادی، به همراه میزان فراوانی آن ها در پیکره ی پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. یافته­ های پژوهش با در نظر گرفتن گونه ­ های مختلفِ روابط انگیخته، از بیشترین تا کمترین سطح شفافیت در پیکره مورد بررسی، بیا­ ن­ گر اهمیتِ این ارتباط در سطح نشانه های شعری بوده­ که منجر به جذابیّت و ماندگاری این اشعار نیز شده ­ است. بررسی کمّی این نشانه ها نیز نشان داد که بین میزان انگیختگی و فراوانی آن ها نسبت و ارتباط مستقیمی وجود دارد؛ به این­ معنا که بر روی محور تصویرگونگی هر چه به سمت شفافیّت بیشتر پیش­ رویم بر تعداد و فراوانی نشانه ها افزوده شده و هرچه از سطح شفافیّت کاسته ­ ­ شود، تعداد و فراوانی داده ها کمتر می شود.

پژوهش حاضر در پی دست­ یابی به دو هدف است؛ نخستین هدف، ارزیابی ساخت موصولی فارسی از تمامی جنبه ­ های رده­ شناختی است. چرا که با وجود پژوهش­ های گوناگونی که در پیوند با ساخت موصولی فارسی و برخی فرایندهای نحوی قابلِ اعمال بر روی آن، انجام شده­ است، همچنان نیازمند پژوهشی جامع در ارتباط با ساخت موصولی فارسی بر مبنای همگانی­ های جهانی هستیم. هدف دوم پژوهش، بررسیِ نقشِ ساختِ موصولی، بر اساس ویژگی­ های جهانیِ آن، به منظورِ تعیین رده ی زبانی فارسی، از جنبة ترتیب سازه­ ای است. بر این مبنا، در بخش نخست، ساختِ موصولیِ فارسی، از جنبه ­ های کاربردشناختی و نحوی مورد بررسی قرار گرفت. یافته­ های این بخش نشان می­ دهد گونة فارسی هر دو ساخت موصولی هسته دار و بدون­ هسته را دارد اما بسامد کاربرد ساخت ­ های موصولی هسته ­ دار بالاتر است؛ هسته ی ساخت موصولی فارسی همواره خارج از بند قرار می­ گیرد و بند توصیف­ گر، درون بند اصلی درونه می­ شود؛ با توجه به اینکه این بندها در فارسی فقط پس از اسم ظاهر می­ شوند، از میان پنج جهانیِ ممکن در این زمینه، فقط فارسی از حالتِ پس­ اسمی بهره می­ برد. علاوه بر این، یافته ­ های پژوهش در پیوند با هدف نخست نشان­ دهندة آن است که از میان چهار شیوه ی جهانی ِخلاء، ضمیر ابقایی، ساخت ضمیر موصولی و گروه اسمی کامل که برای موصولی ­ سازی به کار می­ روند، فقط فارسی از دو شیوه ی نخست استفاده می­ کند. در بخش دوم پژوهش، پس از اینکه نقش ساخت موصولی در تعیین ترتیب سازه­ ای از دیدگاه رده­ شناسان مختلف معرفی شد، ویژگی­ های ساخت موصولی فارسی به منظورِ پیش­ بینی رده ی زبانی آن، بررسی شد. نتایج این بخش نشان می­ دهد گونة فارسی برمبنای یافته ­ های پژوهش­ های گرین­ برگ (Greenberg, 1963)، لمان (Lehman, 1973) و ونمان (Vennman, 1974) در این مورد، رفتاری شبیه به زبان­ های SVO دارد. در حالی که ساخت موصولی فارسی بر اساس نتایج پژوهش درایر (Dryer, 2005) نشان می­ دهد که در فارسی امکان وجود هر دو ساخت SOV و SVO وجود دارد.

در این مقاله، ابتدا برخی دسته بندی های پژوهشگران از معانی غیرمعرفتی توانستن، شدن و بایستن به صورت مختصر بررسی شدند و مشاهده گردید بیشتر آن ها که از چارچوب پالمر پیروی کرده اند، معیارهای آشکاری برای تفکیک و طبقه بندی معانی غیرمعرفتی این فعل ها ارائه نکرده اند و با به کارگیری رویکردی کمابیش معنایی-نحوی، بیشتر به توصیف و ارائة نمونه برای نشان دادن معانی و توجیه دسته بندی خود روی آورده اند. پژوهش های محدودی هم که از چارچوب پالمر فاصله گرفته اند و کاربردشناسی را هم به صورت همزمان در نظر داشته اند، معیارهای معینی را برای تفکیک و دسته بندی معانی غیرمعرفتی افعال ارائه نکرده اند. با آگاهی از محدودیت های پژوهش های پیشین، الگوی معناشناختی-کاربردشناختی دپراتره (Depraetere, 2014)که متشکل از سه لایه (دو لایة معنایی و یک لایة کاربردی) است، معرفی شده و بر اساس آن معانی این افعال تفکیک و دسته بندی گردیدند. برتری اصلی این الگو آن است که، برخلاف دیگر الگوها، معیارهای آشکاری را برای استخراج معنای وابسته به بافتِ افعال وجهی، ارائه می دهد. با اعمال این الگو مشخص گردید که می توان از ساز و کارهای آن برای شناسایی، تفکیک و دسته بندی معانی غیرمعرفتی افعال وجهی فارسی استفاده کرد.

مقالة حاضر، با بررسی ترکیبِ فعلی زبان فارسی بر آن است تا فرایندِ دخیل در ساختِ این مقولة زایا را روشن سازد. ترکیبِ فعلی از انضمام سازه های موضوع، افزوده، صفت و یا گروه نحوی با ستاک فعل تشکیل می شود و هستة نحوی این ساخت، بر گرفته از فعل است. مقایسة پیکرة ترکیب فعلی (8481) با داده های ترکیبِ غیر فعلی رسالة خباز (Xabbaz, 2006) که بیش از 3974 مورد است و هر دو از فرهنگ بزرگ سخن انوری (Anvari, 2007) استخراج شده اند، نشان می دهد که این مقولة زبانی، در زبان فارسی بیش از دو برابر ترکیب غیر فعلی زایا است. بررسی مشخصه های نحوی و صرفی ترکیب فعلی زبان فارسی، نمایان گر آن است که ترکیب فعلی نمی تواند صرفاً فرایندی نحوی و یا صرفی باشد، بلکه فرایندی صرفی-نحوی است که بیشتر از ویژگی های نحوی برخوردار است. بررسی واژه های مرکب فعلی بر پایة معیار های صرفی و نحوی (ارجاع غیرضمیری، فرایند واژه سازی، بی قاعدگی، تکرار پذیری، ساخت سازه ای، روابط سازه ها، هم پایگی و حذف، پرسش واژه ها، زایایی، نمود، انسجام صرفی و نحوی، گسترش پذیری و یا گسترش ناپذیری و شفافیت و تیرگی معنایی) نشان می دهد که ترکیبِ فعلی در زبان فارسی فرایندی صرفی-نحوی است. علاوه بر این، به هم پیوستن تکواژ های تصریفی به کل ترکیب و در میان سازه های ترکیب، ترکیب های شفاف، تیره، گسترش پذیر و گسترش ناپذیر نمایان-گر آن است که این مقولة زبانی همزمان رفتاری همانند ساخت های صرفی و نحوی دارد.

تحلیل گفتمان انتقادی شاخ ه ای از تحلیل گفتمان است که به بررسی چرایی و توجیه مطالب و به عبارتی رونمایی اطلاعات می پردازد. پژوهش حاضر، در پی آن است تا در چارچوب گفتمان شناسی انتقادی، متن های روزنامة انگلیسی و فارسی از لحاظ به کارگیری مؤلفه های گفتمان مدار جامعه شناختی-معنایی بررسی کرده و میزان رازگونگی هر یک را نمایان سازد. به این منظور، از الگوی یارمحمدی (Yarmohammadi, 2012) که برگرفته از الگوی ون لیوون (Van Leeuwen, 1996) بوده، بهره گرفته شد. پیکرة پژوهش مشتمل بر 6 مقالة فارسی روزنامة «نسیم آنلاین» و 5 مقالة انگلیسی روزنامه «گاردین» بوده که با روش نمونه برداری هدفمند انتخاب شدند. یافته های پژوهش بر مبنای آزمون مجذور خی نشان داد این دو روزنامه مؤلفه های گفتمان مدار و جامعه شناختی را از جنبة صراحت و پوشیدگی به طور یکسان استفاده نکرده اند. به بیان دیگر، روزنامة گاردین مطالب را با صراحت بیشتری بیان کرده و بنابراین میزان رازگونگی آن نسبت به روزنامة نسیم آ نلاین کمتر بوده است. نتیجة کلی از این قرار است که روزنامة فارسی با صراحت کمتر و روزنامة انگلیسی با صراحت بیشتری، به بیان مطالب پرداخته اند که این یافته با الگوی گفتمانی کاپلن (Kaplan, 1972) مطابقت دارد.

درک مطلب، فرایند دریافت اطلاعات از متن های خوانداری و شنیداری است که نقش بنیادی در یادگیری زبان بر عهده دارد. چند عامل در درک مطلب دخالت دارند که دانش واژگانی و دانش پیشین از آن جمله هستند. پژوهش پیش رو، بر آن است تا به صورت میدانی به بررسی تأثیر آموزش واژه و فعال سازی دانش پیشین بر درک مطلب خوانداری فارسی آموزان غیرایرانی مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) بپردازد. به این منظور، از میان حدود 100 نفر از زبان آموزان دورة پیشرفتة مرکز آموزش زبان فارسی این دانشگاه، 65 نفر (از هر دو جنس) انتخاب گردیدند و با همگن سازی از طریق برگزاری آزمون سطح واژه، به 46 نفر (جمعیت نمونه) کاسته شدند. سپس این تعداد به دو گروه 23 نفری آموزشِ واژه و فعال سازی دانش پیشین تقسیم گردیدند. پس از آن یک پیش آزمون مشترک با تأکید بر پیشینة فرهنگی ایران، برای هر دو گروه برگزار گردید که پایایی آن بر اساس آزمون کودر-ریچاردسون محاسبه گردید و رقم 71/0 به دست آمد. سپس، همزمان با تدریس واژه های متن های آزمون در گروه آموزش واژه و فعال سازی دانش پیشین آزمودنی ها در پیوند با موضوع این متن ها در گروه دانش پیشین، همان آزمون به صورت پس آزمون برگزار گردید. یافته های پیش آزمون و پس آزمون دو گروه که از طریق آزمون های آنالیز واریانس، تیِ زوجی و کولموگروف-اسمیرنوف مورد تحلیل قرار گرفت، نشان داد دانش واژگانی بر درک مطلب خوانداری تأثیر معناداری دارد، در حالی که این روند در مورد فعال سازی دانش پیشین فارسی آموزان مشاهده نمی شود.

با آنکه بهره گیری از فناوری، می تواند به عنوان ابزاری در یاددهی برخط شناخته شود، به نظر می رسد رویکردهای نوین در آموزش زبان، بر ترکیب فناوری با شیوه های حضوری در کلاس تأکید دارند. اما این پرسش بی پاسخ مانده است که آیا آموزش ترکیبی در کلاس های آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان اثربخش است. هدف پژوهش حاضر، بررسی اثرات یادگیری به شیوة معمول و ترکیبی بر خلاقیت، انگیزش و یادگیری فارسی آموزان غیرایرانی است. در این پژوهش، ابتدا برخی مفاهیم یادگیریِ ترکیبی، مرور شده و کاربرد آن در آموزش زبان به صورت مختصر ارائه می گردد. روش پژوهش، از نوع کاربردی و شبه تجربی است. این پژوهش بر روی40 فارسی آموز غیرایرانی مرکز بین المللی آموزش زبان فارسی دهخدا انجام شده است. داده های پژوهش به کمک پرسش نامة خلاقیت تورنس، پرسش نامة انگیزش پیشرفت هرمنس و پرسش-نامة یادگیری جمع آوری گردیده و با استفاده از روش کواریانس تحلیل شدند. یافته های پژوهش نشان داد که تفاوت معناداری میان یادگیری به شیوة ترکیبی با یادگیری به شیوة معمول در پیوند با متغیرهای خلاقیت، انگیزش و یادگیری در میان فارسی آموزان غیرایرانی وجود دارد.

مقالة حاضر در چارچوب نظریه «پل کاستانیو»، به تبیین نقش زبان و قابلیت های گوناگون آن در آفرینش عناصر ساختاری نمایش نامة «مخبأ رقم 13» محمود تیمور می پردازد. هدف از انجام این مقاله، بررسی گونه های مختلف ضربان های گفت وگویی و کارکردهای گوناگون آن در نمایش نامة یادشده است. یافته های مقاله، بیان گر آن است که ضربان های گفت-وگویی، به عنوان بنیادی ترین واحدهای قابلِ تشخیص کنش های فکری و زبانی، بخش عمده ای از متن نمایش نامه را در برگرفته و امکان بازنمایی گسست و تغییرات آنی معنایی را فراهم می آورد. علاوه بر این، پژوهش حاضر نشان می دهد در گفتمانِ این اثر، به دلالت های زبانی و فرازبانی توجه بسیاری شده و نویسنده، ضربان های گفت وگویی را در سطح های گسترده ای به کار برده است. ترجیع بند پردازی، پربسامدترین شگرد گفتاری است و با تکیه بر آن از دیگر شگردهای زبانی مانند حذف، مکث و قطع، به عنوان عاملی برای شخصیت پردازی، فضاسازی، گره افکنی و کشمکش استفاده شده است.