کتاب قیم
سال:1396 | دوره:7 | شماره:16 |تعداد مقالات:9

سیری در تفاسیر قرآن نشان می دهد درک مفسران پیشین در برخی از آیات با فهم های دوره های پسین متفاوت است. همین تفاوت هاست که این پرسش را پیش می کشد اساسا چرا چنین اختلاف نظر و تحول آرائی در فهم و تفسیر برخی آیات قرآن بوجود می آید؟ و چگونه می توان تبیین و توضیح علمی برای چنین رخدادی ارائه کرد؟ در پاسخ به این پرسش، محققان قرآنی غالبا از عوامل معرفتی سخن گفته و کمتر به عوامل غیرمعرفتی پرداخته اند. از جمله عوامل غیرمعرفتی تاثیرگذار در تحول آرا مفسران، مفهوم ایدئولوژی مطرح در علوم اجتماعی است. در این پژوهش، تحول صورت گرفته در تفسیر آیاتی از قرآن در دوره معاصر، نسبت به دوره های پیشین با استفاده از مفهوم ایدئولوژی بررسی شده است. نتایج از این قرار است که شکل گیری ایدئولوژی های جدید، از جنبه های مختلف به تحول در فهم مفسران معاصر انجامیده است.

در تاریخ حدیث اهل سنت، اندیشه هایی را می توان یافت که تحلیل آن ها نقش بسزایی در تعامل با سنت و حدیث دارد. ازجمله این اندیشه ها، باورهای قرآنیون است که در دوران اخیر رو به گسترش نهاده است. از آنجا که مبانی اصحاب قرآنیون می تواند به التقاط، بنیادستیزی و گسترش نگاه منفی به سنت منتهی گردد، تحلیل علمی مبانی این جریان، تلاشی بایسته و خطیر است. از همین رو در این نوشتار کوشش شده است با روش کتابخانه ای و رویکردی تحلیلی، مبانی نظریه پردازان این جریان در نفی حجیت، احراز و اثبات سنت روشن گردد. مهمترین مبانی قرآنیون که در این نوشتار بدان دست یافته و در پی نقد آن هستیم از این قرار است: انحصار وحی الهی در قرآن، تعلق اراده الهی بر حفاظت انحصاری قرآن، انحصار تشریع در قرآن کریم، جامعیت قرآن در شرح و تفصیل همه نیازهای دینی، انحصار جاودانگی الفاظ و معانی در قرآن، انحصار قداست الفاظ و معانی در قرآن، تفرقه انگیز بودن سنت و نفی اصالت تاریخی روایات پیامبر (ص) از جهت تدوین.

یکی از ابعاد اعجاز بیانی قرآن، اعجاز در ساختار متن و موسیقی خاص واژگان و آیات قرآن است. این مهم در سیر شکل گیری الفاظ، با دو نگاه برون متنی و درون متنی انعکاس می یابد، موسیقی بیرونی قرآن، ره آورد صفات و مخارج حروف، ترکیب زیبای حروف و اعراب، مد حروف، زیادت و حذف حروف، نیز ترکیب حکیمانه واژگان، نقش فواصل و اسلوب خاص قرآن است. اما موسیقی درونی قرآن، از پیوند تنگاتنگ لفظ با معنا محقق می شود، لذا همان گونه که ویژگی های ساختاری و تالیفی الفاظ قرآن بر شکل گیری موسیقی متن اثر می گذارند، موسیقی الفاظ و کلمات نیز بر معنای واژگان تاثیرگذار است. موسیقی قرآن در فرآیند اجرا نیز که جامع موسیقی درونی و بیرونی است، در بستر ویژگی های قاری و بسته به توانمندی و شناخت هرچه بیشتر او از قواعد، لحن، مقامات و نغمات قرآنی ظاهر می شود. از این رو، مبتنی بر ره آورد این تحقیق، می توان موسیقی بیرونی و درونی واژگان قرآن را موسیقی ذاتی و موسیقی برخاسته از ویژگی های قاری را موسیقی عارضی قرآن نامید.

توجه به نقش تربیتی قرآن کریم در زندگی بشر و تاثیر شگرف آن در هدایت، نشانگر آن است که علاوه بر اثربخشی محتوا، روش های به کارگرفته شده در آن نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و شایسته تامل است. یکی از روش هایی که کاربست آن به وفور در قرآن مشاهده می شود، راهبرد پرسش است. پژوهش حاضر درصدد است تا با تامل در پرسش های قرآنی با روش تحلیل زبان فنی-رسمی، ضمن تبیین جایگاه ویژه پرسش در فرآیند تربیت، کارکرد های آن را استخراج نماید. یافته های پژوهش نشان می دهد ادبیات پرسشی در قرآن کریم، راهبردی است که مشتمل بر کارکردهای متعدد در مسیر تربیت مخاطبان است: برقراری ارتباط با موضوع (حکایی و تمرکزی)، وارد ساختن تنش شناختی، بازبینی بینش ها در ساحت تحول درونی، غفلت زدایی و یادآوری بدیهیات فطری و عقلی، بسط منظر فرد نسبت به واقعیت ها، برانگیختگی عاطفی، طرح دلیل بر مدعا، تذکر نسبت به موقعیت ارتباطی فرد، نمایان سازی تناقضات فکری مخاطب، خطایابی و کمک به تغییر عملکرد و گشودن عرصه های تفکر ازجمله کارکردهای تربیتی پرسش در قرآن کریم است که در مجموع، راهبرد ویژه ای را در مسیر تعلیم و تربیت رقم می زند.

بررسی حقیقت انسان و شناخت آن، از مباحث مهمی است که در سعادت اخروی، در زندگی دنیوی و همچنین در فهم حقیقت معاد و کیفیت حشر نقش دارد. از دیرباز میان اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، حقیقت و شخصیت اصلی انسان مورد بحث و گفتگو بوده و رویکردها و دیدگاه های گوناگونی ارائه شده است. از جمله مهمترین دیدگاه های ارائه شده از این قرار است: عرضی جسمانی، جوهر جسمانی مادی، جسم لطیف، مجموع نفس و بدن، نفس به تنهایی. هدف اصلی در این پژوهش، کشف حقیقت انسان از منظر آیات و روایات و نقد و بررسی دیدگاه های موجود در خصوص آیات و روایات مزبور است. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی پس از طرح مساله و بیان رویکردهای مختلف به عنوان درآمد، به تبیین حقیقت انسان در آیات و روایات پرداخته است. نتیجه ای که در پایان بدان دست یافتیم آن است که بنا بر آموزه های اسلامی، بسیاری از نظریات طرح شده باطل است و تنها برخی آن ها با آیات و روایات هماهنگ است.

اهل بیت (ع) به عنوان جامع علوم انبیاء سلف، در پاره ای از روایات خویش به بیان بخش هایی از تعالیم تورات پرداخته و یا در مناظرات خود با اهل کتاب به تورات آنان استناداتی داشته اند. از دیدگاه اهل بیت (ع)، تورات به صورت دفعی و در میقات بر حضرت موسی (ع) نازل شده است. در قرآن و روایات منظور از تورات، همان تورات حقیقی است و گاه به صورت مجازی بر اسفار موسی (ع) و نیز بر سایر اسفار عهد قدیم که نزد یهودیان هم عصر اهل بیت (ع) بوده، تورات گفته شده است. غالب ساختار و مفاهیم تورات عصر اهل بیت (ع) مطابق همین تورات کنونی بوده است، اما تغییراتی در برخی از تعالیم آن پس از ائمه نیز اتفاق افتاده است. شیوه اهل بیت رد یا پذیرش کامل تورات یهود نبوده است، بلکه برخی آموزه های آن را الهی دانسته و در اثبات حقانیت اسلام به آن استناد کرده اند و در گامی فراتر، برخی از مفاهیم از دست رفته تورات اصیل موسی (ع) را گزارش کرده اند. این نوشته تلاش می کند با استفاده از این روایات و تطبیق آن ها با عهد قدیم، بعضی از تعالیم اصیل تورات فعلی یهود و نیز برخی از متون ازدست رفته تورات موسی (ع) را بازیابی کند.

رساله توحید مفضل، یکی از میراث های حدیثی شیعه است که به عنوان املای امام صادق (ع) به مفضل بن عمر جعفی شناخته می شود. در نوشتار حاضر، این کتاب از حیث متن بررسی شده است تا میزان اعتبار آن از حیث درستی یا نادرستی انتساب آن به امام صادق (ع) ارزیابی شود. در صحت انتساب به شواهدی چون شهرت و مقبولیت انعکاس یافته در نسخه های فراوان و شرحها و ترجمه های متعدد، استناد شده است. سپس برای سنجش اصالت این رساله از نقد متن بهره گرفته شده است تا به مدد شیوه های مختلف نقد از جمله نقد برون متنی و درون متنی، به حقیقت نزدیک تر شویم. وجود مشابهت های فراوان میان این رساله با آثار دیگر، به تشکیک در انتساب این رساله به امام صادق (ع) می انجامد.

دیدگاه مشهور در میان فقهای متاخر و معاصر در مورد ادعای بر میت آن است که علاوه بر بینه، قسم نیز بر عهده مدعی است. به این قسم که مستند به برخی روایات اهل بیت (ع) نیز هست، یمین استظهاری یا یمین متمم گفته می شود. مقاله حاضر، روایت های مثبت یمین استظهاری را مورد بررسی و ارزیابی قرار داده و به این نتیجه می رسد که این روایت ها یا از نظر سندی مورد اشکال است و یا دلالت آن، منطبق بر مساله مورد بحث نیست، بلکه موضوع آن یا در جایی است که انقلاب دعوا اتفاق می افتد یا به مساله یک شاهد عادل همراه با قسم مدعی مربوط می شود. بنابراین با توجه به روایت عام مستفیض و برخی از ادله خاص، وظیفه مدعی، تنها اقامه بینه است.

اسماعیل بن ابی زیاد سکونی شعیری، محدثی است که روایات بسیاری از او نقل شده و از همین رو در جوامع روایی و فقهی، مهم و اثرگذار قلمداد شده است. او به دلایل زیر در منابع رجالی و فقهی، «عامی مذهب» و «ضعیف» دانسته شده است: عدم فتوای شیخ صدوق به منفردات سکونی، تصریح برخی از فقیهان و صاحب نظران دانش رجال امامیه برضعف و عامی بودن و حتی کفر سکونی و اتحاد مسلک وی با اهل سنت. در پژوهش حاضر، پس از تبیین دلایل و شواهد مذکور، به بازاندیشی انتقادی و کشف میزان اتقان این گزاره ها جهت اثبات نظریه عامی بودن و ضعف سکونی پرداخته شده و این نتیجه به دست آمده است که در تمسک به این دلایل و شواهد، به جمیع قرائن موثر در تشخیص جایگاه و ضعف یا وثاقت راوی توجه نشده است و یا منحصرا به رجوع به منبع رجالی اکتفا شده است. عدم توجه به امارات امامیت و وثاقت سکونی از قبیل: محتوای روایات سکونی، عدم تقیه اهل بیت (ع) از حدیث با وی، مقبولیت روایات سکونی، روایت اصحاب اجماع و کثرت روایت اجلاء از این راوی، از دیگر اشکالات این نظریه است. بر این اساس، این راوی در شمار محدثان «امامی مذهب» و بلکه از «ثقات امامیه» پذیرفته می شود.