محیط زیست طبیعی
سال:1389 | دوره:63 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

رودخانه ها از جمله با ارزش ترین اکوسیستم های آبی هستند که سلامت و بقای آنها سبب حفظ بقای تمام موجودات زنده استفاده کننده از آنها می شود. کیفیت آب رود تجن با تاکید بر کارکردهای محیط زیستی آن در بازه بین سد شهید رجایی و شهر ساری به طول تقریبی 35 کیلومتر با انتخاب پنج ایستگاه نمونه برداری و با هدف تاثیرپذیری اکوسیستم رودخانه از منابع آلاینده حاشیه رودخانه، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. پس از بازدید از منطقه و جانمایی ایستگاه های نمونه برداری، شرایط کشت و کار و دوره فعالیت های کشاورزی در منطقه به عنوان عامل درجه یک آلاینده رودخانه، نیز بررسی شد. جهت تعیین شرایط اولیه کیفیت آب رود، در اردیبهشت ماه و قبل از شروع کشت و کار نمونه برداری انجام شد و غلظت پارامترهای نیترات، نیتریت، آمونیاک، فسفات، اکسیژن محلول، سختی، قلیاییت،pH  و BOD5 با روش های استاندارد اندازه گیری شد. گام زمانی سه هفته ای از خرداد ماه تا مهر ماه برای نمونه برداری انتخاب شد. همچنین برای مقایسه کیفیت آب در فصول مختلف، یک نوبت نمونه برداری نیز در اوایل زمستان انجام شد. نتایج نشان داد که غلظت آلاینده های فسفات و آمونیاک بالاتر از استانداردهای موجود است و مشکلاتی را برای رودخانه و زیست مندان به وجود می آورد. همچنین سختی و قلیایی بودن در میزان بالایی قرار دارد که از این لحاظ برای سلامتی اکوسیستم و آبزیان مفید است.

این پژوهش با هدف تدوین برنامه راهبردی توسعه اکوتوریسم بخش شهداد کرمان به انجام رسید. به این منظور در گام نخست جاذبه های طبیعی و تاریخی-فرهنگی منطقه مورد مطالعه و محدوده های پیرامونی آن شناسایی شد. با تکمیل پرسشنامه کلاوسون در قالب روش هزینه سفر(TCM)  ارزش گذاری، بررسی و تجزیه و تحلیل شناساگر تقاضای اکوتوریسم منطقه مورد مطالعه به انجام رسید. با این هدف تعداد 220 عدد پرسشنامه کلاوسون در زمان حداکثر تقاضای تفرجگاهی (اسفند 1387 لغایت فروردین ماه 1388) در منطقه مطالعاتی تکمیل شد. بر اساس محاسبات انجام شده ارزش تفرجگاهی بخش شهداد کرمان در زمان مطالعه 5 میلیارد و 698 میلیون و 250 هزار ریال در ماه برآورد شد. در ادامه، به منظور تدوین و ارایه راهبردهای کمی توسعه اکوتوریسم از روش برنامه ریزی راهبردیSWOT  بهره گیری شد. این روش مبتنی بر شناسایی عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدات) محیط تحت بررسی است. در این راستا، شناسایی عوامل داخلی و خارجی به روش دلفی صورت پذیرفت. پس از شناسایی، عوامل داخلی و خارجی در قالب جدول ها ارزشیابی عوامل داخلی(IFE)  و ارزشیابی فاکتورهای خارجی(EFE)  مرتب و سپس نمره دهی و وزن دهی به این عوامل با استعانت از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی(AHP)  و نرم افزار EXPERT CHOICE انجام شد. نتایج استخراج شده از این جدول ها موید آن بود که به رغم وجود جاذبه های طبیعی و فرهنگی کم نظیر، که بالقوه می تواند این عرصه را به قطب گردشگری طبیعت در مناطق کویری کشور بدل نمایند، وجود کمبودهایی همچون ضعف در امکانات زیربنایی و عدم معرفی و تبلیغات نامناسب سبب شده محدوده تحت بررسی در جدول برنامه ریزی راهبردی در شرایط رقابتی (استراتژی ST) قرار گیرد. در ادامه با هدف تدقیق و تلفیق اطلاعات حاصل از ارزشیابی عوامل داخلی و خارجی، جدول برنامه ریزی راهبردی کمی (QSPM) تکمیل شد. بر اساس نتایج این جدول سه استراتژی پیشنهاد شد که از این میان، جلب سرمایه گذاری بخش خصوصی از طریق ارایه تسهیلات بانکی با دوره بازگشت طولانی مدت و واگذاری انفال در قالب اسناد نود و نه ساله با امتیاز ماخوذه 12/5 به عنوان مهمترین راهبردهای توسعه اکوتوریسم در منطقه مورد مطالعه در یک دوره 25 ساله قابل اشاره است.

امروزه استفاده از روش های زمین آمار برای تخمین متغیرهای مکانی با استفاده از داده های همان متغیر (کریجینگ) یا با استفاده از متغیرهای کمک (کوکریجینگ) در علوم آب و خاک بسیار مورد توجه متخصصان قرار گرفته است. با توجه به اهمیت اطلاع از وضعیت کیفیت آب های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و نیز هزینه بر و وقت گیر بودن اندازه گیری پارامترهای SAR، Na، Ca، TH،TDS و EC، یافتن راهکاری برای تخمین آنها با استفاده از پارامترهایی که اندازه گیری آنها راحت تر است امری ضروری به نظر می رسد. به این منظور از اطلاعات مربوط به نمونه های حاصل از 84 حلقه چاه دشت گلپایگان استان اصفهان استفاده شد و با روش های زمین آماری کریجینگ و کوکریجینگ مورد بررسی قرار گرفت. پس از نرمال سازی داده ها، واریوگرام ترسیم شد و برای انتخاب مدل مناسب جهت برازش بر روی واریوگرام تجربی از مقدار RSS کمتر و استحکام ساختار فضایی قوی تر استفاده شد. نتایج حاصل از روش کوکریجینگ با کریجینگ برای برآورد SAR، Na ،Ca، TH، TDSو EC به کمک معیار آماری RMSE که میزان دقت را نشان می دهد‏‏، ‏‏‏مورد ارزیابی قرار گرفت. در نهایت‏ نتایج‏‏‏‏ٌ‏ حاصل از محاسبه RMSE نشان داد که روش کوکریجینگ نسبت به روش کریجینگ برتری ندارد. اما با توجه به RMSE کمتر روش کوکریجینگ که نشان دهنده دقت بالا و خطای پایین است، نقشه های پهنه بندی مولفه های کیفی آب های زیرزمینی با این روش در محیط GIS تهیه شد.

به منظور تعیین ویژگی های بوم شناختی زیستگاه گوسفند وحشی البرز مرکزی که گونه ای دورگه از Ovis orientalis gemelini و Ovis orientalis arkali است، در پارک های ملی خجیر و سرخه حصار اقدام به جمع آوری اطلاعات مربوط به مشاهدات جمعیتی گله های قوچ و میش در سه فصل پاییز، زمستان و بهار، از طریق مطالعات زمینی شد. این اطلاعات در چهار دسته مربوط به مشاهدات پاییز، زمستان و بهاره میش های بره دار و بهاره قوچ ها، میش های نابارور و بره های بزرگتر از یکسال مرتب و رقومی شد. سپس با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی درصد فراوانی و تراکم قوچ و میش در ارتباط با عواملی مانند شیب، جهت، ارتفاع، تیپ خاک، تراکم پوشش گیاهی (کل پوشش گیاهی، گیاهان با ارتفاع 0.5 تا 5 متر، علفی های غیر گندمی) و فاصله از منابع آب، راه دسترسی (آسفالته و شنی، خاکی، پیاده رو) و روستا، برای هر فصل به طور جداگانه بررسی شد و نقشه های مطلوبیت زیستگاه تهیه شد. ارزیابی نقشه های تهیه شده، نشان داد ارتباط نزدیک و منطقی بین نقشه های مطلوبیت زیستگاه و مشاهدات میدانی وجود دارد. نتایج نشان داد که فراوانی قوچ و میش ها در طبقات خاصی از شیب وجهت بیشتر است. جهت های مورد توجه جانور، اغلب جنوبی و شرقی است و در بهار قوچ و میش های نابارور، جهت های شرقی را ترجیح می دهند. پراکنش جمعیت بیشتر روی خاک هایی مشاهده شد که سنگریزه فراوان دارد و از نفوذ پذیری مناسب برخوردار است. تراکم و فراوانی قوچ و میش با افزایش انبوهی کل پوشش گیاهی و علفی های غیر گندمی و انبوهی پوشش گیاهی با ارتفاع بیش از 0.5 متر افزایش نشان می داد، ولی در مورد میش های بره دار چنین رابطه ای مشاهده نشد. بررسی نقش فاصله نشان داد که با افزایش فاصله از منابع آب و گریزگاه، فراوانی قوچ و میش ها به شدت کاهش می یابد و همچنین تا فاصله 500 متری از راه های آسفالته و شنی و 1000 متری روستاها، این جانور به ندرت دیده می شود.

بوم شناسی منظر به عنوان یک علم بین رشته ای جدید، مفاهیم، تئوری و روش هایی را برای ارزیابی و مدیریت سرزمین ارایه می دهد. توصیف الگوهای منظر و تفسیر اثرات بوم شناختی آنها بر گیاهان، جانوران، سیر انرژی و مواد، بخش اعظم مطالعات منظر را به خود اختصاص می دهد. کمی کردن ویژگی های منظر با استفاده از ابزارموجود، روشی نوین برای بررسی تغییرات سرزمین است. فن آوری های سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی توان بالایی برای مطالعات منظر، بویژه شناسایی، نقشه سازی و تجزیه و تحلیل الگوهای منظر دارد و نمایه های مختلفی به همین وسیله کمی شده است. با بررسی این نمایه ها در گذر زمان می توان روند تغییرات را بهتر مشاهده کرد و در تصمیم گیری های مدیریتی مد نظر قرار داد. بر این اساس در این مطالعه با استفاده از نمایه های میزان طبیعی بودن، تنوع ویژگی های منظر در پناهگاه حیات وحش موته کمی شد و تغییرات این نمایه ها در طی 34 سال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان دهنده رشد فعالیت های انسانی و تخریب منطقه در بخش های غیر از مناطق امن و بهبود شرایط طبیعی پناهگاه در منطقه امن بود.

به منظور بررسی تغییرات تنوع گونه های گیاهی در ذخیره گاه جنگلی دکتر درستکار در گیسوم تالش، تعداد 44 قطعه نمونه به روش تصادفی-سیستماتیک در منطقه برداشت شد. در داخل قطعات نمونه مربعی به ابعاد 400 متر مربع، قطر تمام درختان از 5 سانتی متر به بالا اندازه گیری و نوع گونه ها شناسایی شد. همچنین نوع درختچه ها و نهال های با قطر کمتر از 5 سانتی متر در داخل قطعات نمونه دایره ای به مساحت 100 متر مربع شناسایی و شمارش شد. برداشت داده های علفی به روش حداقل سطح با توجه به معیار دومین صورت گرفت. مقادیر تنوع با استفاده از نمایه های شانون-واینر (H’)، سیمپسون (1-D)، N1 وN2  هیل، مقادیر یکنواختی با نمایه های شانون-واینر و سیمپسون و غنا با استفاده از نمایه های مارگالف و منهینیک در چهار لایه درختی، درختچه ای، زادآوری و علفی به طور جداگانه محاسبه شد. منحنی اهمیت نسبی گونه ها در این چهار لایه از پوشش گیاهی منطقه ترسیم شد که در لایه های درختی، علفی و زادآوری شکل منحنی به صورت نرمال لگاریتمی و در لایه درختچه ای به شکل توزیع هندسی به دست آمد. نتایج این بررسی همچنین نشان داد که تنوع گیاهی در این ذخیره گاه به دلیل سایه پسند بودن گونه شمشاد (Buxus hyrcana Pojark)، پایین است. میزان تنوع و غنا در لایه علفی بیشترین مقدار و به ترتیب در لایه های درختی، زادآوری و درختچه ای کاهش می یابد و بیشترین مقدار یکنواختی نیز در لایه درختی به دست آمد.

هدف از مطالعه حاضر، بررسی تنوع گونه های درختی در یک منطقه جنگلی است که در آن هیچ گونه عملیات مدیریتی انجام نگرفته و معرفی شناساگر های محاسبه شده به عنوان سنجه و همچنین مقایسه شناساگر های مختلف اندازه گیری تنوع گونه ای است. به منظور اندازه گیری شناساگر های تنوع گونه ای، شبکه آماربرداری به ابعاد 100 در 75 متر طراحی شد و قطعات نمونه 1000 مترمربعی و دایره ای شکل در منطقه مورد نظر پس از تصحیح شیب پیاده شد. در هر قطعه نمونه، نام گونه و قطر برابر سینه تمام درختان و همچنین موقعیت آنها از لحاظ اشکوب ثبت شد. تعداد گونه به منظور بررسی غنای گونه ای، شناساگر های یکنواختی سیمپسون، اسمیت و ویلسون، به منظور بررسی فراوانی نسبی گونه ها و شناساگر های سیمپسون، شانون-وینر و N2 به منظور بررسی ناهمگنی گونه ای مورداستفاده قرار گرفت. مقادیر این شناساگر ها در منطقه و همچنین در هر اشکوب محاسبه شد. شناساگر غنا از اشکوب سوم به اشکوب دوم و سپس به اشکوب اول کاهش می یابد. شناساگر های ناهمگنی نیز از اشکوب سوم به اشکوب دوم افزایش یافته و از اشکوب دوم به اشکوب اول، کاهش دارد. به منظور تشخیص مناسب ترین شناساگر ها در اندازه گیری ناهمگنی و یکنواختی گونه ای، از درصد ضریب تغییرات استفاده شد. شناساگر های اسمیت-ویلسون و N2 بیشترین درصد ضریب تغییرات را به ترتیب در میان شناساگر های یکنواختی و ناهمگنی، دارا می باشند. از آنجا که یکی از معیارها در ارزیابی پایداری جنگل، همانندی تنوع گونه ای جنگل های مدیریت شده با جنگل های طبیعی است، بنابراین پیشنهاد می شود برای جوامع گیاهی رایج در جنگل های شمال مقادیر شناساگر های تنوع در مناطق جنگلی که در آنها کمترین دخالت انسانی صورت گرفته و حالت طبیعی دارند، محاسبه شود و به عنوان سنجه، به منظور ارزیابی تاثیر فعالیت های مدیریتی بر تنوع زیستی جنگل مورد استفاده قرار گیرد.