پژوهش نامه ادبیات داستانی
سال:1398 | دوره: | شماره: |تعداد مقالات:6

پژوهشِ حاضر به بررسیِ بازنمایی جلوه های زنانه در سه رمانِ برگزیده ی چراغ ها را من خاموش می کنم، اثر زویا پیرزاد، از شیطان آموخت و سوزاند، اثر فرخنده آقایی و پرنده ی من، اثر فریبا وفی می پردازد. تأثیر این سه رمان بر ادبیّات زنانه ی معاصر، دلیل گزینش آن هاست. هر سه ی این رمان ها در زمینه ی بازنمایی هویّت جنسیتی زن ایرانی مؤثّر بوده اند. بازتاب جنسیت زنانه به مثابة بازتاب طیفی از بحران هاست که زنان با لقبی هم چون جنس دوّم بردوش می کشند و ادبیّات زنانه در شمایل مختلف و با رویکردهای متنوّع در تلاش است تا انتظارات زنان را از جامعه نشان دهد. مفاهیم مهم این پژوهش عبارتند از: زبان زنانه، شخصیت پردازی با تکیه بر زنانگی، بازنمایی جنسیتی به وسیله ی فضاسازی و بازنمایی جنسیت در اظهارنظرهای نویسنده. نتایج نشان می دهد که بازتاب شخصیتِ زن در رمان های برگزیده، نمودی از محدودیت های جنسیتی در جامعه است. سه رمان برگزیده تعارضات فرهنگی دو جنس مخالف را در جامعه نشان می دهند و هم چنین گواه آن هستند که زنان نویسنده تمایلی به بیان مسائل جنسی در رمان های خود ندارند.

یکی از مهم ترین مسائل ادبی چند دهة اخیر ایران، چاپ رمان ها و داستان های زنان است. این آثار گاهی با رویکردی فمینیستی و کاربرد پررنگ اسطوره های مؤنّث، اوضاع جدیدی را نشان می دهد. بلقیس سلیمانی ازجمله زنان داستان نویس است که در داستان های خود از اسطوره بهره فراوانی برده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی– تحلیلی و مرور بر همة آثار بلقیس سلیمانی در پی تحلیل چگونگی و دلایل بازسازی و بازآفرینی مضامین و روایت های اسطوره ای در آثار این نویسندة زن معاصر است. پس از تأمّل در داستان های سلیمانی، این نتیجه حاصل شد که او از اسطوره ها و کهن الگوها به شیوه های گوناگون و البتّه با هدف اجتماعی بهره می برد. وی در نشان دادن بی سامانی شخصیت های داستانی که نسخه ای از افراد جامعه اش هستند و نیز برای مبارزه با فرهنگ زن ستیز جامعة مردسالار، احساس مسئولیت می کند و اسطوره پردازی را چون ابزاری برای دفاع از هویّت زنان و بیان اهداف و خواسته های خویش برمی گزیند که بسامد اسطوره هایی چون گیاه پیکری زنانه، باروری و آنیما و آنیموس در آن ها بسیار است.

با تأسیس حکومت صفوی، ایران وارد مرحله ی جدیدی از تاریخ و ادبیّات شد. توجّه خاص به فرهنگ عامّه در این دوره سبب رواج ادبیّات و قصّه های عامیانه گردید. پرداختن به قصّه-های عامیانه در این دوره، تنها به قصد سرگرمی و حفظ ارزش های قومی و وقایع تاریخی نیست، بلکه بازتاب وقایع سیاسی، اجتماعی، مسائل اخلاقی و انتقاد از حکمرانان جامعه ی عصر صفوی در قالبی طنزگونه است. این داستان ها عموماً در قهوه خانه ها و فضای عمومی-که مسائل اخلاقی در آن رعایت نمی شد-روایت می گردید. اغراق، تضاد و تعارض، آمیختگی عناصر انسانی و حیوانی، زبان توهین آمیز، دشنام، نفرین و قسم از ویژگی های عمده ی این قصّه هاست که آن ها را در ژانر گروتسک قرارمی دهد. در این مقاله نویسندگان پس از بیان تعریف گروتسک و مشخّصه های آن با روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری یافته ها به شیوه ی کتابخانه ای و اسنادی به بررسی این گونه در ادبیّات عامیانه با تکیه بر قصه ی اسکندرنامه ی تحریر نقّالی پرداخته و به این نتیجه رسیده اند که ناقص الخلقگی شخصیت ها؛ مسخ، ازریخت افتادگی، ظاهر نابهنجار و مشمئزکننده، همچنین اغراق، تضاد و تعارض، زبان توهین آمیز، نفرین و شکنجه از مضامین گروتسکی این اثر است و به نظرمی رسد کارکرد آن بیان وقایع زمانه و انتقاد از آن است.

یکی از گونه های مطالعاتی میان رشته ای در ادبیّات تطبیقی، بررسی رابطة ادبیّات با جامعه شناسی است. در چنین رویکردی با بهره گیری از یافته های ادبی با تأکید بر رمان و جامعه شناختی با تأکید بر جامعة افغانستان، تحلیلی ژرف تر و گسترده تر از یک اثر ادبی به دست می آید. خالد حسینی نویسندة افغانی-آمریکایی تبار در رمان وکوه ها طنین انداختند در جست وجوی بازتاب طنین مردم و صدای جامعة افغان است. این پژوهش بر آن است تا بازتاب وقایع اجتماعی-سیاسی افغانستان را در رمان و کوه ها طنین انداختند مورد بررسی و تحلیل قراردهد و درحقیقت به بررسی و تفسیر جامعه شناسی رمان مذکور بپردازد. یافته های این پژوهش، بیانگر این است که هر یک از عناصر داستانی این رمان؛ به ویژه شخصیت های آن: پری، عبدالله، صبور، بابا ایّوب، نبی، نیلا و. . . هر یک نمادی از رنج ها و چالش های فرهنگی-اجتماعی و سیاسی جامعة افغانستان هستند. از جمله ی این رنج ها و دشواری ها همچون: خشونت، جهل، تعصّب، جنگ، حضور طالبان و اوضاع نابسامان زنان افغانی، درگیری های قومی-مذهبی و. . . است که در این رمان بازتاب یافته اند.

مسائل اجتماعی از دیرباز به عنوان یکی از مهم ترین دغدغه های هر انسان متعهّد به جامعة خود، مورد توجّه شاعران و نویسندگان بوده است. نویسندگان زن نیز توجّه ویژه ای به اوضاع اجتماعی پیرامون خود و به ویژه مسائل زنان داشته اند. آن ها در آثار خود اغلب به زندگی و مسائل زنان می پردازند و نگرش خود نسبت به زن و جایگاه او در جامعه را بیان می کنند. زویا پیرزاد به عنوان نویسنده ای رئالیست، تمام تلاش خود را صرف شرح جزئیات زندگی زنان و بازنمایی مسائل فرهنگی و اجتماعی جامعه کرده است. یافته های این پژوهش نشان می دهند که مسائل اجتماعی چون فقر و تابوشکنی به خوبی در این دو اثر بازتاب یافته است. دیگر اینکه گروهی از زنان در خانواده و جامعه از جایگاه نسبتا خوبی برخوردارند و درمقابل گروهی دچار تحقیر و بی عدالتی شده اند. همچنین میزان گرایش زنان به انحرافات اجتماعی، بیشتر از مردان است.

بینامتنیّت یکی از اصطلاحات رایج در نظریه های ادبی و زبان شناسی معاصر است. بر اساس این رویکرد، هیچ متنی مستقل نیست؛ بلکه میان آن با متون پیشین و پسین خود رابطه ی بینامتنی وجود دارد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از رویکرد بینامتنیّت نوشته شده است، پیوندهای محتوایی دو اثر؛ یعنی بوف کور هدایت و شعر ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد فرّخزاد بررسی و تحلیل شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که میان دو اثر، پیوند بینامتنی از نوع ضمنی برقرار است. در این نوع رابطه، نشانه هایی برای تشخیص روابط متنی وجود دارد که خواننده نسبت به متن اوّل (بوف کور) یعنی متنی که مورد استفاده قرار گرفته است، آگاهی دارد و متوجّه روابط بینامتنی می شود. هدایت و فروغ از هنرمندانی هستند که شخصیت مستقل دارند و شعرشان از درونشان سرچشمه می گیرد؛ این دو در آثارشان به بازتاب منِ شخصی خود پرداخته اند که بر محور «مرگ اندیشی» می چرخد. هراس از زوال، بنیان فکری این دو هنرمند را به طرف اندوه مفرط و در نهایت پوچ گرایی سوق داده است و همین سبب بیزاری از دنیا و انسان ها شده است و درنهایت، هر دو هنرمند آرزوی دریچه ای را دارند که از آن به دنیای ایده آل خود و عشق اثیری برسند.