پژوهشنامه ادیان
سال:1395 | دوره:10 | شماره:19 |تعداد مقالات:7

سیمای امام علی (ع) در تالیفات صوفیه بازتاب یافته است و بر این اساس می توان متون تصوف را جزو منابع شناخت حضرت به شمار آورد. در این مقاله با تاکید بر چهار عامل تاثیرگذار در ذهنیت صوفیه نسبت به امام علی (ع)، کوشش شده است تا تصویر ایشان از حضرت بررسی شود. این چهار عامل عبارتند از: الف- اوصاف شخصی امام علی (ع) در روایات و احادیث مورد استفاده صوفیه که اغلب ماخوذ از منابع سنی هستند. ب- نسبت امام علی(ع) با خلفا. ج- کرامات منقول از حضرت در متون عرفانی. د- تصویر امام علی (ع) در خواب ها و رویاهای صوفیه. مطالب فوق بر اساس ماثورات امام در متون متصوفه تا قرن پنجم قمری بررسی شده است. قابل ذکر است که در جمع بندی این مباحث می توان دریافت که درک صوفیان از مقام حضرت تا اندازه زیادی به تصورات شیعی از امام علی (ع) نزدیک بوده و بر این مبنا، می توان بر تقریب هر چه بیشتر میان تصوف و تشیع تاکید کرد.

آیین در واقع بیان نمادین و گاهی رازآمیز ارزش های فرهنگی و دینی یک جامعه است. ساختار آیین متاثر از اسطوره ها و باورهای متافیزیکی و گاهی مادی مردمی است که در طول سالیان متمادی به آن عمل کرده و آنرا حفظ می کنند. از مهم ترین و متداول ترین آیین های رایج جوامع بشری آیین گذار است. آیینی که مقاطع مهم زندگی انسان را به او گوشزد کرده و به مرور نقش ها و مسوولیت های جدید و متعالی تری را به او می سپارد. فرد در جریان برگزاری آیین گذار دستخوش نوعی استحاله و تغییر هستی شناختی می شود که از آن به مرگ نمادین از هستی پیشین و حیات دوباره به هستی جدید تعبیر می شود. نوشتار حاضر ضمن برشمردن ساختار و ویژگی های آیین به بررسی مفهوم استحاله و تغییر هستی شناختی در آیین های گذار می پردازد.

رابطه دین و دولت در همه سنت های دینی موضوعی مهم است. این موضوع در آیین پروتستان و از جمله در تفکر مارتین لوتر اهمیت خاصی دارد. لوتر در نظریه «دو پادشاهی» خود مشروعیتی دینی برای دولت و قدرت سیاسی قائل بود و این موضوع را چنان تقریر می کند که نوعی تقدم و تفوق قدرت عرفی از آن استفاده می شود که حتی پیامدهای عملی ناخوشایندی برای خود لوتر به همراه داشت و سرانجام وی را ناگزیر کرد که با پذیرش اصل مشروعیت دینی حوزه عرفی، برای دایره نفوذ آن، محدوده ای مشخص کند که همان امور این جهانی و دنیوی است و آن را از دستاندازی به قلمروی قدرت دینی بازدارد، ولی گذشت زمان و حوادث نشان داد که سخن و نظریه اولیه وی، چندان به مذاق اهل قدرت خوش آمد که به اصلاحیه ها و تغییر نگرش های بعدی وی چندان توجهی نشد، نمونه آن دستاندازی نازی های آلمان به قلمروی اقتدار کلیسای آلمان بود که با واکنش اقلیتی از الاهیدانان، مانند کارل بارت و بونهوفر در قالب اعلامیه بارمن، مواجه شد.

تجانیه، سلسله عرفانی منسوب به شیخ احمد تجانی (1150- 1230 ق)، که به همت او در 1196 ق بنیان نهاده شد، یکی از بزرگ ترین طریقت های صوفیه در شمال آفریقا است که نقش مهمی در نشر اسلام و جذب بسیاری از مسلمانان این منطقه داشته است. شیخ احمد در نوجوانی قدم در طریق سلوک نهاد، و پس از تشرف به مهم ترین طریقت های موجود زمان خویش همچون: قادریه، ناصریه و خلوتیه و دریافت اجازه تلقین ذکر، سرانجام در سال 1196ق مدعی شد که از جانب نبی مکرم اسلام(ص) مامور به تاسیس طریقتی شده است که بعدها آن را طریقت تجانیه یا ابراهیمیه نامید. هم اکنون پیروان این طریقت در کشور هایی چون: الجزایر، مصر، سودان، نیجریه، نیجر، موریتانی، تونس، غنا، مالی و کنیا فعالیت دارند. از اهم اصول طریقتی این سلسله می توان به اذکار خاص آنان که عبارت است از ذکر استغفار، لا اله الا الله، صلوات بر نبی مکرم و نیز ذکر روز جمعه و صلاه الفاتح و جوهره الکمال اشاره کرد.

قرآن مجید به تثلیث مسیحی اشاره و آن را رد کرده است؛ اما آیا تثلیث مسیحیت رایج را رد می-کند یا تثلیثی خاص را که در حجاز در زمان ظهور اسلام رایج بوده است؟ برخی از نویسندگان مسیحی می گویند که تثلیث مردود قرآن با تثلیث رایج مسیحی دو تفاوت دارد؛ یکی اینکه «سه خدایی» است و نه «یک ذات و سه شخص» و دوم اینکه افراد آن عبارتند از «خدا، مسیح و مریم» و نه «پدر، پسر و روح القدس». این نویسندگان آیاتی از قرآن را کنار هم گذاشته و با استفاده از سخن برخی از مفسران مسلمان چنین برداشتی کرده اند. سخن ما این است که استفاده از این آیات نادرست است و شواهد و قرائن نشان می دهد که آیات قرآن، تثلیث رایج مسیحی را رد می کند و نه سه خدایی را و افراد تثلیث قرآن نیز «خدا و مسیح و مریم» نیستند. نویسنده ای مسیحی مدعی شده است که قرآن مجید نه تنها تثلیث مسیحی را رد نمی کند، بلکه آن را تایید می کند. وی به دو واژه «کلمه» و «روح» که در قرآن برای مسیح به کار رفته متمسک می شود؛ اما مفسران نشان داده-اند که این دو واژه به معنای ازلی و غیر مخلوق بودن مسیح نیست، بلکه به معنای خلقت خاص و ویژه آن حضرت است.

از موضوعات مهم در ادیان ابراهیمی، سعادت و کمال انسان است. این سعادت در اسلام و مسیحیت، تحول کمالی انسان به جانب خدای متعال و نزدیک شدن به او است. اسلام و مسیحیت، در موضوع کمال و سعادت انسان دارای اشتراکات بسیاری هستند، البته با توجه به برخی مبانی الاهیاتی و انسان شناختی متفاوت، درباره حقیقت و ماهیت تحول معنوی انسان، ویژگی ها و آثار آن اختلافاتی نیز دارند. شاخصه این تقرب از منظر اسلام و مسیحیت، وجودی و حقیقی بودن آن، یعنی به کمال رساندن استعدادهای شدن در انسان و شدت یافتن وجود انسان و البته تشکیکی و ذومراتب بودن آن است که در قالب «حیات و تولد جدید»، «هجرت به جانب خداوند» و «نورانی شدن» متجلی می شود. این تحول، جزئی، خارجی و اشتدادی است و در اسلام بیشتر اکتسابی و مبتنی بر ایمان و عمل صالح و در مسیحیت اعطایی و هدیه الاهی است.

الاهیات سلبی به نظام الاهیاتی گفته می شود که در بیان معرفت ما از خداوند، از عبارات سلبی استفاده می کند. در مقابل آن الاهیات ایجابی قرار دارد که برای توصیف خداوند بر عبارات ایجابی و مثبت تاکید می کند. الاهیات سلبی بر مبنای موضوعاتی همچون دسترس ناپذیری و تنزیه و تعالی خداوند، تنزیه و دسترس ناپذیری و نیز عدم امکان شناخت پروردگار، قرار دارد. براساس این دیدگاه، خداوند از همه کیفیات و صفاتی که درباره بشر به کار می رود و یا آنچه بشر به او نسبت می دهد، متعالی است. بنابراین انسان جز با زبان سلبی نمی تواند درباره خداوند سخن بگوید. ابن میمون بزرگ ترین فیلسوف یهودی قرون وسطی و یکی از معروف ترین شخصیت های تاریخ یهودیت، از مهم ترین نمایندگان تفکر سلبی به شمار می آید. از نظر او هیچ شباهتی میان خالق و مخلوق نیست، بنابراین هیچ راهی برای معرفت خداوند جز ازطریق صفات سلبی وجود ندارد و با هیچ زبانی جز زبان سلبی نمی توان خداوند را توصیف نمود.