پژوهش نامه ادبیات داستانی
سال:1399 | دوره: | شماره: |تعداد مقالات:6

جواد مجابی از طنزنویسان موفّق در حوزه ی ادبیّات معاصر به ویژه ژانر رمان است. شب ملخ اثر وی رمانی طنزآمیز دارای ساختاری سینمایی با محور جنگ، ویرانی و مرگ است که از حیث بازتاب رویدادها، حقایق و معضلات مرتبط با جنگ اثری ارزشمند محسوب می شود. این اثر از زبانی ادبی-محاوره ای و سرشار از طنز برخوردار است. علاوه بر زبان طنزآمیز، نویسنده با به کارگیری شگردهای طنزپردازی به نقد جنگ و بسیاری از مسائل اجتماعی، فرهنگی و فکری پرداخته است. در این پژوهش تلاش شده است مهم ترین شگردهای طنزآفرینی که نویسنده به کار گرفته و رمان را برخوردار از شاخصه ی ادبی طنز گردانیده است، شناخته و بررسی شود. این امر علاوه بر شناسایی شگردهای طنزپردازی نویسنده به روشن و برجسته ترکردن جنبه های فکری و مضمونی اثر انجامیده است. نتایج حاصله مبیّن شگردهای طنزپردازی چون: تناقض گفتمانی، ناسازگاری های واژگانی، اعمال غیرعادّی، استدلا ل های خلاف انتظار از سوی راوی، کنایه و تناقض موقعیتی، بزرگ نمایی (از طریق توصیفات و ورود عناصر سوررئال)، کوچک نمایی (توصیفات فضاها و اشخاص) و به کارگیری عبارات طنزآمیز است. این شگردها اغلب در خدمت مضامین اصلی رمان؛ ضدیّت با جنگ و نقد افکار و عقاید کهنه ی جامعه به کار گرفته شده و بر جذّابیت و گیرایی اثر افزوده است.

«فمینیسم» جنبشی اجتماعی است که از اواخر قرن هجدهم و با هدف برچیده شدن تبعیض های جنسیّتی زنان، در اروپا و آمریکا آغاز شد و تا کنون سه دوره ی مختلف را پشت سر گذاشته و گروه ها و گرایش های گوناگونی از آن پدید آمده است. با راه یافتن اندیشه های فمینیستی به حوزه ی نقد ادبی، در اواخر دهه ی 1960، «نقد فمینیستی» (زن مدارانه) پایه گذاری شد که آثار ادبی را با دو رویکرد «جلوه های زن» و «نقد زن نویسنده» مورد تحلیل و واکاوی قرار می دهد. در این جُستار بر اساس نقد فمینیستی و با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و منابع کتابخانه ای، جلوه های زن و نشانه های زنانه نویسی رمان این خیابان سرعت گیر ندارد، نوشته ی مریم جهانی، نقد و بررسی شده است. دستاورد پژوهش نشان می دهد که در این اثر ضرورت استقلال مالی زنان و موانع فرهنگی و اجتماعی اشتغال آنان، برتری دادن جنس مذکّر بر مؤنّث، مردستیزی و سنّت شکنی زنان، پدرسروری، تنوّع طلبی و خیانت مردان، خشونت های جسمی، روانی، جنسی، اقتصادی و حقوقی علیه زنان و ازدواج زودهنگام که از مسائل و مشکلات اصلی زنان در جوامع مردسالار است، به روشنی منعکس شده است. همچنین در جای جای این رمان جزئی نگری، اطناب و پُرگویی، نوستالژی، روایت دالان در دالان و جستجوی عشق حقیقی که از عمده ویژگی های نوشتار و سبک زنانه است، دیده می شود.

از آنجایی که نظریه ی روانکاوی لاکان به عنوان یکی از گونه های تفسیر و هم نظریه ای در باب زبان، هویت و سوژه در زمینه ی مطالعات ادبی تأثیر بسزایی داشته است؛ این جستار بر آن است تا داستان های کوتاه آبی ماورای بحار مندنی پور را به عنوان یکی از متن های باز و قابل تأویل از منظر این نقد تحلیل و بررسی کند. نتایج نشان می دهد در تاریک ترین بخش های روان قهرمان های داستان های مندنی پور، اُبژه های کوچک دیگر جایگزین ایماژ مادر می شوند تا بلکه درد و رنج این انشقاق ولو موقتاً قدری تسکین یابد؛ امّا این جابه جایی ها، زخم ناشی از آن انشقاق را مرهم نخواهند کرد؛ بنابراین جستجوی سوژه برای یافتن، در نهایت با شکست و افسردگی قرین می شود و از این رو تمامی داستان ها با حزن و یأس پایان می یابند. این یأس و نومیدی، محصول آگاهی قهرمان داستان ها به این نکته است که ارزش های حاکم بر نظام نمادین (در یک جامعه ی مترقّی و مدرن) پوچ و با فقدان همراه است؛ بنابراین آن ها را دچار ضایعة حیث واقع می کند. ایشان عمیقأ خواستار بازگشت به مرحله ی نخستین هستند و همان اتّحاد دوباره را خواستارند و برای عملی کردن آن به اُبژه های کوچک دیگری روی می آورند که در تمامی موارد ناکام می مانند؛ بنابراین در این داستان ها این ایده ی لاکان که سوژه هیچ گاه نمی تواند به آن اتّحاد پیشین دست پیدا کند، محقّق شده است.

یکی از ابزارهایی که در نقد و تحلیل جنبه های محتوایی و ساختاری آثار ادبی کاربرد مهم و کمابیش جدیدی دارد، بحث موتیف یا انگاره یا دانش بن مایه است. شناخت این ابزار که از اصطلاحات رایج در هنر و ادبیّات فارسی است، به علّت خصلت برانگیزندگی و تکرارشوندگی آن از مقوله های مهمّ ادبی به شمار می رود. در پژوهش حاضر سعی شده است، ازمنظر کاربرد موتیف و تبیین جایگاه و کارکردهای آن، آثار صادق چوبک از داستان-نویسان دهه ی 1320 بررسی شود؛ زیرا در مجموعه آثار او به عناصری همچون زنجیر، ترس، دشمن ستیزی، خسّت، سرما و یخبندان، توسری خوردن، فقر و. . . بر می خوریم که در حلقه ی موتیف قرار می گیرند و تکرار می شوند و نویسنده در ورای آن تکرار، مقاصد ذهنی خویش را به مخاطب القامی کند و می خواهد با آوردن آن بن مایه، به حلّ مشکلات جامعه بپردازد؛ همچنین پس از بیان مقدّمه ای درباره ی نویسنده و انواع موتیف، بر آنیم تا فرایند این عناصر معنادار را که نشان دهندة احساس و دغدغه و جهان بینی نویسند گان است، در دو بُعد انسان و جهان نشان دهیم.

جریان سیّال ذهن از جمله تکنیک های داستان نویسی مدرن است که در آن، نویسنده با ارائه ی طرحی خام، فاقد نظم خطّی، سانسور و گزینش، متشکّل از ذهنیّات و خاطرات شخصیّت یا شخصیّت های داستان، به نگارش روایت رمان و داستان می پردازد. به این ترتیب تکنیک جریان سیّال ذهن دارای تعریفی خاص است که نمی توان آن را با تک گویی درونی، حدیث نفس صرف یا هر نوع روایت ذهنی که دارای نظم روایی باشد، یکی دانست؛ بنابراین بررسی آن دسته از آثار که ممکن است در حوزه ی رمان و داستان های جریان سیّال ذهن باشند، می تواند تا حدود زیادی برای دست یابی به درک و تعریفی درست از این شیوه ی داستان نویسی مفید باشد. رمان زبیندن پیاده گرد اثر «کریستف سیمون» نویسنده ی سویسی، از جمله داستان هایی است که به سبب ذهنی بودن، عدم نظم خطّی، عدم سانسور و. . . دارای ویژگی های خاصّ روایی است که می تواند یک نمونه ی عالی استفاده از تکنیک جریان سیّال ذهن در داستان نویسی محسوب شود. در این پژوهش که با روش کتابخانه ای و تحلیل نمونه ای است، کوشش شده که نمود و چگونگی نمود مؤلفه های تکنیک جریان سیّال ذهن در این رمان، بر اساس نمونه هایی از متن داستان واکاوی شود. نتایج پژوهش حاکی از این امر است که بسیاری از ویژگی های رمان جریان سیّال ذهن در قالب مواردی چون: عدم نظم خطّی، زمان دراماتیک، ابهام، انواع تداعی های آزاد و مقیّد، زوایه ی دانای کلّ محدود و. . . به شکل روشن در این رمان نمود یافته است تا جایی که می توان ادّعا کرد که این رمان در گروه رمان های جریان سیّال ذهن قرار می گیرد.

ادبیّات داستانی «گوتیک»، گونه ای از داستان نویسی است که بر مبنای هنر معماری و مجسّمه سازی گوتیک در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم میلادی و دوران پیش-رمانتیسم به وجود آمد. این ژانر ادبی بر مسائل روحی و احساسی انسان، آیین های مذهبی، حیوانات افسانه ای، فضاسازی وحشت انگیز و اوج گیرنده و جنبه های هراس و اضطراب ذهن آدمی استوار است. این شیوه در داستان نویسی ایرانی، کم وبیش مورد استفاده ی برخی نویسندگان همچون «غلامحسین ساعدی» قرار گرفته است. وی بر جنبه های روانی انسان و عمق احساسات آدمی تأکید دارد. از این منظر می توانیم به دنبال ریشه های ادبیّات گوتیک غربی، در داستان های مدرن وی باشیم. در پژوهش حاضر، به روش توصیفی – تحلیلی و بر اساس مؤلّفه ها و عناصری که در شیوه ی نوشتاری داستان گوتیک «نقاب مرگ سرخ» نوشتة ادگار آلن پو به کار گرفته شده است، به بررسی این مؤلّفه ها و عناصر در مجموعه داستان عزاداران بیَل نوشته ی ساعدی پرداخته و این نتیجه حاصل شده است که ساعدی اغلب مؤلّفه-های موجود در داستان «نقاب مرگ سرخ» را اعم از «مرگ» به عنوان مضمون اصلی و دیگر عوامل، همچون: «بیگانه»، «تاریکی»، «صدا» و «خون» به عنوان عوامل تقویت کننده ی «گوتیک»، در ایجاد فضایی رعب آور و هراس انگیز، به شیوه ای متفاوت و خلّاقانه به کار برده است.