اخلاق پزشکی
سال:1389 | دوره:4 | شماره:11 |تعداد مقالات:7

اطلاعات ژنتیک انسانی جایگاه و اهمیت ویژه ای دارند؛ چرا که قادرند ویژگی های ژنتیک افراد را نشان دهند و تاثیرات عمده ای بر خانواده، فرزندان، نسل ها و گاه گروه های اجتماعی خاص، داشته باشند و نیز ممکن است حاوی اطلاعاتی باشند که اهمیت آنها لزوما حین جمع آوری نمونه ها شناخته شده نیست. امکان سوء استفاده از اطلاعات ژنتیکی در حیطه های مختلف (سیاسی، اجتماعی و ...) وجود دارد که می تواند زمینه ساز تبعیض های فردی و اجتماعی و حتی تبعیض نژادی گردد.این مقاله تلاش می کند با مرور جنبه های مختلف اخلاقی مطرح در پژوهش های ژنتیکی در جهان امروز، به نوعی الزام کشورهای در حال توسعه، از جمله جمهوری اسلامی ایران را برای پرداختن دقیق به جنبه های اخلاقی، فقهی و حقوقی این پیشرفت ها گوشزد کند و لزوم تبیین مبانی، تدوین استانداردها و دستورالعمل های اخلاقی، تصویب قوانین و طراحی سازوکارهای اجرایی لازم برای تاسیس، اداره و نظارت بر نهادهای علمی، پژوهشی و اجتماعی فعال در این عرصه را بازگو نماید.

ژن درمانی عرصه ای جدید از دانش بشری است که در آن با استفاده از قابلیت های دانش مهندسی ژنتیک می توان تدبیر درمانی مناسبی برای شماری از بیماری های سرطانی و قلبی عروقی ارایه کرد. این روش درمانی بسیار جوان بوده و بیش از دو دهه از بکارگیری آن نمی گذرد. ژن درمانی در عین موثر بودن و تحولات چشمگیری که داشته است، در ارتباطی متقابل و پیچیده با پزشکی، زیست شناسی، اخلاق، حقوق، فلسفه، مذهب، سیاست و مسایل اجتماعی قرار داشته و هنوز در مراحل آغازین مسیر پویای علمی خود است. مواردی از جمله احتمال بسط عفونت های ویروسی، هزینه های مالی مترتب بر آن و نیاز به تکرار مراحل ژن درمانی، امکان سوء استفاده از ژن درمانی به عنوان سلاح، امکان سوء استفاده از آن برای بهسازی نژادی و ایجاد پدیده ای به نام کودکان سفارشی و سایر ملاحظات اخلاقی پایه و بنیادی که نسبت به ژن درمانی بعنوان یک روش درمانی مطرح است (به شرحی که در مقاله اشاره شده است) همگی مواردی هستند که کنترل دقیق روند ژن درمانی، از نظر اخلاقی و حقوقی و نیز نظارت مستمر و قانونمندکردن آن را الزامی می نماید. با توجه به اثرات مفید و متعددی که این روش درمانی جدید داراست و تجربه تلخی که از بهره گیری نادرست از این روش های نوین در تاریخ پزشکی داشته ایم توجه هرچه بیشتر به ملاحظات اخلاقی و حقوق پزشکی موجود در این عرصه، خواهد توانست زمینه ای مناسب جهت بهره گیری هرچه بیشتر از ژن درمانی را فراهم آورده و از بروز لغزش ها، خطاها و سوء استفاده های احتمالی ممانعت نماید.

با توجه به قطعیت، اختصاصی و انحصاری بودن اطلاعات ژنتیکی هر فرد برای خود آن فرد، تاسیس بیوبانک ها، قبل از تاسیس عمومی آنها برای همه شهروندان، توسط ارتش های کشورهای دارای امکانات لازم سریعا عملیاتی شد زیرا اطلاعات این بیوبانک ها، برای شناسایی پرسنل نظامی بسیار ارزشمند و خدشه ناپذیر است. بدنبال ارتش ها و سازمان های نظامی، امنیتی و مشاغل پرخطر مانند آتش نشانی و ...، تشکیلات انتظامی و پلیس کشورهای مختلف نیز، تمایل و علاقمندی بسیار زیادی برای تاسیس بیوبانک ها از شهروندان نشان دادند زیرا اطلاعات آرشیوی این بانک ها، ابزاری بسیار دقیق، موثر و کاربردی برای ردیابی، شناسایی، تعیین هویت و ... افراد شرور، هنجارشکن، دارای سوء سابقه، مظنونین و ... را در اختیار نیروهای پلیس قرار می دهد. این تمایل برای تاسیس بیوبانک ها به سرعت در میان سازمان های متولی حفظ سلامت و بهداشت و درمان ملت ها نیز آشکار گردید اما در این میان وجود موضوعات بسیار حیاتی و اساسی مانند «تمامیت جسمانی» و «خلوت ژنتیکی»، این چالش اخلاقی عمده را بوجود آورد که اطلاعات ژنتیکی هر فرد، جزو حریم خصوصی مسلم و قطعی افراد جامعه تلقی می شود و بنابراین اخذ و آرشیوبندی این اطلاعات، شیوه های حفاظت از آنها، سطح و نوع دسترسی به آنها، نوع و اهداف استفاده از این اطلاعات، تعیین افراد مجاز برای دسترسی به این اطلاعات، دوره نگهداری آرشیوی این اطلاعات، ضرورت وجود تفاوت و یا عدم تفاوت در آرشیوبندی و استفاده از اطلاعات ژنتیکی افراد عادی، شهروندان هنجارشکن، مظنونین و متهمین، افراد دارای سوء سابقه و ... مناقشات اخلاقی و ابهامات حقوقی و اجتماعی دامنه داری را بوجود آورده است که این ابهامات نه تنها با گذشت زمان کاهش نمی یابند بلکه ابعاد و زوایای جدیدی هم با گذشت زمان بر آنها افزوده می گردد.

اگرچه ارتباط پزشک ـ صنایع می تواند فرصتی استثنایی در ارتقای دانش پزشکی و مراقبت از بیمار باشد، اما فرصتی برای ایجاد تورش های مختلف نیز هست؛ تورش هایی که اغلب، زیان های احتمالی آن متوجه بیماران می شود نه طرفین درگیر در ارتباط (پزشک و صنایع). عوارض بالقوه ناشی از ارتباطات کنترل نشده فرد حرفه ای ـ صنایع، جوامع علمی سراسر دنیا را به سمت اعمال کنترل، از طریق تدوین کدهای الزام آور حرفه ای ـ اخلاقی سوق داده است.روشی بررسی: در این مقاله ماهیت ارتباط پزشک ـ صنایع به صورت توصیفی ـ تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته و با مرور تعدادی از دستورالعمل ها و کدهای حرفه ای ـ اخلاقی موجود در دنیا، دستورالعملی متناسب با جامعه ایران پیشنهاد گردیده است.یافته ها: حالت ایده آل در ارتباط پزشک ـ صنایع، عدم وجود هرگونه ارتباط مالی یا معنوی و نپذیرفتن هرگونه پیشنهاد و یا هدیه است. اگرچه اغلب پزشکان، منکر هرگونه تاثیرپذیری ناشی از این ارتباط هستند، اما بررسی ها نشانگر وجود ارتباطی قوی بین دریافت مزایا از طرف صنایع و علاقه مندی به محصولات آنها است. از طرف دیگر، عدم اعلام این ارتباط به بیمار، می تواند به اعتماد او نسبت به جامعه درمانی و شایستگی علمی پزشک خدشه وارد کند. بنابراین الزام ناشی از کدها و دستورالعمل های حرفه ای ـ اخلاقی می تواند در حفاظت از حقوق بیماران و ممانعت از ایجاد تعارض منافع در رفتار و تصمیمات حرفه ای پزشکان، نقش بسزایی داشته باشد.نتیجه گیری: غالب مفاد کدهای اخلاقی موجود، به سبب عقلانی بودن، در مورد صنایع مرتبط با نظام سلامت در ایران نیز قابل اجرا هستند. نکته مهم در تضمین رسمیت یافتن این کدها، استفاده از نظرات پزشکان درگیر در این نوع از ارتباطات و برگزاری آموزش های مداوم در قالب تحلیل اخلاقی موارد واقعی است.

نظریه پردازان حوزه اخلاق زیست محیطی با مشاهده تاثیر فناوری های جدید در تخریب محیط زیست می کوشند قواعد اخلاقی کارآمدی جهت تعامل انسان با محیط زیست ارایه دهند. در این بین نظام فلسفی حکمت متعالیه با ارایه نظریه اصالت وجود و وحدت شخصیه وجود تصویر واحدی از هستی که توجیه گر کثرات عالم و تشکیک مظاهر وجود است ارایه می دهد. در پرتو این نظریه هر موجود تجلی خداست و همه ویژگی های وجود از قبیل علم، قدرت و ادراک را دارا می باشد. هدف این پژوهش پرداختن به مبحث جدید اخلاق زیست محیطی در نظام واره فلسفی حکمت متعالیه و ارایه مبانی نوینی برای آن است. تحلیل اخلاق زیست محیطی در حکمت متعالیه، ورود فلسفه صدرایی در تبیین مسایل نوین و ارایه راه حل های فلسفی برای مسایل و مشکلات دنیای معاصر را می توان از نتایج این پژوهش محسوب کرد.

یکی از موضوعات مهمی که در دهه های اخیر در ژنتیک پزشکی ظهور یافته و علاوه بر پیشرفت های چشمگیر و ایجاد فرصت های تازه مباحثات متعدد حقوقی و چالش های اخلاقی زیادی را بدنبال داشته، تولد نوزادانی است که در خارج از رحم و به وسیله لقاح مصنوعی در محیط آزمایشگاهی شکل می گیرند و پا به عرصه هستی می گذارند که اصطلاحا جنین آزمایشگاهی نامیده می شوند. نطفه این نوزادان در خارج از رحم مادر بارور می شود و مراحل اولیه رشد و تکامل خود را در محیط آزمایشگاهی طی می کنند. بحث در خصوص این که اساسا جنین انسان، چه حاصل از لقاح طبیعی و در رحم مادر باشد و چه حاصل از لقاح مصنوعی و در محیط آزمایشگاه، آیا همانند یک انسان کامل که متولد شده از کرامت انسانی و حق حیات برخوردار است یا خیر مورد مناقشه در میان اندیشمندان اخلاق، پزشکان، حقوق دانان و فلاسفه می باشد. این موضوع به ویژه درخصوص جنین آزمایشگاهی توجه بسیاری از تئوریسین های اخلاق زیستی را به خود جلب کرده است. باید اذعان داشت که امروزه با توجه به بحران های نهفته در پیشرفت های ژنتیکی در سطح بین المللی و جهانی، اسناد، کنوانسیون ها و میثاق هایی با موضوع حفظ رویکردهای اخلاق زیستی تنظیم گردیده است که زیربنا و شالوده اصلی همه آن ها حفظ و حمایت از کرامت ذاتی انسان و حق زیستن او می باشد. در این مقاله سعی شده که با استفاده از آموزه های دینی و اخلاقی و نظام نامه های منطقه ای و بین المللی، به موضوع کرامت زیستی جنین آزمایشگاهی پرداخته و به نتیجه ای قابل اتکا دست یافته شود.

 فارماکوژنتیک و فارماکوژنممیک از شاخه های بین رشته ای هستند که با ابداع و ترویج فناوری پی.سی.ار. در طول سال های اخیر رشد چشمگیری داشته است. در بررسی ها و مطالعات فارماکوژنتیک چگونگی تاثیر ژن بر متابولیسم داروها مورد مطالعه قرار می گیرد. مطالعه برروی آنزیم های سیتوکروم 450 که نقش مهمی در حوزه داروشناختی، تغذیه، و سم شناسی دارند، از جمله شاخه های مورد بحث در این حوزه هستند. روش های نوین علم ژنتیک این امکان را به محققان داده تا تغییرات تک نوکلئیدی ژن ها، را تشخیص، و مورد ارزیابی قرار دهند. استفاده از دانش فارماکوژنتیک می تواند ما را در تهیه و توسعه داروها با اثربخشی بیشتر و به دور از صدمات بالینی، جلوگیری از آزمون و خطا در تجویز دارو و همچنین کاهش هزینه های تحقیقاتی در تولید دارو یاری دهد. با این وجود رشد، توسعه و شناسایی این رشته و شاخه های مرتبط در میان پزشکان و سازمان بهداشت جهانی از یک سو و چالش ها و بحث های مطرح از سوی مدافعان حقوق فردی، در کشورهای توسعه یافته از سوی دیگر، کاربرد این رشته ها را با تنگناهای حقوقی و اخلاقی مواجه ساخته است. هر چند چارچوب قانونی برای استفاده از این آزمون ها در کشورهای در حال توسعه باید مشخص شود، در عین حال استفاده از این فناوری در کشورهای در حال توسعه نه تنها باید برای بر طرف ساختن چالش های پزشکی مرتبط با آن جامعه مورد استفاده قرار گیرد، بلکه باید در عین حال موازین حقوقی برای جلوگیری از سوء استفاده از عدم وجود قوانین را به چالش های خود اضافه کند. بنابراین سرمایه گذاری در خصوص تحقیقات و کاربرد این فن آوری اهمیت بسیار دارد. این سرمایه گذاری باید در چارچوب قوانین و مقرراتی باشد، که اطلاعات ژنتیک فردی را محفوظ داشته و سوء استفاده از اطلاعات ژنتیک فردی را محدود سازد. بحث حفاظت از اطلاعات فردی شاید در این مرحله از رشد فناوری پر واضح نباشد ولی دیری نخواهد گذشت که حفاظت از اطلاعات فردی در ابعاد امنیت ملی مطرح خواهد شد.