پژوهش های محیط زیست
سال:1390 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:13

منظر به عنوان یکی از منابع مهم ملی، میراث فرهنگی و طبیعی که زیبایی اش تحسین می شود و خصوصیات بصری آن سهم مهمی در هویت ناحیه و حس مکان دارد، می تواند به لذت بردن مردم از محیط طبیعی و مصنوع اطرافش کمک کرده، سبب جذب سرمایه گذاری شده، به پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی منطقه کمک کرده و تنوع زیستی را افزایش دهد. مقاله حاضر به ارزیابی منظر محدوده طراحی پارک میان راهی خور و اطراف آن می پردازد. منطقه خور در فاصله 70 کیلومتری بیرجند (مرکز استان خراسان جنوبی) قرار گرفته و عرصه طرح به فاصله 139.5 متری از راه آسفالته بیرجند- طبس است. ارزیابی منظر محدوده طراحی پارک میان راهی خور و اطراف آن در دو مرحله انجام پذیرفته است. مرحله اول شامل شناخت ویژگی های بصری منظر، مرحله دوم، تحلیل منظر و نتیجه گیری است.در تحقیق حاضر با استفاده از تکنیک چک لیست و توصیف و تحلیل بصری به این مهم پرداخته شده است. با توجه به شناخت و تحلیل های انجام شده و معیارهای ارایه شده، ویژگی های هر یک از تیپ های منظر موجود در محدوده طراحی پارک کویری در دشت خور ارزیابی شد. این مقاله با شناخت کیفیات زیبایی منظر منطقه، نیاز به مدیریت بصری منظر منطقه طرح را لازم دانسته، و با ارایه دلایلی برای مداخله در وضعیت موجود، راهبردهای مدیریت بصری منظر را در تیپ های مختلف منظر منطقه طرح مشخص می کند.

یکی از انواع جهانگردی که بیشترین همخوانی و هماهنگی را با توسعه پایدار می تواند داشته باشد، اکوتوریسم یا طبیعت گردی است. گرایش اصلی اکوتوریسم، طبیعت و جذابیت های آن است. بنابراین در طراحی برای برنامه ریزی توسعه، سیماسازی یا ساماندهی منظر برای حفظ منظرهای موجود و یافتن منظره های زیبا و سپس جا نمایی موارد توسعه در میان نواحی خوش منظره، ضروری است. منطقه مورد مطالعه بخش پاتم جنگل آموزشی و پژوهشی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران است که به جنگل خیرود موسوم است. در این تحقیق پس از تهیه جداول یگان های محیط زیستی بخش پاتم، یگان ها از بیشترین به کمترین گوناگونی و تنوع به ترتیب به عنوان مناطق ممتاز، معمولی و ضعیف انتخاب شدند. سپس با مطالعات میدانی در میان طبقه اول یا منظر ممتاز، نقاط خوش منظره و آزیموت هر کدام از این مناطق تهیه شد. در این پژوهش به طورکلی 18 نقطه چشم انداز، منظر و منظره های آن در بخش پاتم نهایی شد. این نقاط خوش منظره خود گزینه های دیگری را نیز برای مسیرهای جاده سازی، طراحی- مهندسی تفرجگاه های جنگلی، مسیرهای پیاده روی و سایر امکانات و تسهیلات اکوتوریستی با توجه به برخی از اصول مربوط به تعداد و اندازه تفرج گر، تاسیسات و تسهیلات فراهم می آورند.

تاثیر شبکه های جاده ای در فواصل متفاوتی بر روی زیستگاه های مجاور امتداد داشته و زندگی پرندگان را در محیط های طبیعی متاثر می سازد. این مطالعه فواصل آستانه ای را که جاده ضمن عبور از میان پارک ملی گلستان می تواند الگوهای فراوانی پرندگان بومی را تغییر دهد، مشخص نمود. شاخص های تنوع گونه ای، تراکم و همباشی پرندگان با متغیرهای محیط زیستی، که به طور بالقوه در مقابل تخریب بشری حساس است، با استفاده از روش نمونه برداری مسافتی و روش رج بندی مورد مطالعه قرار گرفت. پرندگان و متغیرهای محیط زیستی به فاصله شعاعی 25 متری از هر یک از 180 نقطه نمونه برداری بررسی شد. برای تعیین تراکم پرندگان و همباشی جامعه پرندگان با متغیرهای محیط زیستی در فواصل مختلف از جاده، به ترتیب از نمونه برداری فاصله ای و تجزیه و تحلیل تطبیقی متعارف استفاده شد. نزدیکی به جاده، تنوع گونه ای و توزیع پرندگان را در منطقه مورد مطالعه تحت تاثیر قرار داد. بر روی هم، تاثیر جاده منفی بود هرچند فواصل آستانه ای تا جاده در میان گروه های مختلف پرندگان متفاوت بود. جامعه پرندگان متشکل از برخی گونه ها نظیر دارکوب ها، کمرکولی ها، توکاها، کبوتر جنگلی، الیکایی و دارخزک (گروه اول) حساس ترین گروه نسبت به مجاورت با جاده بودند. بعلاوه، بارزترین تاثیر جاده روی جامعه پرندگان در فاصله 500 متری از حاشیه جاده به سمت مرکز جنگل اتقاق افتاد. گروه دوم، مشتمل بر چرخ ریسک ها، مقاومت بیشتری در مقابل آثار سوء مجاورت با جاده از خود نشان دادند. توصیه می شود تا از احداث جاده های جدید درون منطقه چندپاره شده این ناحیه ممانعت به عمل آید، چراکه با در نظر گرفتن فواصل ضربه گیر (500 متر از حاشیه جاده) که بیشترین آثار چشمگیر را روی پرندگان دارد، وجود چنین جاده هایی تاثیرات منفی بیشتری روی پرندگان بومی (مثلا روی دارکوب ها برای گونه های چتر) خواهد داشت.

در سالهای اخیر، مقیاس به عنوان یکی از موانع اصلی شناخت طبیعت در منابع متعدد مورد توجه قرارگرفته است. متخصصان از طریق روش شناسی های مختلف سعی در تبیین مفهوم مقیاس کرده اند. اما پیچیدگی پدیده های زیستی از یک سو و ابهام مفاهیم و روش های اندازه گیری در علوم مکانیکی باعث شده است که مقیاس همچنان به عنوان مساله ای کلیدی در بوم شناسی باقی بماند. از طرفی دیگر، ورود فناوری های جدیدی چون سامانه اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور که حجم زیادی از داده ها را در پایه های مقیاسی در دسترس قرار داده است، موجب شده است که مساله مقیاس، در بطن و بنیان مطالعات شناخت طبیعت قرار گیرد. تحقیق روش شناختی حاضر، سعی در تبیین مفهوم مقیاس کرده است. در نتیجه با انتخاب نقشه شیب که جزئی اساسی در مدل های محیطی (مخدوم و احمدی) را تشکیل می دهد و با انتخاب دو مقیاس (25000 و 50000) و سه پیکسل سایز (10، 20 و 50)، تغییرات داده های خروجی در جریان تغییرات مقیاسی پایش و سعی شده است این شائبه رفع شود که طراحی مدل ها بدون توجه به مقیاس صورت بوده است. بنابراین، چهار گروه ماتریسی تشکیل شد و سپس به کمک محاسبه بردار قطری کوواریانس در هر ماتریس (برای درک حداکثر شباهت ها)، این تغییرات بررسی شد. تغییرات زیاد مشاهده شده که تحت اثر مولفه های غیر از مقیاس (نسبت فاصله مکانی) بودند و نیز توجه به این نکته که مدل ها در ساختار درکشان از طبیعت تفاوت دارند و این ساختار را در مقیاس مخصوص به خودشان پی ریزی می کنند و با در نظر گرفتن گسترش فناوری های سامانه اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور که حجم زیادی از داده های در مقیاس های متفاوت را در دسترس قرار می دهد، نتیجه گرفته شد که لازم است موضع مدل های محیطی در قبال مقیاس تبیین شود. همچنین به دلیل اهمیت توجه به مفاهیم جدید برآمده از مقیاس (مثل پیکسل سایز) و حضور پررنگ سامانه اطلاعات جغرافیایی و سنجش از دور در مدل های محیطی، به منظور کارایی مدل های محیطی، بر مراحل طراحی و طرحریزی تصمیم گیری، تاکید شده است.

با وجود گذشت بیش از پانزده سال از تصویب قانون ارزیابی پیامدهای ناشی از توسعه بر محیط زیست در ایران، بررسی ها حاکی از وجود ضعف در اثر بخشی و کارایی این ارزیابی هاست. گرچه برخی از این نارسایی ها را می توان به ضعف در ساختار اداری و اجرایی نسبت داد، اما کاستی های روش شناختی، عدم شفافیت و قطعیت گزارش ها نیز نقش موثری در بروز این مشکلات داراست. یکی از مهم ترین دلایل این عدم شفافیت، کیفی بودن معیارهای ارزیابی و عدم امکان وارد نمودن خسارت های تحمیل شده به محیط زیست در تحلیل های اقتصادی پروژه است.با وجود پیشرفت های صورت گرفته در روش های ارزیابی آثار توسعه بر محیط زیست و همچنین ارزش گذاری اقتصادی خدمات اکوسیستمی در جهان، جدایی دیدگاه ها و روش های به کار گرفته شده در این دو زمینه از دانش، موجب شده تا برخلاف توانایی هایی که هر یک در اعتلای دیگری داراست، ارزیابی آثار توسعه و ارزش گذاری خدمات اکوسیستمی، هر یک به گونه ای مستقل توسعه و تکامل یابند.در پژوهش حاضر، امکان تلفیق این دو فرایند در راستای افزایش اثر بخشی گزارش های ارزیابی، از دو روش مورد واکاوی قرار گرفته است. روش اول مبتنی بر مقایسه تطبیقی دو فرایند ارزیابی پیامد های محیط زیست و ارزش گذاری خدمات اکوسیستمی است. بررسی ها نشان می دهد که وجود گام های مشترک در این دو فرایند، این امکان را فراهم می سازد تا با اعمال تغییراتی در شرح خدمات EIA، امکان ادغام ارزش گذاری اقتصادی خدمات اکوسیستمی در آن فراهم گردد. در واقع، با سنجش کمی پیامد ها و انتخاب روش ارزش گذاری مناسب، براورد میزان خسارت های وارده به خدمات اکوسیستمی منتخب بر اثر توسعه امکان پذیر می گردد. در روش دوم، با نظرسنجی از کارشناسان و صاحب نظران ارزیابی پیامدهای توسعه در کشور، علل ناکامی EIA در ایران و چگونگی تحقق این تلفیق، مورد سوال قرار گرفت. نتایج نشان می دهد، مهم ترین علت عدم دستیابی EIA به اهداف مورد نظر در ایران از دید کارشناسان به ترتیب عدم برخورداری از ساختار اجرایی مناسب، کیفی بودن معیار ارزیابی و عدم دسترسی به اطلاعات مورد نیاز است. کلیه کارشناسان معتقد بودند که ورود ارزش گذاری اقتصادی در فرایند EIA، منجر به افزایش اثر بخشی آن خواهد شد. همچنین مناسب ترین مرحله برای انجام ارزش گذاری در فرایند EIA، مرحله ارزیابی و مناسب ترین سطح برای این امر، سطح طرح ریزی معرفی شده است. مهم ترین مانع پیش رو در ارزش گذاری اقتصادی محیط زیست در ایران نیز از دید کارشناسان، عدم دسترسی به متخصصان لازم در این زمینه اعلام گردیده است. در پایان الگوی پیشنهادی به منظور انجام ارزیابی اقتصادی پیامد های محیط زیست و پیشنهادهای در جهت تامین بستر لازم برای عملی شدن این تلفیق ارایه شده است.

افزایش میزان استفاده تفرجی از مناطق طبیعی هم بر منابع محیط زیستی آن ها و هم بر کیفیت تجربه ای که از حضور در طبیعت به دست می آید، تاثیر می گذارد. تعیین این که چه میزان استفاده تفرجی از یک منطقه طبیعی قابل پذیرش است، بر اساس مفهوم ظرفیت برد مشخص می شود. تا کنون رویکردهای مختلفی در خصوص برآورد ظرفیت برد تفرجی ارایه شده اند که همه آن ها بر در نظر گرفتن نمایانه ها و استانداردهای ارزیابی برای کیفیت منابع محیط زیستی و تجربه بازدیدکننده، تاکید دارند. در این نوشتار، پس از ارایه مفهوم ظرفیت برد و مقایسه مدل های مختلفی که در زمینه ظرفیت برد تفرجی ارایه شده اند، رویکرد جدید برنامه مدیریت بهینه تفرجی و اجزای آن ب ه عنوان چارچوبی کلی جهت استفاده در نواحی تفرجی معرفی می شود. این رویکرد، ضمن بهره گیری از نقاط قوت برنامه های موجود از جمله انجام ارزیابی نشانزدهای اکولوژیکی فرصت های تفرجی موجود یا مدنظر در منطقه و همچنین توجه به مراحل توالی اکولوژیکی اکوسیستم های کلیدی، برنامه مطالعاتی و تحقیقاتی را جهت رسیدن به یک مدیریت پایدار در نواحی تفرجی، در قالب سه گام تبیین استراتژی مدیریت، تدوین برنامه مدیریتی و برآورد ظرفیت برد تفرجی ارایه می دهد.

مطالعات تکنیکی و تاریخی زلزله در ایران نشان می دهد که زلزله های ویران گر به ویژه در راستای گسل ری، در موارد بسیاری سبب خرابی ها و کشته شدن صدها و گاهی نیز هزاران نفر شده است. مخاطرات زلزله نه تنها به دلیل تاثیرپذیری مستقیم شهر نسبت به زلزله احتمالی است، بلکه به دلیل رشد جمعیت و توسعه شهری، غیر قابل کاهش می باشد. بنابراین، ایمنی سکونتگا ه ها در نواحی زلزله خیز و لزوم ارزیابی عوامل خطرزای محیطی از دیدگاه کاربری زمین، بیش از پیش ضرورت می یابد. بسیاری از کلان شهرهای دنیا مانند تهران (پایخت ایران) در مناطق با خطرپذیری لرزه ای بالا واقع شده اند. در این راستا، پژوهش حاضر در پی آن است که با هدف پیش گیری و تاب آوری در برابر زلزله، به ارزیابی کاربری زمین پرداخته و استراتژی برنامه ریزی کاربری زمین در معرض خطر را به عنوان رویکرد بلند مدت کاهش آسیب پذیری لرزه ای و تاب آوری در کلان شهرها و نمونه موردی (ناحیه 4 منطقه 20 شهرداری تهران نشان دهد. بنابراین، با بررسی، ارزیابی و تحلیل کیفی کاربری ها در محدوده مورد مطالعه ناحیه 4 منطقه 20 شهرداری تهران) و با استفاده از نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) بر اساس اصول و معیارهای برنامه ریزی، پیشنهادهایی به عنوان رویکرد منسجم شهرهای زلزله خیز انجام می شو د. نرم افزار RADIUS، هم در ارزیابی مخاطرات لرزه ای و هم در ارزیابی آسیب های آن مورد استفاده قرار گرفت. نتایج این ارزیابی نرم افزاری، نقش موثری در پیش بینی برنامه های مدیریتی و شهری در کاهش آسیب ها و تلفات دارد.

رشد فزاینده جمعیت و به تبع آن کمبود منابع در دسترس جهت رفع نیازهای اساسی انسان ها، لزوم مدیریت و برنامه ریزی صحیح فعالیت های کشاورزی در مقیاس محلی و منطقه ای را نمایان می سازد که دستیابی به آن، نیازمند کسب آگاهی از توزیع انواع محصولات کشاورزی و سطح زیر کشت آن ها می باشد. در طی سال ها، چگونگی برآورد سطح زیر کشت محصولات عمده نظیر گندم و جو، همواره مورد بحث کارشناسان بوده است. هدف از این تحقیق، برآورد سطح زیرکشت محصول گندم با به کارگیری فناوری سنجش از دور در استان قزوین می باشد. به دلیل وجود محصولات زراعی متنوع با زمان برداشت متفاوت در استان قزوین، لازم است از داده های چندزمانه ماهواره ای جهت تفکیک محصول استفاده کرد. در این مطالعه، اساس کار بر استفاده از تصاویر چند زمانه ماهواره IRS و سنجنده LISSIII استوار است. جهت تفکیک محصول در این مطالعه، از تلفیق طبقه بندی نظارت شده و تصحیح بصری استفاده شده است. نمونه های تعلیمی با پیمایش منطقه و به یاری سیستم تعیین موقعیت جهانی (GPS) طی بازدیدهای زمینی انتخاب شده اند. از آنجا که در این مطالعه، برآورد مساحت اراضی زیرکشت محصول گندم در استان قزوین، با بهره گیری از فناوری سنجش ازدور و تصاویر چندزمانه ماهواره IRS، صورت گرفته، نتایج آن با آمارهای ارایه شده مربوط به سال زراعی مورد مطالعه 82- 81 توسط وزارت جهاد کشاورزی، مورد مقایسه قرار گرفته است که تفاوت یا کاهش 25 درصدی در برآورد مساحت زمین های تحت کشت گندم آبی و کاهش 14 درصدی در مساحت زمین های تحت کشت گندم دیم را نشان می دهد. با توجه به محاسبه خطای طبقه بندی موجود، از نتایج حاصل از برآورد سطح زیر کشت گندم در استان قزوین بر می آید که تجزیه و تحلیل داده های تکراری سنجنده های چند باندی، نتایج به نسبت قابل قبولی در این قبیل مطالعات دارد.

داده های اکولوژیک و مدل های کاربردی از اکوسیستم ها پایه و اساس برنامه ریزی و سیاست گذاری برای مدیریت اکوسیستم ها بوده و در نبود و یا کمبود چنین دانشی و با دراختیار داشتن دانش محدود، ناهمگون و پراکنده از اکوسیستم ها نمی توان انتظار داشت تا روش های مدیریتی و نظارتی از کارایی کافی برخوردار باشند. با پیچیده شدن فرایند ارزیابی، گرایش به بهره گیری از ابزار های نرم افزاری و سخت افزاری مبتنی بر کامپیوتر نیز افزایش می یابد و در صورت استفاده از سیستم های خبره، دانش حاصل از استدلال های انجام شده توسط متخصصان به دلیل ضمنی بودن آن ها و نامشخص بودن محتوای اطلاعاتی و ساختار، اجزا و روابط آن ها، برای سیستم های پیشرفته قابل تفسیر نیست. استفاده از هستی شناسی در طول سال های اخیر در بسط مدل های ساختاری اکوسیستم ها و استخراج، تفسیر اتوماتیک و ادغام مدل ها و داده ها برای درک تغییرات در رفتار های اکوسیستم ها مورد توجه قرار گرفته است. استفاده از این روش، امکان استنتاج اتوماتیک رفتار های اکوسیستم ها را با استفاده از دانش کیفی از فرایند های اکوسیستم ها با حداقل نیاز به داده های کمی فراهم می کند. به دلیل فقدان و یا کمبود داده های اکولوژیک از فرایند های اکولوژیک، امکان تحلیل تغییرات در کار کرد و پیش بینی رفتار اکوسیستم ها در ایران بسیار محدود شده است. این مقاله در راستای معرفی و نمایش کاربرد رویکرد هستی شناختی به ارزیابی و تبیین مفاهیم و روابط مربوط به سیستم های اکولوژیکی در چارچوب فرایند برنامه ریزی محیط زیست برای حفاظت از اکوسیستم های نواحی بیابانی ایران می باشد.