ادبیات فارسی
سال:1390 | دوره:7 | شماره:30 |تعداد مقالات:11

گفتاری که در پیش رو قرار دارد به رابطه "نقد و متون" می پردازد، تاثیرگذاری آن ها را بر یکدیگر یادآور می شود. بر اهمیت نقش متون در این را ستا پای می فشارد، تسامح و تساهل در بهره گیری از آن در زمینه های فنونی که از مائده ادبا توشه می گیرند زیان بار به حساب می آورد.ارتباط نقد و متون را دیرینه و ناگسستنی می داند، هم کاری آن ها را با هم مبارک می شمارد. و در این ارتباط سه نمونه را متذکر می شود:1- نصوص و ابداع نظر.2- نصوص و نسخه بدلها.3- نقد و تعمیق متن.

عطار در آثار ارزشمند خویش به مساله توحید می پردازد وآن را با زبانی ساده بیان می کند. شیخ در منطق الطیر به طور خاص در پنجمین مقام و با به کارگیری داستان و حکایت، توحید را به عنوان یک مطلب دینی و عرفانی بیان می کند. نگرش عطار به توحید نگرشی زاهدانه است و کاملا با نگرش ابن عربی و دیگران متفاوت است؛ اما در این نگرش زاهدانه شباهت هایی با نظریات نو افلاطونیان دیده می شود که ذکر آن خالی از لطف نیست.این پژوهش به بررسی نگرش عطار به توحید پرداخته و سعی دارد نظریات مشابه افلاطونیان با دیدگاه عطار را بیان کند.

نجواها جزو لاینفک گونه های ادبیات، از جمله ادبیات حماسی و اساطیری است. می توان گفت، یکی از شگردهای عالی شاعران در بیان داستان ها، درونکاوی قهرمانان از طریق بازگفت اندیشه های درونی آن هاست.فردوسی، شاعر سترگ حماسه سرای ایران، گاهی تلاش کرده است از طریق درونکاوی شخصیت های داستان، برای ایجاد هیجان بیشتر در مخاطب و نیز تحلیل کردارهای قهرمانان، به تصویر ذهنیاتشان بپردازد و پنداشت های آنان را بر زبانشان جاری سازد.استفاده از این روش، که یکی از شگردهای هنرین این شاعر بزرگ است، موجب گردیده که هم به معرفی دقیق تر قهرمانان توفیق یابد، هم جوانب مختلف داستان ها را بررسی کند و هم مخاطب را آماده پذیرش کرداری کند که از قهرمان داستان سر خواهد زد.در نوشتار حاضر، نویسنده تلاش کرده است، سه داستان تراژدیک ایرج، سهراب و سیاوش که فردوسی با درونکاوی قهرمانان آنها و بیان اندیشه های درونی آنها، بسترسازی مناسب برای شکل گیری آن داستان ها فراهم ساخته است، را تحلیل و بررسی کند.ماخذ ابیاتی که نگارنده در این پژوهش از آنها استفاده نموده است از کتاب شاهنامه به تصحیح دکتر سعید حمیدیان می باشد. ضمنا شیوه ارجاع ابیات بدین صورت است. داخل پرانتز، از سمت چپ به ترتیب شماره جلد، شماره صفحه و بعد از آن شماره های ابیات ذکر شده است.

نخستین فرهنگ جامع و بزرگ در زمینه امثال فارسی در سال 1310 تحت عنوان «امثال و حکم» توسط ادیب و دانشمند بزرگ معاصر، علی اکبر دهخدا، تالیف شده که می توان آن را کامل ترین، معتبرترین فرهنگ با موضوعیت امثال و حکم فارسی دانست، این اثر پس از انتشار، نظر ادبا و محققان را به خود جلب نموده، شور و شوقی در بین علاقه مندان به ادبیات عامه به وجود آورد، به طوری که عده ای از فضلا و دانشمندان را واداشت تا به ضبط و ثبت امثال بپردازند، لیکن پس از فروکش کردن این هیجانات در طی سالهای پس از آن، برخی زوایای این اثر را مورد واکاوی قرار داده، مسایلی چون: آوردن مثل های مربوط به اقوام به قصد برتری قوم ایرانی، عدم ترجمه و اعراب حکمت ها و مثل های عربی، کثرت اشعار نامرتبط با امثال، ذکر مثل های غیر مشهور، نداشتن پیش گفتار و مقدمه، عدم ضبط واژه ها و مثل های مستهجن و ... به عنوان معایب و کاستی ها بر شمرده اند، در این جستار سعی گردیده دیدگاه هایی درباره این اثر گران سنگ تحت عنوان فرودهای امثال و حکم مورد بررسی قرار گیرد.

در تاریخ بیهقی ضمن گفت و گوی بونصر مشرکان و خواجه احمد حسن میمندی که بونصر در شفاهت از بوبکر حصیری پای می فشرد چنین آمده است «و اخبار مامون و ابراهیم پیش چشم و خاطر خداوند است، محال باشد مرا که از این معانی سخن گویم که خرما به بصره برده باشم». (بیهقی، 1383: 180)مصححان گرامی، ابراهیم را که همان ابراهیم بی مهدی عباسی است معرفی نکرده اند، برخی از دانشجویان ارجمند پرسیدند که این مرد کیست؟ در این مقاله کوتاه به معرفی او و آثار و کارهای سیاسی و هنری او پرداخته ام، به امید آن که پرسش کنندگان عزیز را سود بخش باشد:

پایان قرن هشتم و سراسر نهم (عصر تیموریان) از دوره های مهم و موثر در شکل گیری و بسط فرقه ها و گرایش های عرفانی در قلمرو نظام خانقاهی ایران و خصوصا خراسان بزرگ بوده است. شاه نعمت اله ولی و شاه قاسم انوار از بزرگان ادب و عرفان این دوره به شمار می آیند؛ عارفانی با لقبی هم گون و تامل برانگیز که گرایش های عرفانی و خانقاهی آنان با تمایلات حاکمان دوره تیموری و پیران فرقه متنفذ خانقاهی آن عصر (نقشبندیه) هم گون و سازگار نبوده است.در این مقاله به مراودات و قرابت احوال این دو عارف شاعر و نیز جایگاه آن در نظام خانقاهی عصر تیموری پرداخته شده است.

در این مقاله سعی نگارنده بر آن است ضمن بررسی ترکیب و شکل مثنوی های عاشقانه و تجزیه و تحلیل ساختار بعضی از آن ها، به تبیین اسلوب داستان پردازی مثنوی سرایان ادبیات فارسی بپردازد و نمایی از بافت و ترکیب این مثنوی ها را با ارائه شواهدی از آثار گوناگون از جمله سلیم و سلمای عبدالرزاق بیگ دنبلی، که اخیرا تصحیح و به زینت چاپ آراسته شده، نشان دهد و به این طریق هم سهم عظیم حکیم نظامی گنجوی را در ترویج این اسلوب عاشقانه پردازی در میان پیروانش آشکار کند و هم جایگاه عبدالرزاق بیگ دنبلی را به عنوان یکی از پیروان موفق نظامی در مثنوی سرایی و پیروی از اسلوب داستان پردازی پیشینیان، در مثنوی سلیم و سلمی نشان دهد.

خدای نامه ها، روایات تاریخی، شاهنامه ابومنصوری، اوستا و روایات شفاهی منابعی هستند که حکیم فردوسی در سرایش اثر بزرگ خود از آنها استفاده کرده است، فردوسی با دیدگاه حکیمانه خود بنیان های فرهنگ و تمدن اقوام کهن ایرانی را با شیوه ای دقیق و ظریف در هنر و فرهنگ اسلامی تلفیق نمود تا بدین گونه فرهنگ جهانی ایران زمین تا زمان بی پایان زنده و جاودان باقی بماند. در این وجیزه، دو تن از شاهان پیشدادی شاهنامه، که در آفرینش و گسترش فرهنگ و تمدن قوم آریایی نقش اساسی داشته اند بررسی شده است. کیومرث، بنیانگذار اولین تمدن بشری و اولین شاه، و جمشید به عنوان چهارمین شاه پیشدادی گسترش دهنده این فرهنگ و تمدن بی نظیر است.اولین اکتشافات و ابداعات منسوب به این دو شاه در جهت آفرینش و گسترش این فرهنگ و تمدن بزرگ با ذکر شواهدی از شاهنامه فردوسی بیان شده است.

رمانتیسم، یک نهضت فکری، ادبی، فرهنگی و اجتماعی است که در اواخر قرن هجدهم میلادی در اروپا ظهور و بروز یافته است. این نهضت توانست فرهنگ و اندیشه بسیاری از ملل مختلف جهان از جمله ایران را تحت تاثیر آرا و عقاید خود قرار دهد. مقوله رمانتیسم در هر دوره ای از شعر و نثر فارسی به شکل های گوناگون به چشم می خورد اما در عصر مشروطه این نهضت عمدتا از اعماق تحولات ادبی و اجتماعی آن دوره بر آمده است. شاعرانی چون: میرزاده عشقی، نسیم شمال و ملک الشعرای بهار چهره های شاخص ادبیات مشروطه هستند که هر کدام از آنان اندیشه های خاص خود را در شعر انعکاس داده اند.ملک الشعرای بهار با وجود این که دارای گرایش شعری کلاسیک است، به علت نوگرایی عصر خویش، اشعاری را سروده که با عناصر رمانتیک هم خوانی کامل دارد. پنج اصل مهم از اصول فکری رمانتیک ها یعنی؛ آزادی، هیجان و احساس، گریز و سیاحت، کشف و شهود، تشخیص عمومی (من واقعی) و افسون سخن (صور خیال) بخش گسترده ای از مضامین شعری او را تشکیل می دهد و هیچ گاه نمی توان آنها را از تار و پود شعرش جدا نمود.

از دیر باز برای شعر فارسی علاوه بر موزون و مخیل و مقفی بودن، اصول و حدودی وضع کرده اند و همه شاعران ملزم به رعایت آن اصول و مقررات بودند و رعایت اصول و توجه به ساختار ظاهری اثر، نشان از توانایی و هنرمندی شاعر محسوب می شد و شاعران سعی می کردند از چهار چوب این اصول و قوانین حاکم بر فنون ظاهری شعر، خارج نشوند اما این اصول در مشرب عرفان که توجه از ظاهر به باطن است و عادتهای مالوف این جهانی را در هم می شکند در حیطه شعر و شاعری هم تحقق می یابد و مولانا در میان شاعران عارف، گاه پایبند زبان معیار و قواعد و اصول رایج آن نمی باشد و نا آگاهانه در بسیاری از غزلهایش به شکل های مختلف نوعی آشنایی زادیی و ساختار شکنی در وزن، ردیف، قافیه و تعداد ابیات کرده است البته این هنجارشکنی ها و نو آوریها ناشی از شور و هیجان روح نا آرام و بی قرار اوست و او را از هوشیاری لازم برای رعایت حال مخاطب و اصول حاکم بر شعر گفتن، آزاد می سازد و این آزادی چارچوب قوانین زبان عادتی و فنون آن را در هم می شکند و با آزادی روح از جسم و فضای جسمانی، ناخودآگاه زبانش نیز آزاد می گردد و حدود و اصول شعر منطقی و معیار را در هم می شکند بطوری که مولانا هر وقت در ساختار ظاهری شعر هنجارگریزی کرده است عملا روحش از جسمش آزاد بوده است و با شکستن قالب شعر به شکستن قالب تن نیز پرداخته است و گویی با من ملکوتی اش به گفتگو پرداخته است.

اگر شعر فارسی را به دو مکتب عشق و عقل طبقه بندی کنیم آخرین کتاب مدرسه عشق، غزلیات شمس است دیوانی که وجد و شور و جوش و خروش است و بس. دیوانی که پیوند غزل و موسیقی در آن به کمال است. بخشی از این موسیقی از طریق تکرار است. ارزش تکرار از دیدگاه علم معانی تاکید است و تاکید گاهی به منظور تعظیم، تحقیر، تحذیر، اغرا و ... صورت می گیرد. هدف مولانا از تکرار، پررنگ تر نشان دادن زمینه تصویراست و از آن به عنوان نیرویی برای بیان اعلای مفاهیمی استفاده می کند که زبان از بیان آن به ستوه آمده است و به نوعی می توان گفت زبان الکن گشته و مخاطب باید برای درک منظور گوینده در آنها غوص نماید و در خود حالی چون سراینده اش بیابد تا ارزش هنری آن را دریابد.از طرفی، در بدیع لفظی، تکرار، موسیقی کلام را به وجود می آورد و موجد صناعاتی از قبیل: هم صدایی، هم حرفی، رد الصدر الی العجز، ردالعجز الی الصدر، تبدیل و عکس و ... است. نباید فراموش کرد یکی از عوامل موسیقی در شعر فارسی قافیه و ردیف است که خود نوعی تکرار محسوب می شود.