پژوهش های آبخیزداری
سال:1397 | دوره:31 | شماره:119 |تعداد مقالات:8

فرسایش آبکندی، تهدیدی جدی در کمین جوامع بشری و محیط زیست است که با تمرکز جریان ایجاد می شود و متأثر از تغییرات پستی وبلندی، ویژگی های خاک و فعالیت های انسانی تشدید می یابد؛ ازاین رو در این پژوهش نوع فرایندهای آب شناختی مؤثر بر تشکیل آبکند در مناطق خشک استان مرکزی و در دو منطقه ی آبکندی رباط ترک و پیک زرندیه بررسی و آستانه ی مساحت-شیب در این دو منطقه تعیین شد. پس از برداشت مشخصات ریخت سنجی آبکندها، رابطه ی توانی مساحت-شیب برای آبکندها برقرار شد. نتایج نشان داد که در منطقه ی رباط ترک رابطه ی مساحت-شیب همبستگی زیادی دارد و توان b آن نیز منفی است. جریان سطحی همراه با تشدید فرسایشِ ناشی از عمل انحلال، در ایجاد آبکند این منطقه نقش داشت. در منطقه ی پیک زرندیه، همبستگی قوی در رابطه ی مساحت-شیب مشاهده نشد، ولی در تراز اطمینان 95% معنی دار بود. در این منطقه نیز تأثیر جریان سطحی و پدیده ی انحلال در تشکیل آبکند مشهود بود؛ ازاین رو افزون بر اهمیت اقلیم، با همگن سازی آبکندها براساس نوع کاربری می توان به مدل های بهتری دست یافت. به این ترتیب مقادیر واقعی تر از آستانه ی پستی وبلندی حاصل خواهد شد که شرایط محیطی منطقه را بهتر منعکس خواهد کرد.

ارزیابی نگرش آبخیزنشینان به طرح های حفاظت خاک و آبخیزداری از پیش نیازهای موفقیت این طرح ها است. پژوهش حاضر بررسی مقطعی با هدف شناخت ابعاد نگرش آبخیزنشینان به عملیات آبخیزداری در استان خراسان رضوی طرح ریزی شده است. داده های این پژوهش با استفاده از پرسش نامه ی ساختاریافته جمع آوری شد که با مصاحبه ی حضوری با 60 پاسخ گو با کاربرد نمونه برداری تصادفی از دو حوزه ی آبخیز سد شهید یعقوبی و عمارت انتخاب شده بودند. اطلاعات با آمار توصیفی و تحلیل عاملی بررسی شد. نتایج نشان داد که دانش افراد به عملیات آبخیزداری زیاد است. نتایج نشان دهنده ی نگرش متوسط ساکنان آبخیز های برگزیده شده به آبخیزداری بود. نتایج تحلیل عاملی نیز مؤید آن بود که ابعاد نگرش افراد به عملیات آبخیزداری به ترتیب و بر اساس تأثیرگذاری در چهار عامل اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و آموزشی قابل بیان است. تحلیل عاملی نشان داد که 66% تغییرات نگرش پاسخگو، به وسیله ی چهار عامل یادشده صورت می پذیرد.

این پژوهش با هدف شناخت و تلخیص موانع مشارکت جوامع محلی در طرح های احیای زیستی و بیابان زدایی در منطقه ی لپویی استان فارس انجام شده است. این تحقیق به لحاظ هدف از نوع تحقیقات، کاربردی، ازلحاظ گردآوری داده ها از نوع مطالعات پیمایشی، از نظر مهار متغیرها، از نوع مطالعات میدانی و از نظر روش تحقیق، از نوع مطالعات اکتشافی بود. جامعه ی آماری مطالعه 600 خانوار فعال عضو تعاونی عمران و توسعه ی پایدار لپویی فارس بودند. حجم نمونه با استفاده از جدول کرجسی و مورگان، 234 نفر برآورد شد. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه ای بود که روایی آن به وسیله ی گروه متخصصان و پایایی آن با محاسبه ی ضریب آلفای کرونباخ (7/0α >) تأیید شد. واکاوی داده ها با کاربرد نرم افزار SPSS18 و AMOS انجام شد. در بخش توصیفی برای تحلیل نتایج از شاخص های مرکزیت (میانگین و نما) و شاخص های پراکندگی (دامنه ی تغییرات، واریانس و انحراف معیار) و در بخش استنباطی از تحلیل عاملی اکتشافی، برای عامل بندی موانع استفاده شد. نتایج نشان دادند که مهم ترین موانع مشارکت جوامع محلی در طرح ترسیب کربن را می توان در شش عامل کلی نبودِ اعتماد و باور متقابل، ناآگاهی و نبودِ وسایل ارتباط جمعی، موانع اداری و نهادی، موانع اجرایی، نبود حمایت و پشتیبانی دولت و نبودِ نیازسنجی و جلب رضایت مردم طبقه بندی کرد، که درمجموع 83/36% از واریانس کل را تبیین کردند. در نتیجه گیری کلی نیز اعتبار این موانع از راه تحلیل عاملی تأیید شد.

ﺗ ﺨ ﻤ ﻴ ﻦ توان ارﺗ ﻔ ﺎ ع رواﻧ ﺎ ب ﻧ ﻘ ﺶ ﻣ ﻬ ﻤ ﻲ در ﻣ ﺪ ﻳ ﺮ ﻳ ﺖ و پیش بینی سیل خیزی هر ﻣ ﻨ ﻄ ﻘ ﻪ دارد. سازمان حفاظت خاک آمریکا روشی اراﺋ ﻪ داده اﺳ ﺖ ﻛ ﻪ ﺑ ﺮ ای حوزه های بی آﻣ ﺎ ر ﺑ ﺴ ﻴ ﺎ ر ﻣ ﻨ ﺎ ﺳ ﺐ است. روش های مرسوم اندازه گیری رواناب بسیار پرهزینه و وقت گیر و مشکل است. این پژوهش ﺑ ﺎ ﻫ ﺪ ف ﻣ ﺤ ﺎ ﺳ ﺒ ﻪ ی توان سیل خیزی و ﺗ ﺮ ﺳ ﯿ ﻢ ﻧ ﻘ ﺸ ﻪ ی ﺷ ﻤ ﺎ ره ی ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ حوزه ی آبخیز نازلوچای با روش سازمان حفاظت خاک آمریکا اﻧ ﺠ ﺎ م ﺷ ﺪ . ﻧ ﻘ ﺸ ﻪ ی ﻛ ﺎ رﺑ ﺮ ی زمین های ﻣ ﻨ ﻄ ﻘ ﻪ ﺑ ﺎ ﺟ ﺪ ول ﺷ ﺎ ﺧ ﺺ ﻣ ﻘ ﺎ ﻳ ﺴ ﻪ ، و ﺑ ﺎ اﻃ ﻼ ﻋ ﺎ ت ﮔ ﺮ وه آب شناسی ﺧ ﺎ ک تلفیق شد و شماره ی منحنی رواناب که عامل مهمی در روش سازمان حفاظت خاک آمریکا است، به دست آمد. در گام بعد، با لحاظ کردن میانگین بارش و شماره ی منحنی رواناب، ارتفاع رواناب محدوده محاسبه و نتایج به صورت دو نقشه ی شماره ی منحنی رواناب و ارتفاع رواناب، پهنه بندی شد. با استفاده از سامانه ی پردازش اطلاعات جغرافیایی، متوسط وزنی شماره ی منحنی حوزه 77/96 برآورد شد. نتایج نشان داد که بیشترین مقدار شماره ی منحنی رواناب در شرایط رطوبتی متوسط در منطقه 100 و کمترین آن 56 است. زیاد ﺑ ﻮ دن ﻣ ﻘ ﺪ ار ﻣ ﺘ ﻮ ﺳ ﻂ وزﻧ ﯽ ﺷ ﻤ ﺎ ره ی ﻣ ﻨ ﺤ ﻨ ﯽ ﺣ ﻮ زه ﻧ ﺸ ﺎ نه ی ﻧ ﻔ ﻮ ذﭘ ﺬ ﯾ ﺮ ی ﮐ ﻢ آن، و اﻓ ﺰ اﯾ ﺶ اﺣ ﺘ ﻤ ﺎ ل وﻗ ﻮ ع سیل است.

بررسی تراز آب، برای شناخت چرخه ی آب شناسی بسیار مهم است، و تهیه و تدوین نقشه ی تراز آب در حوزه های آبخیز، نیاز به حجم زیادی از داده های مکانی و پردازش آن ها دارد. پس، بهره مندی از فن آوری های نوین و مدل ها اجتناب ناپذیر است. در این پژوهش از مدل SWAT، که مدلی مفهومی و نیمه توزیعی است، برای شبیه سازی تراز آب حوزه ی آبخیز اهرچای، شهرستان اهر، استان آذربایجان شرقی استفاده شد. کارآیی این مدل نیز در شبیه سازی آب شناسی این منطقه ارزیابی شد. براساس داده های هواشناسی، در دوره ی 1979-2010، اندازه ی بارندگی و تبخیر-تعرق به ترتیب 559/8 و 299/1 میلی متر به دست آمد. برای مرحله ی واسنجی مدل سال های 1982 تا 2002 و برای اعتبارسنجی آن سال های 2003 تا 2010 منظور شد. تنظیم (کالیبراسیون) و اعتبارسنجی با نرم افزار SWAT CUP و الگوریتم PSO انجام شد. ضریب نش -ساتکلیف در مرحله ی واسنجی برای متغیرهای آب دهی جریان 0/39 و در مرحله ی اعتبارسنجی 6/7-به دست آمد. نتایج نشان داد که این مدل در شبیه سازی آب دهی جریان کارآیی زیادی ندارد. نابسندگی اطلاعات موردنیاز و متفاوت بودن داده های دوره های واسنجی و اعتبارسنجی از عوامل تأثیرگذار بر کاهش ضریب های کارآیی مدل بود.

نیاز حیاتی مدیریت رودخانه، درک و پیش بینی فرسایش کناره ای است. فرسایش کناره ای، یکی از منابع اصلی رسوب گذاری در بسیاری از رود خانه های جهان است. در این پژوهش از ترکیب مدل های BSTEM و HEC-RAS، برای بررسی پایداری بازه یی از رودخانه ی بشار در پنج رگبار، با شدت کم تا خیلی زیاد استفاده شد. مقادیر ارتفاع سیلاب و مشخصات هندسی مقاطع عرضی رودخانه با استفاده از مدل HEC-RAS و HECGEORAS برای جریان غیرماندگار استخراج شد. مقادیر ژئوتکنیکی ورودی به مدل BSTEM نیز از طریق نمونه برداری از لایه های مختلف مقاطع عرضی در آزمایشگاه و جدول های مدل BSTEM به دست آمد. طبق نتایج میانگین اندازه ی عقب نشینی جانبی در مقاطع یک تا پنج، به ترتیب به اندازه ی 128، 210، 200، 37 و 65 سانتی متر، میانگین اندازه ی مساحت فرسایش یافته به ترتیب 2/01، 4/14، 5/36، 0/7 و 2/65 مترمربع، عرض گسیختگی به ترتیب 1/73، 3/12، 2/32، 8/56 و 2/65 متر و میانگین ضریب ایمنی، به ترتیب 0/34، 0/33، 0/27، 1/07 و 0/79 بود که حاکی از ناپایداری مقاطع است. میانگین بیشینه ی عقب نشینی جانبی و کمینه ی ضریب ایمنی در سیلاب هایی با آب دهی اوج 537 و 912 مترمکعب برثانیه رخ داده است. به طورکلی ناپایداری بازه ی انتخابی از رودخانه ی بشار پی آمد اجرای مدل BSTEM را در بازه ی انتخابی نشان می دهد.

تغییرات اقلیم که به تغییر در چرخه ی آب شناسی انجامیده است، بر منابع آب های سطحی و زیرزمینی تأثیر می گذارد. مؤثرترین روش برای درک بهتر تغییرات آب شناسی متأثر از تغییر اقلیم، تحلیل روند گروه های زمانی آب شناسی جریان رود هااست. در این پژوهش، روند عامل های آب دهی جریان رودها، دماهای کمینه و بیشینه، تبخیر، مقدار بارش، شدت و تداوم بارش، به صورت فصلی و سالانه و به تفکیک هر زیرحوزه بررسی شد. در این تحقیق، از روش های آمار پارامتری (تحلیل رگرسیون) و ناپارامتری شامل اسپیرمن، من-کندال و من-کندال اصلاح شده، در دو مقیاس زمانی سالانه و فصلی استفاده شد. طول دوره ی آماری 31 سال، از سال آبی 1362– 1361 تا سال 93– 1392 بود و تعداد 22 زیرحوزه، براساس تفکیک حوزه ی آبخیز درجه ی 3 وزارت نیرو، در حوزه های آبخیز سواحل جنوبی خلیج فارس و دریای عمان برگزیده شدند. نتایج نشان داد که در بیش از 50% از ایستگا ه ها، رواناب روند کاهشی دارد. این کاهش عمدتاً در ایستگاه های بخش مرکزی، حوزه ی آبخیز بندر-سدیج و کل-مهران دیده می شود. در مقابل، در بیش از 90% از ایستگاه ها، روند شدت بارش افزایشی و مدت بارش کاهشی است. دما نیز روند افزایشی، و تبخیر روند کاهشی دارد. بنابراین، یکی از عوامل تأثیرگذار بر آب دهی جریان تغییر الگوی بارش، یعنی کاهش تداوم بارش و افزایش شدت آن است.

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی عملکرد حفاظت زیستی پوشش گیاهی بر تثبیت کناره های رود فریزی انجام شد. تیمارهای اصلی این پژوهش سه نوع پوشش گیاهیِ علفی و درختچه ای و درختی بود. یک تیمار بی پوشش هم برای شاهد انتخاب شد. میزان فرسایش در هر تیمار در یک بازه، با میخ کوبی در دو ردیف و سه مقطع عرضی اندازه گیری شد. در طول چهار سال، خصوصیات پوشش گیاهی با کاربرد اندازه گیری نواری و اطلاعات آب شناسی از داده های ایستگاه آب سنجی به دست آمد. نتایج نشان داد که پوشش درختچه ایِ بید (Salix eleganos Scop. ) با عمر متوسط پنج سال و پوشش درختیِ همین گونه بید (Salix alba L. ) و نیز سنجد (Elaeagnus angustifolia L. )، با عمر متوسط 25 سال، عمل کرد مناسبی در تثبیت حاشیه ی رود دارند؛ زیرا فرسایش این دو تیمار در دوره ی طرح کمتر از 1% تیمار شاهد بود. بیشترین پوشش علفی در این منطقه، از گونه ها ی گندمیان (poaceae) بود که با 50% کاهش فرسایش نسبت به تیمار شاهد، به رغم نصف شدن میزان فرسایش، انتظارات اولیه را در مقایسه با دو تیمار دیگر، درخصوص تثبیت کناره ی رود برآورده نکرد. دلیل آن را می توان به شرایط گونه های علفی و تطابق نداشتن دوره ی رشد آن ها با زمان وقوع سیل های رود مربوط دانست. بر این اساس می توان گفت که در شرایط مشابه، گونه های علفی یک ساله، در رود هایی که روند سیل آن ها در خارج از فصل رشد گیاه است، عملکرد مناسبی در تثبیت حاشیه ی رود ندارند. در دوره ی اجرای پژوهش، سیل های رخ داده در رود فریزی در حد سیل های کوتاه مدت پنج ساله بودند.