زبان و ادبیات فارسی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

در کتاب تاریخ بیهقی اثر ارزشمند ابوالفضل بیهقی کلمات ترکی متعددی به کار رفته است. یکی از این کلمات که بارها در نام ها و القاب در ترکیب با کلمات ترکی و فارسی به کار رفته، «تگین» است. در این مقاله کلمه «تکین» که در گویش آذربایجانی کاربرد دارد بررسی و اثبات شده که این واژه با کلمه «تگین» که کلمه ای ترکی می باشد، متفاوت است و سعی شده معنی «تگین» با توجه به اینکه از اضداد است به صورت واضح در ترکیب با کلمات دیگر بیان گردد و هر دو جزء القاب بررسی و ریشه شناسی شود.

استقبال و تتبع در لغت به معنی پیش آمدن، روی آوردن و پیش رفتن و پیش واز کردن و به دنبال رفتن است و در اصطلاح ادب آن است که گفته یکی از استادان سخن را سرمشق قرار بدهند و به همان وزن و قافیه شعر بسازند. استقبال در قالبهای غزل و قصیده معمول است. در استقبال، محدود بودن شاعر دوم به وزن و قافیه مشخص، اغلب باعث تقلید و تکرار مضمون های شاعر اول می شود. از این جهت شعرهایی از این نوع معمولا ارزش چندانی ندارند، اما اگر شاعر بتواند با وجود پای بند بودن به وزن و قافیه شاعر قبلی، مضمون های تازه ای بیافریند و ویژگی شعر خود را بر آن ببخشد، در کار خود موفق است.در این تحقیق، یکی از قصاید مشهور رودکی با مطلع:مرا بسود و فروریخت هر چه دندان بود                                  نبود دندان لابل چراغ تابان بوداز جهت تتبع و استقبال در آثار شاعران پس از وی به دقت پی گیری شده است. اشتهار قصیده رودکی در ادب فارسی باعث شده است که شعر او مورد استقبال شاعران قرار گیرد. گستره زمانی این تحقیق از قرن چهارم هجری آغاز و به دوره معاصر منتهی می شود.

این مقاله به بیان مشترکات لیلی و مجنون جامی و لیلی و مجنون نظامی و مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی پرداخته است. بیان این مشابهات حکایت از اشتراکات قابل ملاحظه جامی با این دو شاعر در سرایش مثنوی مذکور دارد. هم چنین در این مقاله تفاوت های این سه کتاب هم بازگو شده است تا جهت های تازه لیلی و مجنون جامی در مقایسه با دو لیلی و مجنون نظامی و امیر خسرو بیش تر آشکار گردد. اشتراکات و افتراقات در باب لیلی و مجنون جامی با لیلی و مجنون نظامی و مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی فراوان است. اولین اشتراکات این است که در سه مثنوی فوق چهار باب کلاسیک حمد و نعت و معراج و سبب نظم کتاب پشت سر هم آورده می شود و دوم این که در هر سه مثنوی، نام مجنون، قیس است و قبیله او بنی عامر و زادگاهش ملک عرب و لیلی نیز از قبایل عرب است ولی نام قبیله اش ذکر نمی شود.

در ادبیات عرب مقامات به نوشته هایی با نثر مسجوع و متصنع اطلاق می گردد که نویسنده در ضمن بیان داستانی که معمولا پیرامون کدیه و گدایی است، سعی دارد قدرت هنری و ادبی خود را نیز به نمایش بگذارد. سابقه این گونه داستان ها که دارای یک قهرمان و راوی خیالی است به بدیع الزمان همدانی برمی گردد، که پس از وی، ابوالقاسم حریری آن را ادامه و پرورش داد تا آن جا که حتی بر پیش کسوت خود نیز سبقت گرفت. مقامات حریری اثری جامع است که سررشته ای از تمام فروع ادبیات عرب دارد و هرکس و با هر سلیقه ای می تواند آن را از دیدگاه مورد نظر خود مطالعه نماید.از آن جهت که قرآن کریم دارای منزلت و مکانتی خاص نزد مسلمانان و به ویژه علما و ادباست و به ترین منبع و سرچشمه ای است که هر شاعر و ادیبی مضامین عالی و بلند خود را از آن می گیرد، حریری نیز از آیات الهی در متن مقامات بهره گرفته تا حجتی موثق و خطابی مطمئن برای اقوالش باشد. در این مجال برآنیم تا این اقتباسات قرآنی را در مقامات حریری، کم نظیرترین اثر ادب عربی، بررسی کنیم.

مقاله حاضر به بررسی سیر نوشتن کتب بلاغی در سرزمین های فارسی زبان اختصاص دارد. بدین منظور پس از بحثی مختصر درباره بلاغت ارسطویی، به بررسی کتب بلاغی در حوزه فرهنگ اسلامی پرداخته شده است.با مقایسه مطالب این کتب مشخص می شود که بلاغت اسلامی زاده این اعتقاد اسلامی است که قرآن ابلغ و افصح کتب عربی است. دستاورد مهم تر مقاله حاضر روشن شدن این مطلب است که ادبای ایرانی در آثار خود به جای بیان شاخصه های بلاغت فارسی به تقلید کور کورانه از کتب بلاغت عربی بسنده کرده و حتی مثال های کتب خود را از آثار عربی به وام گرفته اند و به ویژه پس از تفتازانی تمامی بلغای فارسی زبان مطالب وی در کتاب مطول را تکرار نموده اند.

بیشتر کسانی که کتابهای تاریخی یا حتی داستانهای تاریخی را می خوانند، همراه با لذت فراوانی که می برند، همواره این پرسش را پیش چشم دارند که آیا واقعا این مطالب به همین صورت اتفاق افتاده یا اینکه ساخته و بافته اذهان مورخان و قصه نویسان است؟ شاید تحقیق در این خصوص آرزویی همگانی باشد، اما موانع آن قدر فراوان است که چنین کاری کم تر کسی را میسر است. نویسنده توانای تاریخ آل سبکتکین - ابوالفضل بیهقی - با تاکید فراوانی که بر ذکر منابع نوشتاری و معرفی راویان مطالب خویش دارد، اذهان را در این خصوص بیش تر تحریک می کند.در این مقاله داستان افشین و بودلف را با این دیدگاه نگریسته ایم و برای پی جویی آن، منابع فراوانی را از پیش چشم گذرانده ایم، اگرچه مطالب کم تری یافته ایم.این داستان به این صورتی که در تاریخ بیهقی آمده است در هیچکدام از کتاب های تاریخی روایت نشده است. تنها کتابی که این حکایت را تقریبا با همه مطالب آن نقل کرده است، متن عربی فرج بعد از شدت از قاضی تنوخی و ترجمه فارسی آن از حسین بن اسعد دهستانی است.با توجه به این که قاضی تنوخی نویسنده کتاب در سال 384 هـ چشم از جهان فروبسته است، باید احتمال داد که بیهقی این حکایت را از این اثر یا کتابی مشابه آن برگرفته است.

مفاخره یا خودستایی از مضامین رایج در شعر فارسی است. رودکی سمرقندی نیز از این موضوع بهره برده است. او گاه به شعر خود می بالد و گاه به امور دیگری که در این مقاله تحت عنوان مفاخرات غیر شعری بررسی شده است. در ستایش شعر خود، او بر خصایصی چون اعتدال کلام، محتوای اشعار، تاثیر و قبول آن و شهرت و فراگیر شدنش تاکید می کند. در این دسته مفاخرات او بیش تر درصدد جلب توجه ممدوح و رقابت و منافست با دیگر شاعران است.در مفاخرات غیرشعری او به صفات و ویژگی ها و شرایطی که به ویژه در ایام جوانی از آن بهره مند بوده اشاره می کند و به آن ها می بالد. به طور کلی همه مفاخرات او به دور از گزافه گویی و دروغ پردازی های معمول، بیان گر آگاهی کامل شاعر به اصالت کار خود و پای بندی به اصول و موازین اخلاقی است.

تاریخ بیهقی به عنوان یکی از مهم ترین و نام دارترین متون نثر فارسی، در همه هزاره گذشته مورد توجه و احترام دوست داران ادب فارسی بوده است. این کتاب که چند برابر آن چه اکنون در دست داریم، بخش های گم شده و از دست رفته دارد، به رغم این که با محوریت دوره مسعود غزنوی فراهم شده است، کتابی صرفا تاریخی و سیاسی نیست و اعتبار و ارزش های اجتماعی، فرهنگی و به ویژه اخلاقی آن قابل توجه است.در مقاله حاضر ضمن مرور کردن ارزش های این کتاب، گزارشی از طرحی تحقیقی که درباره این کتاب به مناسبت گردآوری مقالات گوناگون محققان فراهم شده است تقدیم خوانندگان می شود.در مقاله حاضر ضمن مرور کردن ارزش های این کتاب، گزارشی از طرحی تحقیقی که درباره این کتاب به مناسبت گردآوری مقالات گوناگون محققان فراهم شده است تقدیم خوانندگان می شود.