پژوهشنامه ادیان
سال:1395 | دوره:10 | شماره:20 |تعداد مقالات:8

فداء را یکی از تعالیم اساسی پولس می دانند که بیشتر در رساله های غلاطیان و رومیان به طورگسترده ای طرح و بسط یافته است. این تعلیم بنیادین به مرور زمان در اندیشه های آنسلم و آکویناس به شکل آموزه ای منسجم در کنار دیگر آموزه های اصلی قرار گرفت. در دوره حاضر و با توجه به چرخش های الهیاتی، و این که سخن از الهیات پولسی در مقام مفسر و بنیانگذار دوم مسیحیت مطرح شده است، متفکران معاصر به تبیین این آموزه پرداخته اند. در واقع پس از شکل گیری روش نقد تاریخی و اسطوره زدایی، فداء به مثابه یکی از اساسی ترین آموزه ها نزد متفکران مسیحی مورد بازخوانی قرار گرفت. این نوشتار می کوشد به شرح آرای آن دسته متالهانی بپردازد که در زمان معاصر با روش نقد تاریخی آرای خود را شرح داده اند. افزون برمتفکران مسیحی، متفکران مسلمان نیز در شرح و نقد این آموزه کوشیده اند. در این پژوهش بررسی فداء در الهیات پولسی، و نیز آرای توماس میشل، فیلیپ کویین و مایکل گولدر در جهان مسیحی به دلیل کاربرد روش نقد تاریخی، وعلامه طباطبایی و رشیدرضا دو متفکر معاصر مسلمان به سبب رجوع مستقیم به متون مسیحی، از موضوعات اساسی است.

در کتاب مقدس که مجموع «عهد عتیق» و «عهد جدید» است، نام عیلام، یکی از حکومت های باستانی ایران، بارها ذکر شده است. در این کتاب، نخستین بار نام عیلام به عنوان یکی از نوادگان نوح آمده است. پس از آن بارها به شخصیتی به نام عیلام و یا خاندان عیلام برمی-خوریم. غیر از نام عیلام که به شخصی بدین نام اطلاق شده، نام کدورلعومر نیز در سفر آفرینش، کتاب ژوبیلی ها و کتاب جاشر ذکر شده است. این شاه عیلامی حاکم نیرومندی بود که بر مخالفان خود چیره شد و آنان را تحت فرمان خود در آورد. افزون بر نام عیلام، چه به عنوان شخصی به این نام و چه به عنوان سرزمین و واحد سیاسی مستقل، نام شوش و الیمایی نیز در کتاب مقدس و کتاب های مردود ذکر شده است. در کل چنین به نظر می رسد که عیلام و عیلامیان نقشی مهم در تاریخ اقوامی که نگارنده اسفار گوناگون کتاب مقدس بوده اند، بازی کرده اند. هرچند گاهی پیشگویی هایی درباره نابودی و هلاکت ایشان شده است.

علم روان شناسی جدید از آغاز تا امروز چهار موج مشخص و گسترده را پشت سر نهاده است: این چهار موج از زمان فروید و روان تحلیل گری در حدود سال 1900م آغاز می شود؛ حدود سال 1920م جنبش رفتارگرایی به وجود می آید؛ در سال 1940م رویکردهای انسان گرایانه پدیدار می شوند، و بالاخره در حدود سال 1960م، دیدگاه فرافردی شکل می گیرد. از آن زمان به بعد نیز ظاهرا موج پنجمی به وجود آمده است که می توان آن را رویکردهای التقاطی و ترکیبی به شمار آورد. این مقاله به بررسی جایگاه دین در نظرات روان شناسان کلاسیک در دوره مدرنیته نخست، به ویژه فروید و یونگ، و باور منفی رفتارگرایان در باب دین، و همچنین روان شناسان جدید در مدرنیته از جمله ویلیام جیمز، رولومی، ویکتورفرانکل و اریک فروم می پردازد. سپس آراء روان شناسانه و انسان گرای کارل راجرز و آبراهام مزلو را گزارش و تحلیل می کند. در این جستار دیده می شود که برخلاف نظرات فروید و پارادایم غالب در بین روان شناسان پیشین، در نظرگاه آبراهام مزلو و دیگر اندیشمندان روان شناسی انسان گرا، معنویت ودین - البته با قرائتی خاص- رابطه بسیار نزدیکی با نیازهای درونی انسان دارد و ذاتی بشر است و زندگی معنوی و دینی، جنبه ای از زیست انسانی است.

نظریه تناسخ در معنای مصطلح و شایع آن به انتقال نفس (ادامه حیات نفس) از بدنی به بدن دیگر (انسان، حیوان، نبات و جماد) پس از مرگ اطلاق شده است. این نظریه به دلیل ارتباط تنگاتنگ خود با واقعه مرگ و مراحل پس از آن، از دیرباز محل تامل اندیشمندان و متفکران سراسر جهان بوده است. این آموزه به جهت محتوای معرفتی مدعای خود، در هر یک ازحوزه های تفکر اسلامی، از جمله حوزه های فقهی، کلامی، فلسفی وعرفانی بازتاب های متعددی داشته است که در غالب آنها، مورد طرد و رد منطقی قرار گرفته است. یکی از عرصه های قابل تاملی که این نظریه در آن مورد بررسی قرار گرفته، حوزه تفکرعرفانی است که به سبب انتخاب ابزار کشف و شهود، سطوح تحلیل عمیق تر و متفاوت تری از آموزه تناسخ را در اختیار صاحب نظران و اندیشمندان قرار می دهد. این مهم، در این مقاله با پرداختن به تعالیم برجای مانده از عارف نامدار ایرانی، شیخ محمود شبستری (687 - 740 ق) مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

به نظر می رسد که ریشه بحران های زیست محیطی کنونی را باید در نگرشی جست که انسان به طبیعت، جهان مادی و به تعبیر امروزی محیط زیست داشته است. با نظر به حضور همه جانبه دین در تمامی عرصه های زندگی در جوامع سنتی پیشین، بدیهی است که در فهم چگونگی ارتباط انسان و طبیعت، و در نتیجه رفتار او در هر سنت دینی، باید به آموزه ها و تعالیمی که عمدتا در متون دینی بازتاب یافته و مجموعه گزاره های معنوی آنها را شکل بخشیده است توجه داشت. در این پژوهش در نخستین سروده های زرتشت، گاتها و نیز در متون متاخر اوستا، همچنین در دیگر متون مهم زرتشتیان از جمله دینکرد، مینوی خرد و شایست و ناشایست به بررسی اهمیت آبادانی زمین و تاکید بر مراقبت و کوشش در حفاظت از آب، گیاهان و حیوانات پرداخته می شود تا با واکاوی روابط انسان و طبیعت در این متون و احکام و مقرراتی که مستقیم و یا غیرمستقیم می تواند در محیط زیست تاثیر بگذارد، تصویری کلی از نوع مواجهه مزدیسنان با طبیعت نشان داده شود. علاوه بر این، با توجه به رویکردهای مختلف درباره رابطه دین، هم به طور کلی و هم مصداقی، در تعالیم زرتشتی با مسائل و مباحث زیست محیطی تلاش شده تا با نگاهی نو در این متون و نیز با نظر به دیدگاهی که دین زرتشتی درباره جهان و هستی دارد، چگونگی تاثیر عملکرد دینداران بر محیط زیست و نحوه تلقی انسان دیندار در این خصوص بحث شود.

در سال 1955 جفری گورر جامعه جدید غرب را متهم کرد که از اعتراف به واقعیت مرگ خودداری می ورزد. از نگاه وی، در جامعه جدید غرب مرگ امری ممنوعه تلقی می شود، یعنی چیزی که باید از انظار مخفی نگاه داشته شود، از آن بحثی نشود و حتی الامکان از آرای عمومی زدوده گردد. انسان جدید با تجاهل نسبت به مرگ و مردن می کوشد تا آن را از خود دور کند. مراکز پزشکی و نیز موسسات کفن و دفن هم به تقویت چنین نگرشی می پردازد و سعی دارند نشان دهند که در زندگی انسان مرگ از حقیقت و واقعیت اساسی برخودار نیست. الیزابت کوبلر راس از جمله اندیشمندانی است که معتقداند این طرز تلقی باید تغییر کند و انکار مرگ باید جای خود را به پذیرش و قبول مرگ بدهد. کوبلر راس کار خود را با انتشار کتاب در باب مرگ و مردن (1969م) آغاز کرد. وی در این کتاب با استناد به مشاهدات تجربی مدعی شد که بیماران در آستانه مرگ به هنگام اطلاع از مرگ خویش، در جریان فرآیندی پنج مرحله ای قادر به پذیرش مرگ خود می شوند. این مراحل عبارتند از: انکار، خشم، چانه زنی، افسردگی و در نهایت پذیرش. این نظریه از زمان طرح آن مورد نقدهای فراوان قرار گرفت که از جمله آنها می توان به عدم توجه به پژوهش های قبلی صورت گرفته در زمینه مرگ، وجود ابهام در مراحل پنجگانه، محدودیت در روش جمع آوری اطلاعات، عدم توجه به تفاوت های فردی و نیز تاثیر محیط بر فرد و نظایر آن اشاره کرد. به رغم نقدهای وارد شده، نظریه کوبلر راس تاثیر بسزایی بر مطالعات و مباحث مرگ شناسی و نیز رهیافت های اتخاذ شده در مواجهه با مرگ داشته است، تا آنجا که امروزه کوبلر راس را بزرگ ترین مرگ شناس معاصر می شمارند.

نوشتار حاضر جستاری است درباب آراء عرفانی عارف نامدار سده هفتم هجری قمری، شیخ المشایخ سعدالدین محمد بن معین الدین (مویدالدین) محمد بن حمویی بحرآبادی جوینی (587-649/650 ق) از خاندان شافعی مذهب حمویی که در مدت چهار صد سال در ایران، مصر و شام منشأ خدمات موثر مادی و معنوی بودند. سعدالدین حمویی از عارفان طریقت کبرویه و در سلک مریدان برجسته شیخ نجم الدین کبری و در شمار نخستین صوفیانیست که با اعتقاد به ولایت ائمه معصومین (ع) به عنوان اولیاء مطلق الهی، گرایشات شیعی داشته است. آثار و تالیفات وی پرشمار، و اغلب مشتمل بر سخنان رازآمیز، ارقام، دوایر، أشکال هندسی و اصطلاحات خاصی است که گاه فهم و حل آنها دشوار می نماید. از آنجا که بیشتر تالیفات او به زبان عربی است و مشرب تاویلی دارد، هنوز در قالب نسخ خطی باقی مانده و استخراج آراء عرفانی وی در هر دو حوزه نظر وعمل را دشواریاب نموده است. این مقاله در حوزه عرفان نظری با بررسی مهم ترین آثار وی همچون رساله محبوب الأولیاء، فی علوم الحقایق و حکم الدقایق، لطائف التوحید فی غرائب التفرید و المصباح فی التصوف، و نیز توجه به آثار مرید برجسته اش عزیزالدین نسفی، به مقوله وجودشناسی و تبیین احکام وجود اعم از وحدت شخصی وجود و تمثیلات آن، اصالت وجود و تشکیک وجود از منظر عارف حمویی پرداخته و برای تبیین بهتر، گاه با آراء عرفانی شیخ اکبر محی الدین عربی- عارف هم روزگار شیخ حمویی که مناسبات و مکاتبات میان ایشان در تاریخ تصوف به ثبت رسیده- سنجیده و بیان داشته است.