محیط زیست طبیعی
سال:1393 | دوره:67 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

در طول زمان، الگوهای پوشش زمین و به دنبال آن کاربری اراضی دچار تغییر اساسی می شوند و عامل انسانی می تواند بیشترین نقش را در این فرایند ایفا کند. شناسایی این تغییرات می تواند به مدیریت آینده منطقه کمک کند. بر این اساس، هدف اصلی این پژوهش، پایش تغییرات کاربری- پوشش اراضی در محدوده استان همدان طی سه دهه اخیر بوده است. بنابراین، تغییرات ایجاد شده در محدوده مطالعه شده، تصاویر سنجنده TM سال 1989، سنجنده ETM سال 2000 ماهواره Landsat و سنجنده LISS3 ماهواره IRS سال 2008 پردازش شد. بعد از اعمال پیش پردازش های لازم، عملیات بارزسازی تصاویر اجرا و با بهره گیری از روش طبقه بندی نظارت شده با الگوریتم حداکثر احتمال، نقشه های موضوعی کاربری- پوشش اراضی تهیه شد. این نقشه با روش مقایسه پس از طبقه بندی به صورت زوجی در دوره اول یعنی بین سال های 1368 تا 1379 و دوره دوم بین سال های 1379 تا 1387 مقایسه شد. نتایج نشان دهنده این است که مساحت طبقات کاربری- پوشش، اراضی مرتعی و اراضی کوهپایه ای- صخره ای طی سه دهه کاهش یافته است و در مقابل پهنه های آبی، اراضی بایر و مناطق مسکونی صنعتی طی این دوره در حال افزایش بوده اند. طبقه درختزارها در دوره اول مطالعه با کاهش و در دوره دوم با افزایش روبه رو بوده اند، اما اراضی کشاورزی طی دوره اول مطالعه با افزایش مساحت و طی دوره دوم مطالعه با کاهش مواجه شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که طی سال های اخیر زیستگاه های حیات وحش در این استان به شدت در معرض نابودی قرار گرفته اند.

در دهه های اخیر با افزایش درآمد سرانه، به گردشگری و بازدید از جاذبه های طبیعی، به عنوان راهکار مناسبی برای پر کردن اوقات فراغت و کاهش تاثیر تنش های روز افزون زندگی شهری توجه شده است. در این راستا این مطالعه با هدف شناسایی عوامل موثر بر تمایل به پرداخت بازدیدکنندگان آبشار آسیاب خرابه جلفا با استفاده از مدل توبیت انجام گرفت. داده های پژوهش از طریق تکمیل پرسشنامه از 125 بازدیدکننده آبشار آسیاب خرابه به دست آمده است. نتایج نشان داد که 69.9 درصد افراد حاضر به پرداخت مبلغی به منزله ورودیه برای بازدید از آبشار و استفاده از امکانات این منبع طبیعی بودند و متوسط تمایل به پرداخت هر فرد 4312 ریال است. نتایج حاصل از برآورد مدل بیان کننده آن است که عواملی مثل سطح درآمد، تمایل به اقامت شب در محیط آبشار و عضویت در سازمان های غیردولتی محیط زیست رابطه مثبت و معنادار؛ و متغیرهای سن، فاصله و سرپرستی خانوار رابطه منفی و معناداری با تمایل به پرداخت افراد برای آبشار آسیاب خرابه جلفا دارند.

هدف از این مطالعه، بررسی پدیده تغییر اقلیم در حوضه آبریز گرگان رود قره سو و تاثیرات این پدیده بر تغییر کاربری اراضی آن و بیان رهنمود موثر در مدیریت و حفظ کاربری اراضی طبیعی منطقه است. تجزیه و تحلیل داده های بارش، دمای متوسط و رطوبت نسبی 9 ایستگاه سینوپتیک این حوضه، با پایه زمان مشترک سی ساله، برای بررسی همگنی داده ها، تعیین روند تغییرات و SPI صورت گرفت. علاوه بر این، برای رقومی سازی نقشه ها، تهیه نقشه های خروجی و مقایسه تغییرات درصد کاربری اراضی از نرم افزارهایILWIS 3.3  و Arc GIS 9.3 استفاده شد. یافته ها نشان داد که با گذشت سال های آماری مطالعه شده (30 سال)، مقدار بارندگی به جز نواحی مرکزی این حوضه، به طور سالیانه افزایش داشته و در بیشتر ایستگاه های این حوضه وضعیت رطوبتی بهبود یافته و فراوانی سال های پرباران و مرطوب از دو دهه پیش تا حد زیادی بیشتر شده است. بر اساس نوسانات فصلی دما تغییرات صعودی دما در نیمه شرقی حوضه در حال افزایش و در بخش های مرکزی و غربی در حال کاهش بوده است. همچنین تغییرات صعودی رطوبت در بخش شرقی و همچنین بخش غربی حوضه در حال افزایش بوده، ولی به طور پراکنده روندهای نزولی رطوبت هوا در قسمت های مختلف این حوضه دیده شده است. یافته های حاصل از نقشه ها نشان داد که تغییرات در این دامنه زمانی به سمت کاهش اراضی مرتعی و جنگلی، و همچنین افزایش اراضی زراعی- باغی و زمین های بایر در سطح حوضه پیش رفته است. وقوع خشکسالی در برخی قسمت های این حوضه به شکلی سالانه یا فصلی است که نشان دهنده اثر تغییرات اقلیمی بر تغییر کاربری اراضی است.

در تحلیل اقتصادی طرح ها، اغلب هزینه های برونی طرح مانند تخریب محیط زیست نادیده گرفته می شود. این مطالعه به تحلیل اقتصادی گزینه های مدیریتی تالاب میقان شامل استخراج سولفات سدیم، پرورش آرتمیا و گزینه تلفیقی با توجه به هزینه های تخریب تالاب پرداخته است. برای بررسی تخریب احتمالی تالاب بر اثر استخراج سولفات سدیم و علل آن از داده های بیلان آبی منطقه و نیز تصاویر سنجنده ETM+ ماهواره لندست و نیز تصاویر Google Earth در دوره 1379-1391 استفاده شد. در مرحله بعد، کلیه هزینه ها و منافع گزینه های فعلی بهره برداری از تالاب میقان برآورد شد. برای برآورد هزینه ها و منافع فعالیت های استخراج سولفات سدیم و آبزی پروری از طرح های توجیهی و تکمیل اطلاعات در محل بهره گرفته شد. هزینه های ناشی از تخریب تالاب با روش هزینه جایگزینی (هزینه بهسازی تالاب) و به کمک اطلاعات فهرست بهای واحد پایه فعالیت های ساخت و ساز 1392 برآورد شد. سپس کلیه اطلاعات مالی به کمک نمایه قیمت مصرف کننده به قیمت های سال 1392 تعدیل یافت. در نهایت کلیه گزینه ها به کمک معیار معادل سالانه ارزش خالص فعلی ارزیابی شد. نتایج نشان داد که سطح تالاب عمدتا به دلیل کسری بیلان آبی (تبخیر و تعرق پتانسیل شدید) با نرخ 3.6 درصد در سال کاهش یافته است. به این ترتیب، استخراج سولفات سدیم دلیل اصلی کاهش پهنه آبی تالاب به نظر نمی رسد. با این حال استخراج معدن با عمیق کردن تالاب ممکن است به تشدید روند خشک شدن آن کمک کند. نتایج نشان داد که استخراج سولفات سدیم به این ترتیب دست کم هزینه برونی معادل 6.4 میلیارد ریال در سال ایجاد کرده است. بر اساس نتایج، استخراج سولفات سدیم و پرورش آرتمیا به ترتیب در سطح 800 و 2550 هکتار از تالاب، می تواند ارزش خالص فعلی سالانه ای در حدود 10.7 و 46.9 میلیارد ریال ایجاد کند. نتایج همچنین نشان داد که منافع خالص فعلی سالانه حاصل از استخراج سولفات سدیم پس از کسر هزینه های بهسازی تالاب به 4.3 میلیارد ریال کاهش یافت. از این رو، گزینه استخراج معدن میقان، در صورت انجام درست و به موقع فعالیت های بهسازی تالاب، گزینه ناپایدار اقتصادی یا محیط زیستی محسوب نمی شود. نتایج همچنین نشان داد که مدیریت تلفیقی تالاب (بهره برداری با انجام عملیات بهسازی و پرورش آرتمیا) با منافع خالص سالانه ای معادل 51.2 میلیارد ریال اقتصادی ترین گزینه فعلی تالاب به نظر می رسد. با این حال مطالعات بیشتری لازم است تا دیگر منافع تالاب میقان از جمله منافع تامین آب کشاورزی، گردشگری و حفظ تنوع زیستی برآورد شود.

دریاچه زریوار تنها پهنه آبی طبیعی و مهم ترین اکوسیستم آبی در استان کردستان است که در فاصله 2 کیلومتری شمال غربی شهرستان مریوان و در ارتفاع 1285 متر از سطح دریا واقع شده است. متوسط بارندگی سالانه آن 997.6 میلی متر و میانگین دمای سالیانه 13 درجه سانتی گراد است. پژوهش حاضر به منظور بررسی تنوع و شناسایی و معرفی گونه های گیاهی حاشیه این دریاچه و نیز تعیین اشکال زیستی و کورولوژی آن ها انجام شده است که حاصل آن شناسایی 257 گونه گیاهی متعلق به 53 خانواده و 183 جنس است. طیف زیستی رستنی ها نشان می دهد که در این ناحیه شکل زیستی تروفیت با 42 درصد غالب است و پس از آن همی کریپتوفیت ها با 38.1 درصد، کریپتوفیت ها با 16 درصد، فانروفیت ها با 2.4 درصد و کامفیت ها با 1.5 درصد در رده های بعدی قرار دارند. بررسی طیف جغرافیای رستنی های محدوده مطالعه شده نشان می دهد بیشترین عناصر (99 گونه) به ناحیه رویشی ایران- تورانی تعلق دارند. علاوه بر این بر اساس طبقه بندی IUCN و کتاب Red data book of Iran، سه رسته گونه های آسیب پذیر (Vulnerable)، با خطر کمتر (Lower risk) و فاقد اطلاعات (Data deficient) در محدوده مطالعه شده شناسایی شده است که نشان می دهد جمعا 11 گونه گیاهی جزء گونه های تهدید شده محسوب می شوند. گونه Utricularia neglecta، تنها گیاه گوشتخوار ایران نیز در این پژوهش شناسایی شده است.

افزایش نیاز به انرژی به همراه رشد اقتصادی و صنعتی شدن سبب افزایش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران شده است. آلودگی هوا با برهم زدن حالت پایدار سلول های در معرض آن به گیاهان آسیب وارد می سازد. در این پژوهش، معیارهای گوناگون نشان دهنده تنش آلودگی هوا در سطوح مختلف شامل بیوشیمی سلول، برگ و کل تاج در درخت چنار اندازه گیری شد و ارتباط آن ها با غلظت آلاینده های هوا شامل ازن، اکسیدهای نیتروژن، دی اکسیدگوگرد، مونواکسیدکربن و ذرات معلق بررسی شد. نتایج مطالعه نشان داد غلظت کلروفیل های آ و ب در برگ چنار با افزایش غلظت ازن در هوا کاهش می یابد. در پاییز کلروفیل آ و کلروفیل ب با مونواکسیدنیتروژن همبستگی معنادار منفی (به ترتیب r=-0.69 و r=-0.72) نشان داد. در بهار، سطح ویژه برگ با ازن و دی اکسید نیتروژن همبستگی معنادار مثبت (P<0.05) و با مونواکسیدکربن همبستگی معنادار منفی (P<0.01) نشان داد. هیچ یک از ضرایب همبستگی بین شفافیت تاج و آلاینده های هوا معنادار نشد. اما نسبت مساحت تاج در تابستان با آلاینده دی اکسید نیتروژن همبستگی معنی دار (P<0.05) مثبت نشان داد. شاخص سطح ویژه برگ معیار مناسبی از تماس گیاه با آلاینده های مختلف هوا خصوصا در فصل بهار بود. علاوه بر آن، نسبت مساحت تاج بهتر از شفافیت تاج به آلودگی پاسخ داد و می تواند معیار مناسبی از تاثیر آلاینده دی اکسیدنیتروژن بر درخت چنار باشد. این شاخص به دلیل آسانی و سرعت اندازه گیری آن به وسیله دوربین عکاسی دیجیتال معمولی و نرم افزارهای پردازش تصویر موجود از پتانسیل بالایی برای کاربرد در مطالعات مربوط به آسیب انواع تنش ها بر درختان برخوردار است.

افزایش روزافزون فعالیت های صنعتی منجر به ورود آلودگی ها به محیط زیست به خصوص منابع آبی شده است. فلزات سنگین از جمله آلودگی های مهمی هستند که به دلیل پایداری و عدم تجزیه زیستی و احتمال ورود آن ها به زنجیره غذایی، خطر برای سلامت انسان و سایر موجودات را در پی خواهد داشت. جهت بررسی وضعیت آلودگی در سد ستارخان، نمونه رسوب، گیاه نی (Phragmites australis) و ماهی کپور (Cyprinus carpio) و سوف (Stizostedion lucioperca) از این سد برداشت شد. بر روی نمونه ها هضم اسیدی خشک با استفاده از اسید نیتریک غلیظ انجام شد و غلظت فلزات کادمیم، آرسنیک و مس با استفاده از دستگاه ICP-OES اندازه گیری شد. آزمون آماری تجزیه واریانس یک طرفه جهت بررسی اختلاف غلظت فلزات بین نمونه ها معنادار شد(P< 0.001) . همبستگی معناداری بین غلظت فلزات در رسوب و غلظت فلزات در گیاه و ماهی مشاهده نشد(P> 0.05) . همچنین، نتایج نشان داد غلظت فلز آرسنیک در رسوب بیش از استاندارد جهانی بود. در بافت ماهی های بررسی شده نیز غلظت فلز آرسنیک و کادمیم بیش از استانداردهای جهانی بررسی شد. گیاه نی مقدار زیادی از فلزات سنگین را در خود تجمع داده است که توانایی این گیاه در تجمع فلزات سنگین را نشان می دهد. با توجه به نتایج به دست آمده تدوین برنامه کنترلی جهت پایش آلودگی در منطقه ضروری به نظر می رسد.

هدف این مطالعه شناسایی عوامل موثر بر نگرش زیست محیطی مالکان و مدیران شرکت های کوچک و متوسط کشاورزی استان های کرمانشاه و ایلام با استفاده از روش مدلسازی معادله ساختاری بود. بر اساس آمار و اطلاعات ادارات جهاد کشاورزی دو استان، تعداد شرکت های کوچک و متوسط 540 واحد برآورد شد. حجم نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران 202 مالک و مدیر محاسبه شد که به روش نمونه گیری طبقه ای انتخاب شدند. به منظور گردآوری اطلاعات، از مقیاس اصلاح شده انگاره نوین محیطی و پرسشنامه بسته استفاده شد. برای بررسی روایی محتوایی از نظر استادان گروه ترویج و توسعه روستایی دانشگاه رازی استفاده شد. به منظور سنجش پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که میانگین آن برای متغیرهای مطالعه 0.79 بود. یافته ها نشان داد که 90 درصد (182 نفر) از مالکان و مدیران SME های کشاورزی با گویه «گیاهان و حیوانات به همان اندازه حق زندگی دارند که انسان ها این حق را دارند.» موافق و 64 درصد (130 نفر) از آن ها با گویه «تعادل طبیعت آن قدر قوی است که از پس تاثیرات جوامع صنعتی مدرن بر آید.» مخالف بودند، همچنین متغیرهای سطح تحصیلات، وجود افراد باسواد در خانواده، قومیت، شهرنشینی و شرکت در کلاس ها و کارگاه های آموزش زیست محیطی بیشترین واریانس را در سطح نگرش زیست محیطی تبیین کرده اند.

محل دفن مواد زائد می تواند به طور بالقوه بر محیط اطراف اثرات منفی و زیان بار زیادی در ابعاد سلامت جامعه، اقتصادی و محیط زیستی داشته باشد. بنابراین، ارزیابی گسترده ای برای استقرار محل دفن مورد نیاز است تا بهترین مکان دفن شناسایی شود. هدف از این پژوهش مکان یابی دفن مواد زائد جامد شهرستان گلپایگان است. ابتدا 3 گزینه مکانی پس از بررسی های میدانی از فروردین تا شهریور ماه 1390 و تجزیه و تحلیل در نرم افزار ARCGIS و همچنین به کارگیری استانداردها و معیارهای مهم در مکان یابی محل دفن زباله، پیشنهاد و سپس بهترین گزینه انتخاب شد. روش های علمی استفاده شده در این پژوهش، روش TOPSIS و فرایند تحلیل سلسله مراتبی بوده که از جمله روش های تصمیم گیری چندشاخصه هستند. برای اولویت بندی و وزن دهی به فعالیت های پروژه از فرایند تحلیل سلسله مراتبی و از طریق وارد کردن مقادیر ترجیحات به نرم افزار IDRISI اقدام شد. به روش AHP فعالیت های حمل و نقل مواد، پاکتراشی، خاکریزی و خاکبرداری، زهکشی، احداث راه و فعالیت تخریب ساختمان به ترتیب با وزن های 0.45، 0.22، 0.14، 0.090، 0.060 و 0.040، به منزله رتبه های اول تا ششم در فرایند مکان یابی محل دفن زباله معرفی شد. سپس با به کارگیری روش TOPSIS نزدیکی نسبی به راه حل ایده آل در سه گزینه پیشنهادی بررسی شد که مقادیر آن برای گزینه های اول، دوم و سوم به ترتیب 0.259، 0.272 و 0.754 به دست آمد و گزینه سوم بهترین مکان جهت دفن زباله در شهرستان گلپایگان شناخته شد.

مناطق ساحلی به سبب موقعیت جغرافیایی و ویژگی های طبیعی، تنوع زیستی و اکوسیستم های وابسته و تاثیرپذیری توام از خشکی و دریا، مناطقی حساس و شکننده محسوب می شوند. عملکردهای بوم شناختی این مناطق سبب استقرار طیف متنوعی از توسعه و بهره برداری انسانی در این نواحی شده است. اهمیت اکوسیستم ساحلی، این مناطق را شایسته اقدامات حفاظتی بیشتری قرار داده است. به دلیل غنای مناطق حساس در استان هرمزگان، در این پژوهش اقدام به مطالعه و تعیین حساسیت اکوسیستم های سواحل استان هرمزگان با کاربرد معیارهای تجمیع شده از 22 مرجع داخلی و خارجی شده است. برای ارزیابی حساسیت اکوسیستم های منطقه ساحلی هرمزگان از 6 معیار و 29 شاخص استفاده شد. بررسی معیارها و تعیین ضریب اهمیت شاخص های به کاررفته در آن ها نشان داد شاخص انحصاری و بکر بودن بیشترین اهمیت و وابستگی صنعتی کمترین اهمیت را در تعیین اکوسیستم های حساس ایفا می کنند. همچنین به منظور تعیین اهمیت و اولویت بندی اکوسیستم های حساس در محدوده مطالعه شده بر اساس معیارهای یاد شده 10 اکوسیستم (5 اکوسیستم در ناحیه ساحلی و 5 اکوسیستم در ناحیه کرانه) بررسی شد. نتایج نشان داد، جنگل های مانگرو در ناحیه کرانه و مناطق تحت حفاظت در ناحیه ساحلی بیشترین حساسیت را دارند. پهنه بندی حساسیت اکوسیستم های منطقه ساحلی نشان داد، بیشترین وسعت حساسیت اکوسیستم های منطقه ساحلی در درجه حساسیت خیلی کم و بخش عمده ای از ناحیه ساحلی را شامل می شود. کمترین وسعت حساسیت نیز در درجه حساسیت زیاد و در بخش هایی از شهرستان بندرلنگه قرار گرفته است. درجه حساسیت خیلی زیاد با وسعت 6.96 درصد از وسعت منطقه مطالعه شده در بخش عمده ای از جنوب غربی شهرستان بندرلنگه که منطبق بر منطقه حفاظت شده سراج و در بخش هایی از جنوب غربی این شهرستان که شامل بخش هایی از منطقه حفاظت شده حرا است، قرار دارد. این طبقه همچنین بخش عمده ای از حرای بندرعباس، سیریک و جاسک را نیز دربرمی گیرد.