پژوهش نامه ادبیات داستانی
سال:1399 | دوره: | شماره: |تعداد مقالات:6

افسانه های اساطیری، آن دسته از افسانه های عامیانه و مردمی را شامل می شوند که محتوای آن ها اندیشه و باورهای اسطوره ای است. یکی از باورهای اسطوره ی که در افسانه ها به حیات خود ادامه داده، اسطوره ی باروری است. اسطوره ی باروری، توجیه انسان اسطوره باور از مرگ و تولّد مجدّد سالانه ی گیاهان است. افسانه ی سه خواهر و نی لبک و دیگر روایات آن، از جمله افسانه های اساطیری است که مضمون و محتوای آن را کُنش های مربوط به خدایان مرتبط با طبیعت در برمی گیرد. پرسش اساسی این جستار این است که آیا ساختار درونی داستان سه خواهر و نی لبک و دیگر روایات این افسانه، بر بنیاد اسطوره ی باروری استوار است؟ روش تحقیق در این جستار بر اساس منابع کتابخانه ای و به صورت توصیفی-تحلیلی است. طبق بررسی ها، افسانه ی سه خواهر و نی لبک و دیگر روایات این افسانه، از جمله افسانه-های اساطیری هستند که مضمون و محتوای آن ها را اسطوره ی باروری تشکیل می دهد. مهم ترین بن مایه های اسطوره ی باروری که در این روایت افسانه ای آمده عبارتند از: حضور ایزدبانوی باروری، کینه توزی نسبت به ایزدگیاهی، غیبت و مرگ ایزدگیاهی، بزرگ شدن ایزدگیاهی نزد دیگران، روییدن گیاه از خون، آب، به آتش فرو رفتن، قربانی کردن، رستاخیز ایزدگیاهی و ازدواج ایزدگیاهی با ایزدبانوی باروری.

ادبیّات داستانی، گونه ای از ادبیّات است که معمولاً در قالب رمان، داستان، داستان کوتاه و داستانک روایت می شود. در این نوع، استفاده از خلّاقیت و تخیّل، بر واقعیت برتری دارد. بخش بزرگی از ادبیّات داستانی معاصر در ایران، بر فرهنگ عامیانه بنیاد گرفته است. این نوع ادبیّات که از دوره ی مشروطه شکل گرفت، نمونه ی مناسبی برای آشنایی با شخصیت های تیپیک و تأثیرگذار در جامعه است. یکی از مهم ترین این تیپ ها، لوطی ها هستند که هم در داستان هایی که در این زمینه ها نوشته شده است نقش پررنگی داشتند و هم در جامعه، نقش اجتماعی خاصّی داشتند و مورد احترام بیشتر مردم بودند. در این پژوهش که هدف اصلی آن نمایاندن فرهنگ لوطی گری در داستان نویسی معاصر است، به بررسی نقش لوطی ها در برخی از داستان های صادق هدایت و صادق چوبک پرداخته ایم و نقش این تیپ شخصیتی را در داستان های مورد نظر و میزان تأثیرپذیری نویسندگان از آن ها را با درنظر گرفتن دوره ی زمانی و شرایط اجتماعی زمان نگارش داستان، بررسی کرده ایم. نتایج نشان می دهند، نه تنها فرهنگ لوطی گری در داستان معاصر نقش پررنگی دارد؛ که نوع زندگی و ویژگی های شخصیتیِ لوطی ها در ساخت و پرداخت عنصر شخصیت در داستان هایی چون داش آکل، کفترباز و عنتری که لوطیش مرده بود، بیشترین نقش را داشته است.

بیانِ دقیقِ مسائلِ روانی و عاطفی عشق، از دواج و ز ناشویی در رمان های دانشور، یکی از گزینه های مناسب، برای بر رسی نظریه ی مثلّث عشق است. سیمین دانشور از نویسندگان زن معاصر است که پر داختن به مسائل زنان، از شاخصه های بارز فکری او به شمار می رود. یکی از مهم ترین نظریاتِ علمیِ عشق، نظریه ی مثلّث عشق رابرت جی استرنبرگ است که به سه جنبه ی «صمیمیّت»، «اشتیاق جنسی/ شور و شهوت» و «تصمیم/ تعهّد» در عشق می پردازد. هدف پژوهش حاضر، بررسی سه مؤلّفه ی عشق نظریه ی مثلّث عشق استرنبرگ، در رمان سووشون است. مقاله ی حاضر به شیوه ی توصیفی-تحلیلی است و روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای است. در رمان سووشون، عشق ورزی زری و یوسف به عنوان شخصیّت های اصلی بررسی شده است. نتایج به دست آمده نشان دهنده ی آن هستند که سیمین دانشور به حفظ و نگاهداری روابط عاشقانه در چارچوب خانواده اهمیّت بسیاری می دهد و یوسف و زری شخصیّت های اصلی سووشون، عشقی متعالی را تجربه می کنند.

عبث گرایی(ابسوردیته) از جمله جریان های تأثیرگذار بر داستان نویسی معاصر فارسی است. این جریان، با مؤلّفه هایی چون یأس و نومیدی، احساس پوچی و بیهودگی، مرگ و بی هویّتی، بخشی از داستان معاصر فارسی را تحت تأثیر خود قرار داده است. رگه هایی از این نوع تفکّر، در آثار برخی داستان نویسان معاصر مشهود است. از جمله ی این نویسندگان می توان به صادق هدایت، بهرام صادقی و صادق چوبک اشاره کرد که تفکّرات عبث گرایانه در بخش عمده ای از آثار آنان بازتاب یافته است. غلامحسین ساعدی نیز یکی از نویسندگانی است که آثار او به روشنی فضای حاکم بر جامعه و نیز داستان نویسی فارسی در دهه ی چهل را نمایان می سازد. ارزیابی آثار او، تبیین کننده ی نمودهای جریان عبث گرایی بر فضای داستان معاصر است. پژوهش حاضر، به بررسی مؤلّفه های عبث گرایی در آثار ساعدی می پردازد. به این منظور، مجموعه داستان های واهمه های بی نام و نشان، شب نشینی باشکوه، عزاداران بیل و ترس و لرز، بررسی و تحلیل شده است. برخی از مؤلّفه های عبث گرایی در آثار او حضوری پررنگ دارند و در هر مجموعه ای، با درجات مختلف، قابل مشاهده اند. آن چه در تمامی این آثار به چشم می خورد، عبارت است از ترس و هراس مبهم، گرفتاری ها و مشکلات روانی، ناامیدی و مرگ اندیشی.

نیست انگاری (نیهیلیسم)، نفیِ بخشی و گاهی همه ی زندگی است. این اندیشه از دوران باستان نمود داشته و در قرون وسطی نیز پدیدار شده است؛ امّا در دوران جدید، سرو سامان دیگری یافته است. نیچه، کافکا و شاگردان امیل زولا در مکتب ناتورالیسم، زمینه ی آن را فراهم کردند. در ناتورالیسم فلسفی و ادبی امروز، ویژگی هایی هست که با پاره ای از مؤلّفه ها و دیدگاه های نیست انگارانه همپوشانی دارند. داستان های چوبک، از آمیزه ها و آموزه های ناتورالیستی سرشارند؛ ناتورالیسمی که به نیست انگاری منفعلانه در اندیشه و بینش چوبک منتهی شده است؛ آن چنان که به نفی جامعه و زندگی می پردازد و هیچ گزینه ای برای برون رفت از آن دایره ی حیرت و بن بست و سرگردانی ارائه نمی کند. پرسش قابل طرح در کار صادق چوبک این است که آیا درهم آمیختن این جهات منفعل ناتورالیستی با برخی رویکردهای نیهیلیستی، نویسنده و خواننده را در مقام تماشاچی نگاه می دارد؟ این مقاله کوششی است برای بازنمایاندن این در هم تنیدگی که گاه تشخیص این دو-ناتورالیسم و نیهیلیسم-را در آثار چوبک دشوار می کند. ناتورالیسم، اگرچه در برخی جهات منفعل عمل می کند، لزوماً پوچ گرا نیست. پس دو محور جبرگرایی که به بی عملی و پوچی منجر می شود و اخلاق ستیزی، دو بستر برای منتهی شدن ناتورالیسم به نیهیلیسم هستند. بر اساس این تفاصیل، دو محور از ناتورالیسم با ده محور از نیهیلیسم؛ شکّاکیت، بدبینی، پوچی و بیهودگی، مرگ اندیشی، جبرگرایی، یأس، مادّه گرایی، اخلاق ستیزی، دم غنیمت شمردن، از خودبیگانگی، امکان درهم شدن و تنیده شدن دارند.

مدرنیسم را در ساده ترین تعریف، می توان دگرگونی در همه ی عرصه های زندگی فکری و اجتماعی انسان معاصر دانست. در دوران معاصر، رشد پرشتاب اقتصادی و صنعتی، هنجارها و ارزش های سنّتی را در جوامع انسانی تغییر داده است. از آن جا که ادبیّات، آینه ی تمام نمای اجتماع است، طبیعتاً از تحوّلات اجتماعی اثر می پذیرد. هم زمان با پیدایش هنر و ادبیّات مدرن در سایر کشورها، رمان های عربی نیز تحت تأثیر این تحوّلات قرار گرفتند؛ امّا بحث و گفتگوی نقّادانه و اصولی در این زمینه اندک است. با پیدایش ادبیّات مدرن، معیارهای حاکم بر آثار ادبی دست خوش تغییر شده است. یکی از گونه های ادبی که تأثیرات شدیدی از جریان مدرنیسم پذیرفته، رمان است. رمان موسم الهجرة إلی الشّمال، اثر طیّب صالح، داستان پرداز سودانی است که در آن نویسنده سعی کرده است با تأثیرپذیری از مؤلّفه های مدرنیسم، اثری پسااستعماری بیافریند. در پژوهش حاضر، با تکیه بر روش تحلیلی-توصیفی، مؤلّفه های مدرنیسم؛ مانند شعرگونگی، زمان پریشی، تنوّع زاویه ی دید، درآمیختگی واقعیت با خیال و. . . در این اثر، بررسی و تحلیل شده است. یافته ها بیانگر آنند که مؤلّفه های شعرگونگی و زمان پریشی، از برجسته ترین شاخصه های مدرنیسم در این رمانند و نمود بیشتری نسبت به دیگر مؤلّفه ها دارند. البتّه این امر، ناشی از درون مایه و بافت خاصّ موضوع رمان است.