محیط زیست طبیعی
سال:1391 | دوره:65 | شماره:2 |تعداد مقالات:11

سنجه های سیمای سرزمین، ویژگی های ساختاری سیمای سرزمین را کمی می کنند. یکی از مزایای استفاده از سنجه ها ارزیابی سریع اثر فعالیت های توسعه بر محیط زیست به صورت تجمعی است. در این پژوهش اثر تجمعی توسعه شبکه جاده بر لکه های پوشش درختی شهرستان های گرگان، کردکوی و علی آباد در استان گلستان مورد بررسی قرار گرفت. به منظور تهیه نقشه های کاربری سرزمین از تصاویر سنجنده های TM (1987) و (ETM+ (2002 ماهواره لندست استفاده شد. با توجه به اطلاعات و تجربه قبلی از انواع کاربری ها و پوشش سرزمین در این محدوده و با هدف ارزیابی تجمعی، هفت طبقه کاربری که می توانند بر اساس ارتباط متقابل با یکدیگر موجب بروز اثرات تجمعی شوند به روش نظارت شده (حداکثر احتمال) طبقه بندی شدند. در مرحله بعد، اثر توسعه شبکه جاده و اثر توسعه تجمعی کاربری ها بر لکه های پوشش درختی با استفاده از سنجه های مساحت، نسبت محیط به مساحت، شکل، پیچ خوردگی، پیوستگی، مجاورت و فاصله اقلیدسی از نزدیکترین همسایه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و با استفاده از شیوه مقایسه مستقیم نقشه میزان اثرات تجمعی توسعه بدست آمد. همچنین، نقشه میزان اثر جاده بر لکه های پوشش درختی در یک دوره 15 ساله مشخص شد. نتایج نشان دادند بیشترین میزان لکه های نیازمند به حفاظت ناشی از توسعه تجمعی کاربری ها در فاصله 342-684 متری از جاده قرار گرفته اند. همچنین، مشخص گردید با استفاده از سنجه های سیمای سرزمین می توان به ارزیابی تجمعی فعالیت های توسعه پرداخت و بر مبنای آن لکه های پوشش درختی نیازمند رسیدگی و در اولویت اقدام های اصلاحی را انتخاب نمود.

گلسنگ ها که نوعی پیکره گیاهی جلبک و قارچ هستند، قبل از دهه 1860 در اروپا به عنوان شاخص زیستی جهت تشخیص آلودگی هوا شناسایی شده اند. گلسنگ ها به آلاینده های هوا، به خصوص دی اکسید نیتروژن، ازن، فلوئور و فلزهای سنگین حساسیت نشان داده، بنابراین به عنوان یکی از زیست نشانگرهای آلودگی هوا مورد توجه قرار گرفته اند. در این پژوهش، بررسی تغییرات میزان کلروفیل گلسنگ Lecanora muralis به عنوان یکی از گلسنگ های فلور طبیعی ایران در تماس با غلظت های مختلف گازهای O3 و NO2 در پایش آلاینده های هوا مورد توجه بوده است. در مرحله اول انجام این تحقیق، گلسنگ Lecanora muralis درون کیسه های مخصوص و در تماس با گاز O3 در غلظت های 30، 100 و 200 ppb و گاز NO2 در غلظت های 60، 100 و 200 ppb قرار داده شده و به ترتیب بعد از یک و سه ساعت تماس به آزمایشگاه منتقل و کلروفیل آن ها (کلروفیل a، b، a + b و نسبت OD435/ OD415) از طریق غوطه ور ساختن 20 میلی گرم از وزن خالص گلسنگ در 10ml محلول DMSO استخراج گردید. در نمونه های در معرض تماس باO3 تخریب کلروفیل b همبستگی مثبت (P<0.05) نشان داد و تخریب کلروفیل در تماس با NO2 دارای همبستگی منفی در سطح معنی داری (P>0.05) مشاهده گردید. به عبارت دیگر گلسنگ Lecanora muralis به آلاینده ازن حساس بوده، در حالی که نسبت به آلاینده دی اکسید نیتروژن مقاوم می باشد. نتایج این پژوهش نشان داد که می توان از گلسنگ Lecanora muralis به عنوان یک شاخص زیستی در پایش آلاینده های ازن و دی اکسید نیتروژن در هوای فضاهای شهری استفاده نمود.

تنوع زیستی موجودات خاک زی منشا خدمات قابل توجهی در حفظ و گسترش تنوع زیستی بالای خاک و سلامت محیط است. به منظور بررسی ساختار تنوع زیستی موجودات خاک زی در اکوسیستم های طبیعی مناطق خشک و نیمه خشک، مطالعه ای در شهرستان های مشهد، گناباد و شیروان به اجرا در آمد. در هر یک از اکوسیستم های مورد مطالعه،10 واحد انتخاب گردید و در مجموع 50 مورد نمونه برداری با طول، عرض و عمق 30 سانتی متر از خاک انجام شد. بافت، pH، درصد مواد آلی و همچنین تنوع و فراوانی بی مهرگان خاک زی، نماتدها، باکتری ها، پروتوزوآها و قارچ های مایکوریزا در نمونه های خاک ارزیابی گردید. نتایج نشان داد که با افزایش میانگین درجه حرارت سالیانه و کاهش میانگین بارندگی سالیانه بافت خاک سبک تر، pH خاک افزایش و مقدار مواد آلی خاک از 0.38 به 0.05 درصد کاهش یافت. بی مهرگان خاک زی با فراوانی و تنوع پائین فقط در اکوسیستم طبیعی شیروان مشاهده شدند. فراوانی نماتدها و باکتری ها تحت تاثیر شرایط اقلیمی نبوده و در سه اکوسیستم طبیعی مشابه بود. اما تنوع باکتری ها، فراوانی پروتوزوآها و فراوانی اسپور قارچ های مایکوریزا با افزایش درجه حرارت سالیانه و کاهش میانگین بارندگی سالیانه کاهش یافت. میانگین غنای گونه ای در اکوسیستم های طبیعی شیروان، مشهد و گناباد برای باکتری ها به ترتیب 5.3، 5.8 و 3.8 و برای قارچ های مایکوریزا به ترتیب 5، 5 و 4 بود. بر اساس نتایج این پژوهش، شرایط اقلیمی و خاکی در مناطق خشک باعث کاهش تنوع زیستی در این مناطق گردیده است. بر همین مبنا خدمات ناشی از تنوع زیستی در مناطق خشک نیز کم تر خواهد بود، با این وجود حفظ همین سطح از تنوع زیستی موجودات خاک زی و خدمات آنها اهمیت ویژه ای دارد.

امروزه آلودگی خاک به فلزات سنگین در نتیجه فعالیت های بشر یکی از مشکلات جدی محیط زیست محسوب می شود.گیاه پالایی فنی است که در آن از گیاهان برای جذب آلاینده ها استفاده شده و می تواند بطور بالقوه برای احیای خاک های آلوده به فلزات سنگین بکار رود. این مطالعه به منظور بررسی توانایی برداشت و تثبیت گیاهی دو گونه توت سفید (Morus alba) و سپیدار (Populus alba) انجام یافته است. بدین منظور، غلظت های 40، 80 و 160 میلی گرم بر کیلوگرم کادمیوم، 60، 120 و 240 میلی گرم بر کیلوگرم کروم و 120، 240 و 480 میلی گرم بر کیلوگرم نیکل به خاک اضافه شده و بعد از سپری شدن یک فصل رویش، از ریشه، ساقه، برگ و خاک مربوط به هر گلدان به منظور تعیین مقدار کل فلزات سنگین موجود در آنها، نمونه گیری شد. نتایج حاصل از محاسبه ضریب تجمع زیستی و فاکتور انتقال نشان داد که، هیچ یک از این دو گونه برای تثبیت گیاهی کادمیوم، کروم و نیکل با داشتن ضریب تجمع زیستی ریشه کوچک تر از یک و فاکتور انتقال بزرگ تر از یک مناسب نبودند. از طرفی سپیدار با دارا بودن ضریب تجمع زیستی اندام های هوایی بزرگ تر از یک در کلیه تیمارهای مورد بررسی کادمیوم و 240 و 480 میلی گرم بر کیلوگرم نیکل و همچنین توت سفید با داشتن مقدار بیشتر از یک این پارامتر در تمامی تیمارهای مورد مطالعه نیکل، برای برداشت عناصر مذکور مناسب هستند.

فعالیت های صنعتی منجر به افزایش بار فلزات سنگین در رودخانه ها می شود. نمونه رسوب و جلبک Spirogyra sp. جهت تعیین میزان غلظت فلزات سنگین در رودخانه شور جمع آوری شد. نمونه های خشک شده جلبک و رسوب هضم اسیدی شد و غلظت As, Cr, Fe, Zn با استفاده از دستگاه ICP –OES اندازه گیری شد. بیشترین غلظت متوسط در رسوب مربوط به آهن 2572.11 میکروگرم بر گرم و کمترین غلظت مربوط به آرسنیک 13.9 میکروگرم بر گرم بود. با محاسبه BAF یا فاکتور تجمعی، آهن با فاکتور تجمعی 2.23 بیشترین تجمع را نشان داد بعد از آن آرسنیک 1.96، کروم 1.58 و روی 1.44 قرار داشت. با توجه به تجمع بالای فلزات در جلبک، می توان از آن به عنوان شاخص زیستی این فلزات استفاده کرد. غلظت قابل ملاحظه این فلزات در رسوبات رودخانه صرورت توجه جهت پایش و کنترل ورود آلودگی را به این بوم سازگان را نشان می دهد.

بررسی های انجام شده در سواحل جنوبی دریای خزر مشخص می سازد که حریم قانونی دریای خزر از سال 1356 بارها مورد هجوم بالا آمدن سطح آب دریا قرار گرفته که این بالاآمدگی تا سال 1374 ادامه داشته است. در این دوره (1374-1356) نرخ بالاآمدگی آب تقریبا 13 سانتیمتر در سال بوده است. نفس کلی تعیین حریم دریا، مشخص نمودن یک ناحیه حایل بین فعالیت های انسانی (به خصوص ساختمان سازی) و خط ساحلی است که بیشترین خطر ناشی از بالا آمدن سطح آب و اثرات ثانویه در آن محتمل است. با توجه به اینکه معیار علمی مصوبی برای تعیین حریم به ویژه برای دریاچه خزر ارائه نشده و منطقه ساحلی خزر در سواحل شمالی کشور دستخوش تغییرات زیادی قرار گرفته است، این مطالعه می تواند مدیران منطقه ساحلی را در حل مشکلات امروز و آینده یاری نماید. در این مطالعه بر اساس ارتفاع های بحرانی آب خزر و نتایج حاصل از ارزیابی آسیب پذیری ساحل نسبت به بالا آمدن سطح آب دریا به معرفی حریم در سواحل استان مازندران پرداخته شد. این حریم شامل دو بخش، محدوده حایل عمودی و افقی است. در این مطالعه از روش CVI (شاخص آسیب پذیری ساحل) برای ارزیابی آسیب پذیری ساحل نسبت به بالا آمدن سطح آب دریا استفاده شد. پنج متغیر در قالب دو زیرشاخص (طبیعی و انسان منشاء) در این روش مورد استفاده قرار گرفت. نقشه نهایی به دست آمده از ارزیابی ساحلی به چهار طبقه با شدت آسیب پذیری کم، متوسط، بالا و بسیار بالا تقسیم و در نهایت متوسط فاصله طبقه بسیار آسیب پذیر تا محدوده حائل عمودی در هر دهستان ساحلی به عنوان حد حریم افقی در آن دهستان معرفی گردید.

مدل تخریب محیط زیست یکی از روش های ارزیابی آثار محیط زیستی است که آثار تجمعی فعالیت های انسانی را تحلیل و مقدار آن را به صورت کمی بیان می کند. از ویژگی نمایه های سیمای سرزمین، توانایی ارزیابی سریع و تشخیص پیامد فعالیت ها در کوتاه ترین زمان ممکن است. از این رو در انجام پژوهش حاضر از مدل تخریب سیمای سرزمین به منظور تحلیل تخریب و آثار تجمعی توسعه بر محیط زیست حوزه کرگانرود استان گیلان استفاده شد. برای دستیابی به این مهم، ابتدا محدوده آبخیز بر اساس تفکیک سامانه رودخانه ها به 12 زیرحوزه تقسیم شد. در گام بعد درجه آسیب پذیری بوم شناختی، عوامل تخریب و شدت آن ها با استفاده از نمایه های سیمای سرزمین محاسبه و برمبنای میانه داده ها دسته بندی شد. در پایان با استفاده از جدول نهایی تخریب و وارد نمودن مشخصه های مدل، برای هر یک از پهنه ها ضریب تخریب محاسبه و طبقه بندی گردید. به این ترتیب زیرحوزه های آبخیز از نظر شدت و میزان تخریب با یکدیگر مقایسه و به درجاتی از توسعه تا حفاظت تقسیم شد. در مجموع 32% از مساحت حوزه دارای توان درجه 1 توسعه، 27% دارای توان درجه 2 توسعه، 21% نیازمند بازسازی و 20% نیازمند اقدامات حفاظتی شناسایی شد.

در این مطالعه با استفاده از رویکرد تحلیل عاملی آشیان بوم شناختی و جمع آوری داده های میدانی، مدل مطلوبیت زیستگاه خرس قهوه ای که بزرگترین گوشتخوار ایران است در بخش جنوبی منطقه حفاظت شده البرز مرکزی به مساحت 106688 هکتار تهیه شد. این پژوهش با هدف شناسایی عوامل موثر بر مطلوبیت زیستگاه و تعیی مناطق مطلوب برای خرس قهوه ای در سطح منطقه شروع شد و نتایج نشان داد که در فصل تابستان خرس قهوه ای به ارتفاعات بالا و دامنه های شمالی تمایل داشته و از مناطق صخره ای، روستاها و جاده دوری می کند. همچنین، خرس قهوه ای مناطق نزدیک به آب و نزدیک به دامداری ها را به سایر مناطق ترجیح می دهد، که نشان دهنده وابستگی گونه به منابع آب و احتمالا استفاده خرس از دام به عنوان یک منبع غذایی است. نقشه مطلوبیت زیستگاه تهیه شده نشان می دهد که بیشتر مناطق مطلوب در بخش شمالی این منطقه قرار گرفته و نزدیک به 10 درصد کل منطقه، زیستگاه مطلوبی برای خرس به شمار می رود.

گراز در سراسر ایران به جز مناطق کاملا خشک و بی آب پراکنده شده است. در سال های اخیر عواملی نظیر کاهش جمعیت طعمه خواران آن نظیر پلنگ منجر به افزایش جمعیت این گونه شده است. از سوی دیگر تبدیل اراضی طبیعی به زمین های کشاورزی و تعلیف دام اهلی در زیستگاه های طبیعی حیوان منجر به کاهش غذای در دسترس حیوان و رانده شدن آن به سوی مزارع و باغ ها گردیده که نتیجه این امر تعارض بین حفاظت از این گونه و منافع جوامع محلی می باشد. در این پژوهش به منظور تعیین عوامل موثر بر پراکنش گراز در بخش شرقی منطقه شکار ممنوع الموت به ویژه تعیین تاثیر عوامل انسانی، از مدل سازی مطلوبیت زیستگاه با رویکرد تحلیل عامل آشیان بوم شناختی استفاده گردید. نتایج بدست آمده نشان می دهد که گراز مناطق نزدیک به روستا، باغ و مزرعه و رودخانه و مناطق با ارتفاع و شیب کم را ترجیح می دهد. همچنین 40 روستا در داخل و یا مجاور زیستگاه های مطلوب گراز قرار گرفته و بیش از 27% از این زیستگاه ها از باغ ها و مزارع تشکیل شده اند. این امر نشان دهنده تعارض بالای بین حفاظت از گراز و منافع جوامع محلی در این منطقه بوده و ارتقای درجه حفاظتی این منطقه منوط به برنامه ریزی ویژه برای کاهش این تعارض است.

مدیریت جمعیت گونه های قابل شکار حیات وحش نیازمند اطلاعاتی در مورد تراکم مطلق و فراوانی آنها بر اساس روش های قابل اطمینان است. برای مطالعات پویایی شناسی جمعیت و تعیین وضعیت حفاظتی، نیاز به اطلاعات پایه بیشتری احساس می گردد. در مورد مدیریت پرندگان قابل شکار در ایران، جمعیت حال حاضر قرقاول کاملا ناشناخته است چراکه هیچ کوشش رسمی جهت برآورد جمعیت آن در سال های گذشته صورت نگرفته است. در این پژوهش، نمونه برداری مسافتی بر مبنای ترانسکت خطی برای برآورد جمعیت قرقاول در جنگل سعدآباد بکار رفت. داده های مربوط به شمارش دیداری و شنیداری برای محاسبه برآورد کلی جمعیت با یکدیگر ترکیب شد. فرض شد که هر یک شمارش شنیداری نماینده چهار پرنده در هر دسته پرنده است در غیر این صورت اندازه جمعیت دست پایین برآورد می شد. نتایج نشان داد که تراکم و فراوانی کلی قرقاول با این روش برای کل منطقه به وسعت 4000 هکتار معادل 0.35±0.070 (تراکم ± انحراف استاندارد) پرنده در هکتار و 1400±280 (فراوانی ± انحراف استاندارد) پرنده در کل منطقه مورد مطالعه است. اندازه دسته پرنده 2.143±0.139 قرقاول در هر دسته بود.