پژوهشنامه ادیان
سال:1392 | دوره:7 | شماره:14 |تعداد مقالات:7

انسان آرمانی در حماسه های اقوام کهن، در وجود قهرمانان حماسه ها متجلی می شود، که هر یک از آنان بازتاب تفکر و ارزش های اخلاقی جامعه خویشتن است. حماسه سرایان بزرگی چون والمیکی و فردوسی در اثر خود به خلق چنین انسان آرمانی پرداخته اند. قهرمانان رامایانه و شاهنامه در واقع انسان را در مراتب گوناگون خویش نشان می دهند. در بررسی ویژگی های شخصیتی چنین انسان آرمانی، صفاتی چون خداپرستی، خردمندی، دادگری، بی نیازی، وفاداری، خیرخواهی و دوراندیشی بسیار بارز و برجسته اند. گر چه این ویژگی ها تا حدودی در هر دو اثر به طور یکسان یافت می شوند، اما هر کدام با توجه به پیشینه فرهنگی سرزمین خود بروزی متفاوت دارند. برخی ویژگی ها مانند وفاداری در انسان آرمانی رامایانه برجسته تر به چشم می آید، حال آن که فرهمندی ویژگی خاص انسان آرمانی شاهنامه است.

عرفان و طریقت سرخپوستی دون خوان در سال های اخیر با آثار کارلوس کاستاندا شناخته شده است. بیشتر عناصر مهم موجود در ادیان ابتدایی را می توان در این طریقت مشاهده نمود، هم چون شیء مقدس، که هم افراد لیاقت و شایستگی دست زدن به آن را ندارند؛ اعتقاد به نیروی نامتشخص و ماورایی که در این طریقت نیروی مقدس، و در علم ادیان با اصطلاح «مانا» خوانده می شود؛ وجود تابوهای گوناگون مربوط به اشیاء، افراد، کلمات و نام های مقدس؛ وجود انواع و اشکال مختلف جادو؛ اعتقاد به وجود روح در مظاهر مختلف طبیعت و در نتیجه نگاه احترام آمیز به آن؛ و وجود همزاد یا در اصطلاح ادیان «توتم» که از یک سو حامی و نگاهبان فرد است، و از طرف دیگر انسان باید آن را محترم بدارد. برخلاف اکثر توتم های موجود در ادیان ابتدایی، در اینجا توتم از جنس حیوان نیست، بلکه از باشنده های طبیعی و گیاهی است.

هم در قرآن و هم در «عهد جدید» به کیفیت آفرینش عیسی (ع) اشاره شده است و در هر دو، انعقاد نطفه عیسی مسیح از مریم و روح القدس ممکن شمرده می شود، اما شیوه وقوع این امر و آفرینش عیسی در این دو کتاب اندکی متفاوت است. در عهد جدید نهایی ترین توضیح، سایه افکندن قوت حضرت اعلی، پس از آمدن روح القدس بر مریم است و به این ترتیب، خدا به عنوان پدر عیسی معرفی می شود. در انجیل یوحنا نیز عیسی کلمه، و البته کلمه خدا دانسته می شود که به جسم تبدیل شد. در قرآن توضیح بیشتری درباره کیفیت خلقت عیسی آمده است. نخست آن که ماهیت عیسی مانند تمام انسان ها و آدم از خاک، و دارای اصالت انسانی است. دیگر آن که نطفه او را مانند نطفه سایر افراد بشر کلمه می خواند و کلمه را از مخلوقات الهی می داند. از این رو، در این مقاله به مراحل خلقت انسان که مسیح نیز یکی از آنان است، از نگاه قرآنی نیز اشاره می شود. افزون بر این، مسیح از نظر خلقت و از این نظر که بدون پدر به دنیا آمده است، به آدم مانند می شود؛ جز آنکه با نفخ روح القدس در رحم مریم (س) وارد شده است. عهدجدید نیز عیسی را به آدم تشبیه کرده است. بنابراین، مفهوم کلمه، خلقت نطفه عیسی همانند نطفه آدم و آرای مفسران و محققان در این باره، از منظر این دو کتاب مقدس در مطالعه ای تحلیلی و مقایسه ای تبیین می شود. در آخر، تفاوت اعتقاد مؤمنان به قرآن و عهدجدید، از حیث هویت بشری یا الهی بودن عیسی مورد بررسی قرار می گیرد.

ظهور دجال یا ضد مسیح که در همه چیز با مسیح مخالف است، در مسیحیت از نشانه های ویژ آخرالزمان به شمار می آید. باور به دجال در قرون اولی مسیحی با الهام از کتب مکاشفه ای عهد عتیق توسط پدران کلیسا مورد توجه قرار گرفت، در قرون وسطی بسط یافت و از قرن شانزدهم میلادی به بعد مصادیق زیادی برای آن در نظر گرفته شد. در کتاب مقدس آیاتی چند به دجال اشاره دارد. حاکمیت او اهریمنی و جهانی است و براساس مکاشف یوحنا، دنیا شیطان را در قالب این رهبر حیوان منش جهانی پرستش خواهد کرد. دجال دشمن نهایی نیکی ها است و تعالیم مسیحی بر این امر تاکید دارد که او از هم اکنون در کار است. او و لشکریانش با خدا و نقشه های او مخالفت می کنند. برخی او را شخصی شرور، عده ای آن را یک نظام و جریان جهانی می دانند، و عده ای دیگر نیز برخی از رهبران مذهبی و سیاسی دنیا را به عنوان ضد مسیح یا دجال در نظر می گیرند. به نظر می رسد که اعتقاد به ظهور دجال ریشه در یهودیت داشته باشد. بازتاب اسلامی این پدیده را می توان در شخصیت «الدجال» یافت، که تاثیر آشکاری در الهیات، هنر، ادبیات و سیاست دارد. در این جستار کوشش بر آن بوده است که برخی ابعاد مختلف ضد مسیح مورد بررسی قرار گیرد.

از آنجا که شعائر و مناسک دینی نخستین امری است که ناظر بیرونی با آن در تماس قرار می گیرد، پژوهشگران مطالعات دینی آن را به منزله مهم ترین تجلی دین بررسی می کنند. در مسیحیت نیز شعائر و به طور خاص عشای ربانی و تعمید، جایگاه ویژه ای را داراست. در الاهیات ارتدوکس با تفکیک عناصر و مولفه های «کلامی» از عناصر «غیر کلامی» شعائر، بر اهمیت شمایل ها نیز تاکید خاصی می شود. هم چنین شمایل ها به منزله مجلایی برای خداگونگی و تشبه به خدا، بخشی انفکاک ناپذیر از الاهیات و شعائر کلیسای ارتدوکس به شمار می آیند. در این مقاله کوشش شده تا تفسیر کلیسای ارتدوکس از شمایل ها و کارکرد آنها در مقام نمادهایی با محتوای معنوی بررسی و تبیین شود. هدف اصلی از اجرای شعائر در این کلیسا، تشبه به خدا و مسیح، و نیل به خداگونگی است. این آموزه در مقام اصل بنیادین الاهیات و عرفان کلیسای ارتدوکس شرقی و وجه افتراق آنها به معنای رسیدن به اتحاد الهی و دریافت موهبت شباهت الهی است.

نظام مند کردن الاهیات پروتستان یکی از ویژگی های برجسته جان کالون است. او در تبیین دیدگاه های الاهیاتی خود، از حکمت رواقیون، آموزه های انسان گرایان و مکتب نوآگوستینی بهره برد و توجه ویژه ای به آثار آگوستین نمود. در واقع او اندیشه هایش را بر نظریات آگوستین بنیان نهاد. تاکید جدی بر تقدم خداوند و تقدیر ازلی در فرآیند نجات انسان، تاکید بر اصل «تنها کتاب مقدس»، نفی سلسله مراتب کلیسایی، تاکید بر اهمیت ایمان به جای تاکید بر عمل نیک، و اعتقاد به برپایی حکومت الاهی، برخی از مهم ترین دیدگاه ها و آموزه های کالون هستند که در این مقاله کوشش برآن است که به اختصار مورد بررسی قرار گیرد.