معماری و شهرسازی آرمان شهر
سال:1395 | دوره:- | شماره:17 |تعداد مقالات:32

معماران در طراحی های خود، اهداف متعددی را دنبال می کنند. یکی از مهم ترین این اهداف، فراتر از پاسخ به عملکردها، تجلی مفاهیم عمیق و تامل برانگیز در محیط زندگی می باشد. چراکه وجه تمایز انسان از سایر موجودات قوه ناطقه او و نیازهای مربوط به آن است. هدف از انجام این پژوهش تبیین مفهوم نشانه و ارتباط آن با معنا در حوزه معماری و تعیین محدوده شمول و نمود نشانه ها در مباحث طراحی معماری است. فرض بر این است که «مفهوم»، «ارزش»، «معنا» و «باورها»، با گذر از لایه های متعدد و به واسطه ابزارهای کالبدی قابل دریافت می شوند. در واقع آنچه به عنوان معماری نمود پیدا می کند، بر مفاهیمی دلالت دارد که معماری برای بیان آن شکل گرفته است. این رابطه دلالت گری و شیوه های متجلی شدن آن در بنا، به واسطه انتخاب های معماران های است که موجب تفاوت در جلوه نهایی یک اثر معماری می شود. پرسش اصلی این است که دلالت های معمارانه نشانه، چگونه قابل دسته بندی هستند و مرز بین انواع نشانه ها در معماری چگونه قابل تشخیص و تمییز است؟ در این مقاله، برای پاسخ به این پرسش، شیوه های مختلف دلالت های معمارانه و شیوه های نمود کالبدی آن در آثار معماری در چارچوب مباحث علم نشانه شناسی، به عنوان یکی از مرتبط ترین علوم با مفاهیم دلالتگری، مورد تحلیل قرار گرفته است. روش تحقیق کیفی و رویه عملی آن، استفاده از مطالعات مکتوب در زمینه نشانه شناسی و معماری بوده است. ابتدا داده ها و نظریه های مرتبط با این مباحث، گردآوری و در جداول استخراجی خلاصه شدند. سپس با مطالعه و تحلیل مقایسه ای آنها، روابط جدیدی حاصل شد که در ادامه در جداولی گردآوری شدند. نکات حاصل از مطالعه مقایسه ای مصداق های معماری، به طبقه بندی جدیدی از نشانه ها در معماری و تحدید و تدقیق حوزه شمول و نمود مباحث نشانه شناسی در معماری انجامید. بدین ترتیب نشانه ها در معماری در یک طیف چهارتایی از شمایل، نمایه- شمایل، نمایه و نماد، طبقه بندی شدند و جایگاه انواع استعاره در معماری در این طبقه بندی تعیین و تبیین شد.

حفاظت جامع یکی از رویکردهایی است که در پی اعتبار یافتن پارادایم پایداری و متاثر از تفکرات ملهم از این پارادایم، در مغرب زمین ظهور پیدا کرده است. این رویکرد پس از چندین دهه تجربیات نوین در زمینه حفاظت از بافت های با ارزش شهری، به عنوان راهکاری مطلوب مورد توجه متخصصان قرار گرفت، زیرا این قابلیت را داشت که ضمن توجه به ارزش های مادی و معنایی محیط های تاریخی، متوجه به تامین نیازهای شهر و شهروندان نیز باشد. در این رویکرد، کسب شناخت از پیشینه مکان، شرط لازم برای یک اقدام معرفت پایه و ثمربخش می باشد. در این مقاله برای تبیین اهمیت این امر و همچنین تذکر تبعات غفلت از آن، نتایج یک مطالعه که بررسی فرجام محوطه تاریخی مسجد کبود تبریز در دهه هفتاد شمسی می باشد، ارائه شده است. در آن زمان مداخلات ناسنجیده و شتاب زده در این محوطه تبعات جبران ناپذیری را بر هویت آن وارد نمود و منجر به فقدان همیشگی بخشی از ساختار تاریخی محوطه و در نتیجه تاریخ شهر شد. با درک آنچه گفته شد، پژوهش حاضر متوجه این پرسش است که غفلت از بررسی های علمی برای حصول شناخت نافذ از پیشینه مکان، منجر به چه تبعاتی برای محوطه پیرامون مسجد کبود شده است؟ این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام یافته است. از نتایج پژوهش، تبیین این موضوع است که سایت مورد مطالعه که قدمتی برابر با عصرآهن دارد و در طول تاریخ، بارها استقرار جوامع انسانی در آن برقرار بوده است، هویت و منزلتی دارد که تاکنون متناسب با شان آن رفتار نشده است. همچنین تصمیمات متفرق حوزه های مختلف مدیریت شهری، برای سرنوشت این محوطه زیان بار بوده است. اگر در مداخلات دهه هفتاد شمسی مدیران و کارشناسان تصمی مگیرنده برای این محوطه، متوجه رسالت و مسوولیت اجتماعی خود می بودند و الزام به برخورد عالمانه و معمارانه با چنین محیط ارزشمندی را می داشتند، پیش از هر عملی، نسبت به اتخاذ یک راهبرد طراحی متناسب با شان محیط اقدام می نمودند و از بروز بحران های بعدی جلوگیری به عمل می آمد.

گره چینی ایرانی یکی از رشته ها و حروف سنتی است که به نقوش هندسی تکیه دارد و بیننده در اولین برخورد با این هنر، ناخود آگاه تحت تاثیر نظم آن قرار می گیرد. طرح های هندسی، که منشاء هنر گره چینی هستند، معمولا شامل یک شمسه چند ضلعی در وسط بوده و چند شکل هندسی دیگر در اطراف به نحوی ترسیم شده تا بتوانند فضا را پر نمایند. گره چینی صرفا به منزله یک تزئین خاص و یا بیان احساس هنرمند نیست، بلکه هدف از ساخت آثار هنری گره چینی از جانب هنرمندان سنتی دو چیز بوده است، حرکت بر اساس معرفت خود آن ها و هدایت دیگران به سوی این معرفت. هنگامی که یک بیننده به آثار گره چینی می نگرد در ابتدا تحت تاثیر زیبایی و به خصوص نظم آن قرار می گیرد ولی پس از تامل بیشتر درآن به سمت معانی عرفانی خواهد رفت. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا تزئینات به کار رفته (گره چینی) در محله کشه سر علیا ماسوله دسته بندی شود. همچنین عوامل تاثیرگذار بر تزئینات نیز مورد بررسی قرار گرفته شده اند. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که 13 نوع الگو گره چینی وجود دارد و بیشترین الگو مورد استفاده در تزئینات، الگوی هشت و چهار می باشد. همچنین نتایج نشان دهنده آن است که چهار قسمت اصلی تشکیل دهنده گره چینی های ماسوله، از عناصر فرهنگی، مذهبی و طبیعی الگو گرفته است. چهار الگو مشترک گره چینی های شهر ماسوله عبارتند از: شمسه (خورشید)، گل هشتپر (نماد چرخه طبیعت)، چلیپا (نماد چهار عنصر اصلی، هستی) و دایره (نماد جاودانگی، البته دایره در این طرح نماد درخت و طبیعت می باشد). روش پژوهش بر مبنای میدانی و مشاهده مستقیم از بناها، بصورت مطالعه پیمایشی بوده است. در بررسی تزئینات (گره چینی)، از روش کتابخانه ای استفاده شده است.

در سال های اخیر، اقداماتی در کشور جهت بهبود وضعیت مسیرهای پیاده به منظور تسهیل تردد افراد دارای محدودیت حرکت، به ویژه نابینایان توسط شهرداری ها انجام شده است. اما به دلیل غیراصولی بودن این اقدامات و عدم اجرای دقیق ضوابط و استانداردهای موجود، این اقدامات مشکلاتی را برای افراد دارای معلولیت، به ویژه نابینایان در پی داشته است. جهت ارزیابی دلایل ناکارآمدی و راه حل های تحقق پذیری مناسب سازی های مسیرهای پیاده شهری، پژوهشگر بر اساس شیوه توصیف- تحلیلی، با تکیه بر مطالعات نظری، مبتنی بر جمع آوری اطلاعات و با بهره گیری از مطالعات میدانی، بازدید کارشناسی و تکمیل چک لیست ممیزی ایمنی مسیرهای پیاده در تطابق با ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی- حرکتی به ارزیابی نمونه هایی از مسیرهای پیاده بدون مانع در سطح جهان و ارزیابی چالش ها و موانع موجود در مسیرهای پیاده اجرا شده منتخب در شهر تهران می پردازد تا امکان ارائه راهکارهای موثر و مرتبط با این رویکرد را در انطباق با وضعیت فعلی مناسب سازی مسیرهای پیاده شهری با رویکرد تقویت تعاملات اجتماعی و طراحی همه شمول مسیرهای پیاده فراهم نماید. در انتها بر اساس نتایج حاصل از پژوهش، جزئیات اجرایی مشخص برای جلوگیری از برداشت های سلیقه ای مجریان و پیمانکاران از ضوابط موجود و نیز ایجاد هماهنگی در طراحی و نحوه اجرای مقررات در مسیرهای پیاده شهری که عاملی برای دستیابی به استقلال فردی و حقوق اجتماعی افراد است، ارائه می شود. یافته های حاصل از پژوهش حاضر بیانگر این مطلب است که علی رغم توجه اخیر مسوولین و طراحان، هنوز تردد بدون مانع، مستقل و ایمن برای همه فراهم نمی باشد. این امر بازخورد کم توجهی مجریان به رعایت دقیق ضوابط است. عدم اجرای صحیح مسیرهای پیاده، منجر به عدم تمایل افراد معلول به ویژه نابینایان به تردد در مسیرهای پیاده و محیط های شهری و در نهایت منجر به عدم تعامل اجتماعی آنان خواهد شد.

تهویه شبانه یک روش شناخته شده غیر فعال و پایدار برای کاهش بار سرمایشی در سیستم های تهویه مطبوع و تامین آسایش حرارتی از طریق تخلیه گرمای ذخیره شده در طول روز، با دمیدن هوای خنک خارج در ساعات شب می باشد که با شرایط و ویژگی های جرم حرارتی به کار برده شده در جدار های ساختمان رابطه مستقیم دارد. از آنجایی که استفاده از مواد تغییر فازدهنده (PCM) در تهویه شبانه یک راهبرد قوی برای کاهش بار سرمایشی ساختمان به شمار م یرود، در این مقاله به بررسی تاثیر مواد تغییر فاز دهنده، به عنوان جرم حرارتی با وزن سبک و در عین حال کارآمد در کاهش بار سرمایشی در سیستم های تهویه مطبوع یک مدل اداری با مصالح سبک واقع در شهر یزد پرداخته شده است. به منظور مشخص نمودن ساعت های نیاز به بار سرمایشی توسط سیستم های تهویه مطبوع، یک مدل ساده دارای سیستم تهویه مطبوع در طول روز و تهویه شبانه آزاد در طول شب به صورت جزء به جزء مورد بررسی قرار گرفته است. ابتدا عوامل اصلی تهویه شبانه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و شرایط بهینه برای شروع تهویه شبانه و نرخ مطلوب تعویض جریان هوا توسط فن ها مشخص شده است. سپس به انتخاب PCM با دمای ذوب مناسب و مقایسه PCM مطلوب با سایر مصالح رایج پرداخته شده است. همچنین میزان بار سرمایشی کاهش یافته توسط سیستم تهویه شبانه همراه با PCM نسبت به سایر حالات رایج موجود در این سیستم مقایسه شده است. نتایج حاصل از بررسی های انجام شده در این مقاله نشان می-دهند که در صورت استفاده از PCM مناسب همراه با تهویه شبانه مطلوب حدود 47 درصد مصرف انرژی برای سرمایش ساختمان های اداری شهر یزد در مقایسه با مدل مرجع کاهش می یابد. این تحقیق حاصل مطالعات کتابخانه ای برگرفته شده از تحقیقات میدانی می باشد که با استفاده از راهبرد شبیه سازی رایانه ای و تحلیل های استدلال منطقی به نتایج مورد نظر رسیده است.

نقاشی و معماری همیشه در کنار هم بوده اند و با ویژگی های انحصاری در مبانی و صور به دیگری کمک کرده اند. گاهی نقاشی ایده اولیه معماری بوده و گاهی معماری موضوع نقاشی شده است. بنابراین درک فضایی از هر کدام، از زاویه دید هنرمند، به گونه ای مددرسان خلق فضا به شکلی متفاوت است. حلقه ای گمشده که در تنها عنصر غیر قابل حذف آن ها یعنی فضا مشترکند، فضایی که در نقاشی دو بعدی و سه بعدی، مجازی و در معماری عینی آفریده می شود. این مقاله جستاری پیرامون بازنمایی فضای معماری سنتی در نقاشی و معماری معاصر ایران است که در آثار نقاشی کلانتری و میرمیران دیده شده است. این نوشتار نظر دارد با مقایسه رابطه مفهوم فضا در نقاشی و معماری در دوران معاصر به بررسی پیوندهای مفهومی میان این دو هنر بپردازد. هدف از انجام پژوهش نیز دستیابی به درک مشترکی از هنرمند نقاش و معمار از فضای معماری سنتی ایران است. برای این منظور دو هنرمند که در آثارشان به بازنمایی و برداشت خود از فضای معماری سنتی پرداخته اند و در این زمینه پیشرو و مطرح هستند انتخاب شده اند و بدین منظور سه مقوله اصلی مورد بررسی قرار گرفته است.گام نخست: بررسی بازنمایی فضای معماری سنتی و مفهوم آن در آثار نقاشی پرویز کلانتری،گام دوم: بررسی بازنمود فضای معماری سنتی و مفهوم آن در آثار معماری سیدهادی میرمیران،گام سوم: بررسی «رابطه و پیوند فضای نقاشی و معماری» در این دو هنرمند معاصر.روش پژوهش، بر اساس مطالعه تطبیقی، تحلیل تفسیری وبا تحلیلی شکل گرایانه و شمایل نگارانه انجام شده است. روش کار به گون های تنظیم شده که عوامل موثر بر شک لگیری فضا در نقاشی ها و معماری های منتخب تحت بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و آثار نقاشی با روش های مذکور مورد ارزیابی واقع شده است. در نهایت ویژگی های مشترک بازنمایی فضاهای سنتی ایران در آثار دو هنرمند بیان شده است.

هر میزان که توافقات ذهنی میان تجربه کنندگان از فضای معماری بیشتر باشد، تعبیر مشترک از معماری و مطلوبیت معماری در میان آن گروه امکان پذیرتر است. برای کشف توافقات ذهنی می توان از روانشناسی محیط بهره جست. در حیطه روانشناسی محیط و به طور خاص تصویر ذهنی از محیط، با محور قرار دادن معیارهای کالبدی سازنده فضاهای خوانا و خاطره ساز در مقیاس شهر، پژوهش های بسیاری انجام شده است. در مقابل پژوهش های اندکی وجود دارد که به اهمیت این معیارها در مقیاس جز (بنا) پرداخته باشند. هدف این مقاله شناسایی و مقایسه عوامل سازنده تصاویر ذهنی افراد از باغ شاهزاده ماهان می باشد. به همین منظور به تدوین تصاویر ذهنی جامعه آماری از نمونه موردی پرداخته و سپس با تحلیل داده ها به شیوه دلفی اصول سازماندهی موثر فضا برای ماندن تصویر ذهنی در خاطره افراد مشخص شده است. در این مقاله سعی می شود به دو پرسش اساسی پاسخ داده شود. الف: تصویر ذهنی چیست؟ ب: اصول سازماندهی فضا بنای باغ شاهزاده که موثر بر ایجاد تصاویر ذهنی مشترک بینندگان است، کدامند؟ روش تحقیق این مقاله کیفی و کمی می باشد و جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی است. جمعیت آماری این مقاله، 30 نفر از دانشجویان دختر ترم اول معماری می باشد که از آن ها خواسته شد تصاویر ذهنی شان را از باغ شاهزاده ترسیم کنند. سپس طبق روش دلفی به تحلیل تصاویر پرداخته شد. در نهایت نتایج حاصل تحلیل شد. این نتایج نشان دهنده این است که، اصول سازماندهی فضایی موثر بر تصویر ذهنی افراد در باغ شاهزاده به ترتیب اولویت و میزان تاثیرگذاری عبارتند از: 1-توجه به تقارن، ریتم و تکرار موجود در بنا 2- هندسه کلی فضا و جانمایی ها 3- توجه به محور غالب باغ و سایر اصول تاثیر گذار بر تصاویر ذهنی از این بنا در رده های بعدی اهمیت قرار می گیرند.

تاثیر محیط های طبیعی بر ذهن و روان کودکان، از مهم ترین مسائلی است که توجه محققان را به خود جلب کرده است. به خصوص با افزایش شهرها و صنعتی شدن جهان این محیط ها و ویژگی هایشان بیش از پیش مورد توجه روانشناسان به عنوان عاملی موثر در جهت شکل گیری شخصیت کودک و افزایش سلامت جسمی و روحی او قرار گرفته است. در این راستا می توان به تاثیری که طبیعت و ویژگی های آن بر شکوفایی خلاقیت کودک دارد، اشاره کرد. هدف از مطالعه حاضر مروری است بر شناخت ویژگی های محیط های طبیعی که بر خلاقیت کودک موثر می باشند و بهره گیری از آن ها به عنوان الگو در جهت طراحی محیط های ساخته شده برای کودکان، با طرح این پرسش که راهکارهای طراحی در محیط های ساخته شده برای کودکان به منظور شکوفایی خلاقیت آن ها با الگوبرداری از ویژگی های محیط های طبیعی چیست؟ در این نوشتار با استفاده از روش تحقیق کیفی و تحلیلی، به بررسی پژوهش های انجام شده در این زمینه و مقایسه نظریه های مرتبط و یافتن ارتباط میان آن ها در حیطه های روان شناسی محیط و طراحی معماری پرداخته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد، محیط های طبیعی با داشتن ویژگی هایی ساختاری چون انسجام، خوانایی، رمز و راز و پیچیدگی که بر روان کودک موثر است و نیز خصوصیاتی چون تنوع، تغییر، تحرک، چشم انداز، مسیر و غیره می توانند بستر مناسبی را جهت رشد و پرورش خلاقیت کودکان فراهم آورند. همچنین بر اساس این ویژگی ها می توان راهکارهایی را در طراحی محیط های انسان ساخت برای کودکان درجهت شکوفایی خلاقیت آن ها ارائه داد.

حس مکان، عاملی است که در شکل گیری هویت انسان تاثیر به سزایی دارد. بخش مهمی از هویت هر فرد در دوران کودکی و با توجه به تصویرهای ذهنی و خاطرات جمعی و مکانی وی پایه ریزی می شود، به گونه ای که زمینه ساز بسیاری از روحیات و ویژگی های فردی و اجتماعی همچون کاهش اضطراب، دستیابی به عزت نفس و روحیه جمعی و تعاملی و غیره در افراد جامعه خواهد بود. بنابراین بررسی مفهوم حس مکان و عوامل شکل دهنده آن به ویژه در دوران کودکی، امری ضروری است که در این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد. این مقاله به روش تحلیلی– توصیفی و برپایه مرور منابع کتابخانه ای در زمینه روانشناسی محیط و روانشناسی کودکان نگارش شده است. از این رو ابتدا به معرفی مکان، حس مکان و عوامل شکل دهنده آن به طور کلی پرداخته شده و سپس ضرورت ایجاد این احساس تعلق به مکان، در کودکان مورد مطالعه قرار می گیرد. در ادامه با بیان ویژگی های کودکان از درک مفهوم دلبستگی در سنین مختلف، به جایگاه دلبستگی به مکان در شکل گیری هویت آن ها اشاره خواهد شد. در نهایت با معرفی مکان های مورد علاقه کودکان و ویژگی های شکل دهنده آن، به ارائه راهکارهای عملی و الگویی جهت ایجاد حس مکان در کودک می پردازد. نتایج حاصل از بررسی ها و تطابق ها، حاکی از تاثیر به سزای عوامل فعالیتی و تعاملی در غالب بازی- مشارکت، برای دخل و تصرف در مکان توسط کودک و مشارکت او در طراحی فضاها و ایجاد قلمروهای شخصی می باشد.

بحران هویت یکی از مهم ترین مسائل امروز جامعه جهانی است. رنگ باختن مفهوم هویت، مختص حوزه معماری نمی باشد، همچنان که این ضعف درحوزه های مختلف مشهود است. همسو با این نظریه، صاحبنظران معماری معتقدند، بحران هویت، معماری معاصر ایران را در برگرفته و تلاش های فراوانی جهت یافتن راه های خروج از این بحران صورت گرفته است. یکی از مهم ترین راهکارهای خروج از بحران، باز شناخت مولفه های هویت بخش معماری ایرانی می باشد. بخش مهمی از سابقه معماری و شهرسازی ایران، در نوار غربی کشور شکل گرفته است. در این مقاله، شاخص هایی از هویت معماری و شهرسازی ایران در منطقه اورامان استان کردستان در ناحیه غربی ایران، بررسی شده است. تطبیق الگوهای معماری مناطق شکل گرفته در این ناحیه با سایر نواحی کشور، اصولی را تبیین می کند که با توجه به این اصول، می توان مولفه های هویت بخش در معماری دوران معاصر را تعریف نمود. در این نوشتار به روش تحلیلی تطبیقی ویژگی های خاص معماری با هویت ایرانی در منطقه کردستان و با نگاهی ویژه در زمینه معماری ناحیه اورامان، معرفی و تحلیل شده است. در این زمینه با رویکردی به معماری، تاثیر اصول و ارزش های اسلامی در شکل گیری و هویت معماری اورامان مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. نتایج مطالعات نشان می دهد در کنار شاخص های ساختاری و ویژگی های اقلیمی و تاریخی، بسیاری از ارزش ها و اصول معماری اسلامی نظیر محرمیت، درون گرایی و خودبسندگی به همراه اصول و ارزش های دینی، در ساختار معماری اورامان و ایجاد هویتی شاخص، متجلی شده است. عوامل فرهنگ، اعتقادات اسلامی و نحوه وضعیت اجتماعی مردم، در کنار شرایط اقلیمی و جغرافیایی تفاوت های بنیادین در الگوهای معماری منطقه به وجود آورده و در نهایت منجر به شکل گیری معماری با ارزش در منطقه شده است.

معماری بخشی از میراث فرهنگی است که از نسلی به نسل دیگر انتقال می یابد، همان طور که آثار معماری گذشتگان به عنوان میراثی فرهنگی به نسل امروز انتقال یافته، آثار معماری معاصر نیز می توانند به نسل آینده انتقال یابند. بر اساس چنین رویکردی، آثار درخشان معماری معاصر بخشی از تاریخ معماری جهان است و به اندازه آثار گذشتگان، لیاقت ثبت شدن به عنوان یک میراث ملی و جهانی را دارا می باشد و می تواند بی کم و کاست در اختیار نسل های بعدی قرار گیرد. بر اساس چنین نگرشی می توان سهمی برای معماری معاصر در تکمیل میراث فرهنگی هر کشوری قائل شد. میراثی که لازم است به دقت از آن حفاظت و نگهداری شده، به نسل های بعدی انتقال یابد. چارچوب نظری پژوهش بر اساس مهمترین مشخصات و ویژگی های شناسایی شده در میان آثار منتخب و ارزشمند آثار معماری معاصر که ثبت جهانی رسیده اند طراحی شده است. این ویژگی ها عبارتند از: اول- حوزه معماری به معنای اخص کلمه: 1- شاخص بودن معمار 2- طراحی معماری 3- فناوری روزآمد 4- موضوع و کاربری دوم- حوزه عوامل موثر در طراحی: 1- کارفرما -2 قانون گذار 3- استقبال عمومی 4- منظر فرهنگی سوم- حوزه تصمیم سازی و تصمیم گیری: 1- رویکرد بین ارشته ای و عملکرد گروهی 2- مشارکت 3- انعطاف پذیری 4- تکمیل مجموعه معماری به وسیله دیگر طرح ها. اثری از معماری معاصر که واجد ارزش های فوق باشد، یک معماری «فاخر» نامیده می شود، و اگر بتواند به میراثی برای آینده تبدیل شود، یک «معماری سرآمد» است. به منظور ظرفیت های معماری معاصر ایران برای تبدیل به میراثی برای آینده، تعداد دویست اثر از آثار معماری معاصر ایران بر اساس نظر متخصصین انتخاب شده، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. دستاوردهای پژوهش نشان دهنده آن است که همانطور که در بسیاری از آثار معماری معاصر ایران می توانند به عنوان بخشی از معماری سرآمد و میراثی برای آینده مطرح شوند.

مذهب، اساسی ترین نقش را در حیات فردی و اجتماعی انسان در تمام دوران های پیش از مدرن (معاصر) داشته است. از این رو بناهای مذهبی تمدن ها، همواره مهم ترین و باارزش ترین آثار معماری هر تمدن و فرهنگی به شمار می رود. در دوره معاصر، معماری مسجد نیز همچون سایر بناها، دچار دگرگونی شده است. اهمیت مسجد و تحولات آن در دوره معاصر، دغدغه بسیاری از پژوهشگران معماری بوده است. موضوع پژوهش هایی که تاکنون در این باره انجام شده است، بیشتر تبیین مبانی نظری و مفاهیم، و یا توصیف کالبدی بناهای مذهبی بوده است و کمتر پژوهشی به ذهنیت مردم از کالبد مسجد پرداخته است. در پژوهش حاضر، پنداشت های ذهنی مردم بجنورد درباره تصویر مطلوب مسجد امروزی مورد بررسی قرار گرفته است. این پژوهش، توصیفی و از نوع پیمایشی بوده و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه ای 36 گویه ای است. جامعه آماری، شامل کلیه افراد ساکن در شهر بجنورد است. حجم نمونه آماری 311 نفر است. نتایج پژوهش نشان داد که بیشتر پرسش شوندگان، مسجد مطلوب را بزرگ و باشکوه، با گنبد و مناره های متوسط یا بزرگ، دارای خوانایی در مقیاس محله ای و با فاصله حداکثر 10 دقیقه پیاده روی تا محل کار یا زندگی دانسته اند. صحن، گنبد و مناره، مهم ترین عناصر کالبدی مسجد برشمرده شده اند. بیشتر افراد، شبستان مطلوب را دارای ارتفاع متوسط یا بلند، تعداد ستون های کم، پنجره های با تعداد و بزرگی در حد معمول، و سقف گنبدی شکل توصیف کردند. همچنین از نظر پرسش شوندگان، میزان موفقیت مساجد معاصر بجنورد، نسبتا پایین بود. در نظرات مردم نسبت به میزان موفقیت معماری مساجد معاصر بجنورد، در میان دو گروه مردان و زنان، همچنین در میان گروه رشته های تحصیلی و سنی مختلف، تفاوت معناداری مشاهده نشد. نظر مردم در مورد میزان موفقیت معماری مساجد معاصر بجنورد، با میزان تحصیلات آن ها و با شکل مطلوب گنبد، ارتباط معناداری داشت. نتایج این پژوهش می تواند به عنوان یکی از عوامل موثر در طراحی مساجد، مورد استفاده معماران قرار گیرد.

باگذشت قرن ها و تحول شکل زندگی بشر، فضای سبز و طبیعت همچنان به مثابه عنصری جدایی ناپذیر از زندگی انسان قلمداد می شود. عنصری که همیشه در طول زندگی انسان، موثر و حیاتی بوده است. در نوشتار حاضر، به بررسی بیش از پیش این عنصر حیاتی پرداخته شد. در گام نخست این پژوهش، به مطالعه و شناخت تاثیرات حاصل از فضای سبز بر زندگی انسان پرداخته شد که نتایج حاصله، حاکی از تاثیرات بسیار تعیین کننده ای است، که عبارتند از: تاثیرات روانشناختی- تاثیرات جامعه شناختی- تاثیرات فرهنگی. در ادامه، دو نمونه از مجتمع های بلند مرتبه مسکونی در شهر تهران، مورد پژوهش قرار گرفتند که این مجتمع ها عبارتند از: 1- مجتمع مسکونی اکباتان 2- مجتمع مسکونی نواب. در گام پایانی، تمامی مولفه ها و آثار یاد شده حاصل از فضای سبز در نمونه های موردی انتخاب شده، مورد آزمایش قرار گرفتند که نتایج حاصله عبارتند از:1- افزایش مساحت فضای سبز با میزان رضایتمندی ساکنان مجتم عهای مسکونی، رابطه مستقیم دارد.2- با توجه به شکل زندگی گروهی و جمعی در مجتمع های مسکونی، عامل فضای سبز، به عنوان یک عنصر کلیدی در افزایش تعاملات و ارتباطات اجتماعی بین افراد ساکن در این نوع ساختمان ها به شمار می رود.3- فضای سبز نه تنها بر روان انسان تاثیرات مثبت دارد، بلکه بر شیوه زندگی و نوع برخورد افراد نیز، تاثیرات مثبت قابل توجهی دارد. این تاثیرات، افزایش کیفیت زندگی ساکنین و رضایت آنها را در پی دارد.4- شاخص تاثیرات حاصل از فضای سبز، بر رضایتمندی ساکنین در مجتمع مسکونی اکباتان بیشتر از مجتمع مسکونی نواب است. این مطلب حاکی از این نکته می باشد که در ساختمان سازی سال های اخیر، به بحث فضای سبز، که جزء جدایی ناپذیر فضای زندگی آدمیست، حداقل به لحاظ کمی، کمتر بها داده شده است.

اهمیت چشمگیر رنگ ها در محیط زندگی انسان ها امروزه امری بدیهی است. این اهمیت تا جایی است که می توان ادعا کرد که رنگ فضاهای شهری نمودی از فرهنگ شهروندان محسوب شده و یکی از عوامل تاثیرگذار در طراحی فضاهای شهری که مقفول ماندن آن می تواند کیفیت های عرصه های عمومی را تحت تاثیر قرار دهد، می باشد. بدین ترتیب منظر رنگی شهر یکی از اصلی ترین عوامل جذابیت محیط و فضاهای شهری بوده و سمبلی برای شخصیت آن به حساب می آید. بر این اساس استفاده صحیح از رنگ ها در شهر و فضاهای شهری قادر است، ما را در ارتقاء خوشایندی شهر در نظر شهروندان و گردشگران یاری رساند. برخی معتقدند که هر شهر باید یک بوم رنگی باشد که شخصیتش را انعکاس دهد. متاسفانه امروزه در کشور ما به منظر رنگی شهر اهمیت چندانی داده نمی شود. منظر رنگی شهر نه تنها با چهره بیرونی شهر در ارتباط است، بلکه کیفیت محیطی فضاهای عمومی را نیز تحت تاثیر قرار می دهد. به رغم اهمیت بالای رنگ در شهرها و مکان های شهری، شهرهای کشور با افول کیفیت منظر رنگی روبه رو شده اند. با وجود پژوهش های جسته گریخته ای در این زمینه انجام پذیرفته، اما ابزاری برای مدیریت کاربرد رنگ در مکان های شهری ارائه نشده است. جهت دستیابی به یک منظر رنگی مناسب و معقول، باید در منظر رنگی فضاهای شهری تجدیدنظر شده و ساماندهی و باز طراحی شوند. آنچه در مقاله پیش رو مورد نظر است، ارائه یک فرآیند یا روش جهت استفاده از رنگ در جهت ارتقاء کیفی فضاهای همگانی می باشد. بدین منظور نظریه ترجیحات محیطی کاپلان ها ملاک عمل قرار داده شده است. متعاقبا مفهوم پالت رنگی و چگونگی استفاده از این تکنیک با توجه به گوناگونی فضاها، توقعات از آن ها، مقیاس و غیره شرح داده می شود.

موضوع این مقاله بررسی تاثیر اندیشه ها بر شکل گیری آثار معماری و شهرسازی است. اندیشه های حکمی و فلسفی تاثیر بنیادینی در تاریخ معماری شهرسازی دنیا داشته اند. به عبارتی، هنر و معماری هر ملتی در طول تاریخ، نمود بیرونی و مادی شده اندیشه های مختلف، به عنوان تبلوردهنده درونمایه های فکری و فرهنگی مردمان آن سرزمین بوده است. به عبارتی هنر و معماری دارای حقیقت تاریخی ای است که در هر دوره به اقتضای الگوواره های غالب بر اذهان، افهام و قلوب به نحوی ظهوردارد. شکل گیری فضاهای کالبدی و آثار هنری در هر شرایطی متاثر از اندیشه های فلسفی و حکمی بوده است. در تحلیل اندیشمندان به طور عام و اندیشمندان شرقی به طور خاص تمایز مشخصی بین این اندیشه ها و تاثیرات آن ها به چشم نمی خورد. این مقاله با هدف بررسی دقیق تر مفاهیم فلسفه و حکمت و بیان ویژگی های اندیشه های نشات گرفته از مفاهیم و مبانی فلسفی و حکمی سعی در تبیین ویژگی های هنر، هنرمند و آثار هنری برخوردار از این اندیشه ها دارد. روش تحقیق مقاله، بررسی اسنادی و تحلیل های توصیفی- تفسیری متون و آثار معماری مختلف است، که با بهره گیری از استدلال منطقی و تحلیل های کیفی بررسی شده اند. نتایج این تحقیق نشان دهنده آن است که اندیشه های فلسفی و حکمی تاثیرات بنیادینی بر شکل گیری آثار مختلف معماری گذاشته است. نوع تاثیرگذاری و خاستگاه این دو نوع اندیشه دارای تفاوت های جوهری بوده و آثار هنری و معماری غرب و شرق به ترتیب بیشتر متاثر از اندیشه های فلسفی و اندیشه های حکمی می باشند. حکمت همان فلسفه غربی نیست، بلکه دارای تفاوت های جوهری و اساسی با آن بوده و به تبع آن نیز اندیشه های فلسفی و حکمی دارای تفاوت های ماهوی می باشند. معماری شرقی به خصوص معماری ایرانی بیشتر متاثر از اندیشه های حکمی الهی است و مبتنی بر تجربه استحسانی و شهود. هر نوع شناخت از آن، با شناخت عوالم آن جهانی و این جهانی آفریننده آن قابل درک و استنباط خواهد بود. در حالی که هنر و معماری غرب عمدتا، تبلور اندیشه های فلسفی و تجربه و تعقل است.

طراحی شهری به عنوان یک تخصص و یک رشته آکادمیک از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. این امر از یک طرف به دلیل حاد شدن مسائل گوناگون شهرها و تنزل کیفیت آن ها و از طرف دیگر تلاش طراحان شهری برای فعال تر و غنی تر کردن دانش آن به منظور پاسخگویی موثرتر به نیازهای روزافزون جوامع کنونی در ارتباط با محیط های انسان ساخت می باشد. در کشور ما علیرغم نیاز شدیدی که در شرایط کنونی به خدمات این حرفه در مقیاس ها، زمینه ها و برای اهداف گوناگون احساس می شود، متاسفانه حرفه طراحی شهری نتوانسته است جایگاه، موقعیت و هویت مناسب خود را بیابد. نتیجه مشخص این امر عدم موفقیت پروژه های مختلفی است که تحت عنوان طراحی شهری طی سالیان گذشته در کشور به اجرا در آمده است. از سوی دیگر ارزیابی چندانی از وضعیت این قبیل پروژه ها انجام نگرفته است. بدین جهت مساله اصلی این تحقیق، ارزیابی میزان تحقق پذیری پروژه های طراحی شهری، به عنوان یکی از طرح های توسعه شهری در ایران می باشد و اینکه طراحی شهری در عمل تا چه اندازه موفق بوده است. بدین منظور با مروری بر متون نظری و به منظور دستیابی به چارچوب ارزیابی تحقیق، رویکرد، معیارها و شاخص های ارزیابی شناسایی شدند. بدین صورت که معیارها و شاخص های مذکور با استفاده از روش تحلیلی - تطبیقی و مرور مستندات و آرا مشابه سایر اندیشمندان، مشخص شد و سپس به منظور بومی سازی و انطباق با زمینه ایران، معیارها و شاخص ها با روش مصاحبه با صاحب نظران تدقیق و تکمیل شد. در نهایت میزان اهمیت و میزان توجه و کاربست هر یک از معیارها و شاخص ها به وسیله پرسشنامه توسط بازیگران اصلی، در پروژه های طراحی شهری منتخب (اجرا شده در تهران) تعیین و عمل ارزیابی انجام شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که پروژه های طراحی شهری در ایران، از نظر میزان تحقق پذیری، در وضعیت نیمه مطلوب تا نامطلوب قرار دارند.

در حوزه مطالعه احساس هر عبارت توصیف گر مکان می تواند در یک مدل دوار و توسط دو بعد «انگیختگی» و «خوشایندی» تعریف شود. به منظور ایجاد و حفظ احساس مناسب در فضا، فرضیات پژوهش به چگونگی ایجاد محدوده ای برای مقادیر متغیرهای احساسی اختصاص دارد. در این تحقیق از روش شبه تجربی استفاده شده و نمونه موردی بازار سنتی شیراز توسط پرسشنامه مورد آزمون قرار گرفته است. پژوهش شامل چند مرحله است: پس از مقدمه ای کوتاه با توجه به ادبیات موجود، چارچوب تحقیق و سوالات پژوهش بیان می شود. سپس با تعریف واژه های کلیدی به شرح موضوع پرداخته خواهد شد. در مرحله اول، پس از سنجش میزان احساس شرکت کنندگان در هر دسته از مسیرهای بازار سنتی شیراز به اثبات رابطه بین دو متغیر انگیختگی و خوشایندی جهت تایید استفاده از شبکه احساسی راسل و همکاران پرداخته می شود. در مرحله دوم، با طبقه بندی مسیرهای شناخته شده در بازار سنتی شیراز و تعیین موقعیت هر مسیر در این شبکه دوار، تعریفی از «محدوده بهینه» برای هر مسیر صورت می گیرد. در مرحله سوم روشی برای بیان شماتیک این محدوده بر روی نمودار دوار ارائه می شود. تمامی این مراحل با هدف تعیین مقادیر مناسب «انگیختگی» و «خوشایندی» به منظور ایجاد و حفظ احساس مناسب در فضا صورت می گیرد. در نهایت اولویت بندی فضاها به منظور بهبود شرایط احساسی صورت خواهد گرفت. با انجام این روش ارزیابی بر روی یک سامانه (مجموعه ای از انواع فضاهای عملکردی) مشخص می شود که هر مسیر (خط محوری) از نظر احساسی در چه جایگاهی نسبت به عملکرد خود قرار دارد. آنچه نتایج این تحقیق را از دیگر مطالعات مشابه متمایز می کند، در نظرگرفتن مجموعه (بازار) به عنوان یک سامانه، شیوه بیان شماتیک محدوده مقادیر احساسی مجاز و تعیین اولویت های اجرایی جهت بهبود شرایط احساسی کل سیستم است.

در گذار از شهر مدرن به پسامدرن و تغییر قابل توجه از شهر اتومبیل مدار به شهر پیاده مدار تحولات اساسی در فضاهای شهری به وجود آمد. در این راستا مفهوم نوین عرصه عمومی با محتوایی متفاوت به ادبیات حقوق شهروندی افزوده شد. به طوری که کیفیت عرصه های عمومی نمود بلوغ جامعه مدنی شهرها قرار گرفت. دستاورد این تحولات نشان داد، ارتقاء بعد کالبدی و عملکردی با وجود آن که بسترساز مطلوبیت در عرصه عمومی است، لیکن جهت خلق مکان کافی نمی باشد. عرصه های عمومی محل تبلور مفاهیمی چون «قابلیت زیست»، «سرزندگی»، «حس مکان» و شکل گیری خاطرات جمعی، رویدادهای اجتماعی و تبادلات اجتماعی است. این مقاله درصدد است تا ضمن بازتعریف مفهوم کیفیت در عرصه عمومی نگاهی نوین به مولفه های سازنده کیفیت در آن ارائه نموده و به چگونگی تحقق پذیری آن در قالب مدیریت مستمر طرح محور بپردازد. نوشتار حاضر که مستخرج از پایان نامه می باشد، بخشی از دستاورد پژوهشی است که در مروری تطبیقی از نظرات متاخر در این زمینه و در تعامل با رویکردها و نمونه های موفق جهان شاخص سازی شده است. تجارب نشان داده اند که برای ارتقاء کیفیت عرصه های توجه به ابعاد یاد شده تنها در مرحله طراحی و مدیریت ابتدایی فضا کافی نیست. چرا که تجلی کیفیت در زمان و مکان متغیر است. تعادل بخشی به آن، نیازمند مدیریتی است که جای جای مکان عمومی چیدمان گونه های متفاوت فعالیت متناسب با خواص فیزیکی و بصری مکان بوده و مولد ارزش های متفاوتی از مفاهیم ادارکی مکان در طول زمان باشد. تنها با وجود مدیریت مستمر و طراحی محور در مراحل مختلف ایجاد، تغییر و قابل نگهداری است. به طوری که حفظ و ارتقاء کیفیت های عرصه های عمومی در ابعاد مختلف تنها در این محتوا محقق می شود.

مقاله حاضر در برخورد با مساله تضعیف پیوند انسان- مکان، در تلاش است تا ضمن بررسی نظریات و چارچوب سه گانه مدل «دلبستگی به مکان» (فرد، فرآیند، مکان)، به دو سوال اصلی زیر پاسخگو باشد: 1- نحوه سنجش مدل دلبستگی به مکان چگونه هست؟ 2- برای ارتقاء دلبستگی ساکنین به محله های مرکزی، کدام بعد دلبستگی بیشتر تاثیرگذار است؟ هدف تحقیق، ارائه مدل دلبستگی به مکان، نحوه سنجش ابعاد آن و تاکید بر ارتقاء میزان دلبستگی ساکنین به محله های مرکزی بیشتر از مقیاس شهر می باشد. مدل دلبستگی به مکان، در سه شکل (افراد، ابعاد و مناطق) متفاوت و تعمیم ناپذیر و در آیتم های موجود در ابعاد آن (سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاری)، تعمیم پذیر می باشد. تحقیق به روش پیمایشی و تطبیقی در دو مقیاس محله و شهر، به شیوه پرسشنامه در میان ساکنین محله مرکزی تاریخی (سرخاب) شهر تبریز انجام گرفت. یافته های آزمون نشان داد که میزان شناخت، عاطفه و در کل دلبستگی در مقیاس شهر بیشتر از محله می باشد. یافته های این تحقیق تاکید بیشتری بر مقیاس محله نسبت به مقیاس شهر با هدف ارتقاء دلبستگی ساکنین به محله مرکزی دارد. بررسی ها در میان ابعاد مدل دلبستگی به مکان آشکار کرد که برای هر دو مقیاس محله و شهر، میزان بعد شناختی بیش از میزان بعد عاطفی می باشد. برای ارتقاء دلبستگی به محله، شناخت محله بیشتر تاثیرگذار است. در این میان عوامل فردی نیز همچون گروه های سنی، جنسیت، وضعیت تاهل و میزان تحصیلات ارتباط سازگاری را با میزان دلبستگی به محله و شهر ارائه می دهند. نتایج این یافته ها علی رغم نظریات رایج بیشتر مطالعات، با هدف ارتقاء میزان دلبستگی به محله های مرکزی و پایداری آن، توجه بیشتر متخصصین و برنامه ریزان شهری به بعد کالبدی محله و تقویت تصویر ذهنی ساکنین از محله می طلبد.

مردم، فضاها را نه تنها با حس بینایی بلکه با حواس دیگر از جمله شنوایی نیز تجربه می کنند. در نتیجه منظر صوتی فضاها از عوامل موثر در شکل گیری تصویر ذهنی مردم می باشد. منظر صوتی تمامی صداهای موجود در محیط از جمله صداهای مطلوب در کنار صداهای نامطلوب می باشد. هر فضای شهری منظر صوتی خاص خود را دارد. با توجه به قدمت و شهرت خیابان ولیعصر، صدای جوی آب و پرندگان، از عوامل هویت بخش منظر صوتی این خیابان محسوب می شود. اما گذشت زمان و ورود وسایل نقلیه، باعث کم رنگ شدن این خصوصیات مطلوب شد، و بررسی منظر صوتی آن در جهت ارتقاء کیفیت این خیابان، می تواند تلاشی برای بازگردندن مفاهیم گذشته باشد. سوالات اصلی این مقاله را می توان این گونه مطرح کرد که «وضعیت منظر صوتی خیابان ولیعصر از دیدگاه مردم چگونه است» و «چه راهکارهای طراحی به ارتقاء منظر صوتی خیابان ولیعصرکمک می کند». در این مقاله، ضمن شناخت منظر صوتی و بررسی نظریه های اندیشمندان، برای سنجش وضعیت موجود خیابان ولیعصر، از تلفیق سه روش پیاده روی صوتی، نقشه صوتی و پرسش نامه با تکیه بر ادراک مردم استفاده و راهبردهایی جهت کمک به ارتقاء منظر صوتی خیابان ولیعصر ارائه شده است. بررسی ها از وضع موجود منظر صوتی خیابان ولیعصر به از دست رفتن صداهای طبیعی و جایگزینی صداهای مصنوعی به عنوان صداهای کلیدی اشاره دارد. در حالی که با ارائه راهکارهایی که برخی از آن ها به سادگی قابل اجرا است، می توان تغییرات قابل ملاحظه ای در وضعیت منظر صوتی خیابان ولیعصر ایجاد کرد که در دید مردم نیز، مقبول واقع شود.

احساس آرامش خاطر، نشاط و وجود حس سرزندگی یکی از نیازهای روحی انسان و مهم ترین شاخص کیفیت فضاست. انبوهی از فضاهای دل مرده، سرد و بی روح در شهرها تحت تاثیر ناهمگونی و آلودگی های بصری مشاهده می شود که به دور از هر گونه زیبایی و مطلوبیت، هیچ گونه معنا، مفهوم و عملکردی را القاء نمی کنند. امروزه سیما و منظر شهرها تحت تاثیر این اغتشاشات بصری، چهره ای ناخوشایند و نامطلوب یافته اند که هیچ گونه جذابیت و زیبایی در آن ها وجود ندارد. این پژوهش در راستای بررسی نقش زیباسازی و ارتقاء کیفیت محیط بر سرزندگی فضای شهری شکل گرفته است. در چارچوب فرآیند طرح مبانی نظری، مفاهیم زیباسازی، هنر شهری، ابعاد آلودگی بصری (رنگ، نور، دیداری، نمادی)، کیفیت و سرزندگی شهری تبیین و با ایجاد روابط علی و معلولی، مدل تحلیلی پژوهش تدوین و در ادامه نمونه موردی (باغ شهر تاریخی مراغه) بررسی و محدوده مورد مطالعه انتخاب شد. پس از طرح پرسشنامه جهت بررسی اهداف، فرضیات و سوالات پژوهش و تجزیه و تحلیل آن نتایج حاکی از وجود رابطه بین آلودگی بصری و سرزندگی شهری و هم چنین اثبات فرضیات تحقیق داشت و کیفیت محدوده مورد مطالعه با استفاده از نقشه های آماری مرکز آمار ایران کمی سازی شده و خروجی به صورت نقشه های GIS ارائه و بر مبنای این نقشه ها محدوده مورد نظر جهت برنامه ریزی و سیاست گذاری انتخاب گردید. پس از جمع بندی نهایی مدل تحلیلی سرزندگی بر اساس مولفه های آسایش بصری تدوین و پیشنهادات تحقیق در سه سطح خرد، میانه و کلان به صورت طرح اهداف، راهبرد و سیاست جهت ساماندهی آلودگی بصری و ارتقاء کیفیت زیبایی شناسانه محیط و هم چنین ارتقاء سرزندگی، مطرح و نمونه ای از پلان سیاست گذاری در محدوده موردمطالعه ارائه شده است.

بومی سازی دانش طراحی شهری همواره یکی از دغدغه های متخصصان طراحی شهری در ایران بوده است. وجود محیط های ساخته شده بر اساس فرهنگی متفاوت از کشورهای تولیدکننده دانش، لزوم بومی سازی را پررنگ تر کرده است. بومی سازی دانش به دو گونه پاسخگویی برای شرایط خاص بومی و تولید دانش بومی مطرح شده است. توجه به مسائل خاص بومی و ارائه روش های یکسان برای آن ها گونه متداول تری است، اما با وجود تلاش برای تولید دانش بومی مساله ای که نادیده گرفته شده است که ارزیابی میزان موفقیت آن است. پیش فرض مقاله حاضر بر این است که بر پایه نظریه های بومی، بهتر و آسان تر می توان به محیطی موفق و متناسب با بستر فیزیکی و فرهنگی دست یافت. بنابراین با ارزیابی تلاش هایی که تاکنون صورت گرفته، موفقیت گام های بعدی در ایجاد نظریه بومی و در پی آن ایجاد محیطی خوب تسهیل خواهد شد. بر اساس اهداف کلی دانش طراحی شهری و خصوصیات زمینه ای پنج معیار اصلی ارائه شده است. داشتن روش به منظور بازنگری و اعتبار سنجی، تحقق پذیری به معنای عملیاتی بودن، درس گرفتن از تجربیات به مسائل خاص شهرهای ایرانی و اهمیت دادن به ارزش های فرهنگی و بومی معیارهای اصلی برای ارزیابی بومی سازی دانش طراحی شهری در نظرگرفته شده است. نتایج تحقیق انجام شده نشان می دهد که در میان کتاب های طراحی شهری در ایران، برخلاف توجه به مفاهیم بومی، روش معینی برای حصول به این اهداف ارائه نشده است. از طرف دیگر رابطه این نظریه ها با تجربیات گذشته دارای ضعف ساختاری است که در نتیجه تجربیاتی که بر اساس همین نظریه ها در آینده به دست می آیند هم امکان بازنگری و بهبود در راستای ایجاد محیطی مطلوب را فراهم نمی کنند. در نهایت نیز در بخش نتیجه گیری به ارائه پیشنهاداتی در زمینه چگونگی مطالعات و پژوهش های آتی پرداخته می شود.

بحران مکان به مفهوم بحران معنی اجتماعی از فضا و زمان، از بارزترین مشکلات شهرسازی معاصر است. بحرانی که در ایجاد فضاهای شهری فاقد هویت، فاقد تاریخ و ارتباط تبلور یافته است. معنا هم مولود واقعیت مادی و هم، زاده ذهن فرد است و دین به عنوان یکی از اصلی ترین مولفه های سازنده اسکیمای فرد در ادراک و معنادهی به فضاهای شهری نقشی موثر ایفا می کند. این پژوهش پس از تدوین چارچوب نظری به وجوه افتراق یا اشتراک معنای فضای شهری در دو طیف مسلمان و یهودی می پردازد، تا فرضیه پژوهش را مبنی بر اینکه معنای دریافت شده از فضای شهری در دو طیف مسلمان و یهودی با هم تفاوت هایی دارند را مورد سنجش قرار دهد. به این منظور، محله جوباره اصفهان که از دیرباز محل همزیستی مسلمانان و یهودیان بوده، انتخاب شد. پژوهش میدانی با آزمون افتراق معنایی و با تکنیک حضور در محل، صورت گرفت. در آزمون افتراق معنایی از کلمات که معمولا صفات دوقطبی هستند، برای درک و شناخت معانی تداعی شده استفاده می شود. داده های به دست آمده در این مرحله به شیوه آمار توصیفی (نمودار صفات دوقطبی) و آمار استنباطی (آزمون من- ویتنی) با نرم افزار SPSS 19 تجزیه و تحلیل شده اند.نتایج زیر از پژوهش نظری و میدانی استنتاج شد:- بین دین و معنای فضای شهری ادراک شده در حالت کلی (مجموع جزء فضاها) رابطه معناداری دیده نشد، اما در مورد جزء فضاها، تاثیر مولفه دین بر معنای ادراک شده، قابل توجه بود.- طیف یهودی غالبا جزء فضاهای شهری را پویا، زشت و تکراری ادراک نمودند و فقط به کانون هایی متعلق به اجتماع یهودیان مانند فضای اطراف کنیسه ها علاقه نشان دادند.- مسلمانان جزء فضاهای شهری مورد مطالعه را دارای احساس سکون، زیبا و متنوع دانستند و دلبستگی بیشتری به فضاهای شهری چون پارک و بازار، نشان دادند.

عملکرد بخشی سازمان های متولی امر مدیریت شهری، برنامه ریزی و تقسیمات بودجه بندی دقیق و علمی شهری را با مشکلات عدیده ای رو به رو ساخته است که با ایجاد حالتی ناپایدار و ناهمگون، هزینه های هنگفتی نیز در مجموعه مدیریت شهری به وجود آورده است. بررسی های نظری پژوهش حاضر، برای حل این مساله، نشان از وجود یک اجماع نظر قوی برای گذار از ساختار تصمیم گیری جزیره ای و تفرق عملکردی قلمرویی به ساختار مدیریت یکپارچه شهری دارد. اما طراحی چنین ساختار پیچیده ای در شرایطی که مدیریت شهری در وضع موجود، ابعاد متفاوت داشته و نهاد واحدی نیز نمی باشد، نیازمند یک الگوی برنامه ریزی با بازه های زمانی مشخص خواهد بود. این پژوهش به منظور تدوین الگوی تحقق مدیریت یکپارچه در مادرشهرها، از سه مدل کیفی و کمی دلفی، VIKOR و SWOT در قالب مطالعات توصیفی-تحلیلی استفاده کرده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که جهت تحقق مدیریت یکپارچه شهری، برخی سازمان ها همچون شرکت گاز، برق، آب و فاضلاب، پست، مخابرات و نیروی انتظامی از اولویت برخوردارند و سازمان های دیگری همچون کمیته امداد، بهداشت و درمان و ثبت اسناد و املاک با توجه به معیار تقسیم بندی، به سهولت می توانند تقسیمات خود را با شهرداری هماهنگ نمایند. سازمان های آتش نشانی، اتوبوسرانی، آموزش و پرورش، تامین اجتماعی و دادگستری، با توجه به نوع فعالیت و معیار تقسیم بندی، انعطاف کمتری جهت هماهنگ شدن با شهرداری دارند. بر اساس مطالعه وضع موجود تقسیمات و عملکرد سازمان های متولی مدیریت شهری در محدوده شهر مشهد، فرآیند پیشنهادی جهت رسیدن به مدیریت یکپارچه شهری و نظام منطقه بندی هماهنگ، در قالب سه سناریو کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت ارائه گردیده است.

در دهه های اخیر، تلاش های فراوانی در جهت رفع بحران انگارگانی برنامه ریزی، در قالب گفتمان «خلاقیت» و تحت عناوینی همچون «شهر خلاق»، «طبقه خلاق»، «برنامه ریزی فرهنگی» و غیره شده است که به بحث خلاقیت به اتکاء طبقه متوسط خلاق، از زاویه بازآفرینی فرهنگی می نگرند. اما به نظر می رسد که عموم محققان، موضوع خلاقیت را از دریچه روند شکل گیری خلاقیت در ارگانیسم انسان ها مورد مطالعه قرار نداده اند. درنتیجه، موضوع فرهنگ را به عنوان ابزار رشد صرفا اقتصادی به کار گرفته اند. این پژوهش در پی پاسخ به این سوالات است که، خلاقیت به عنوان محصول فرآیند آگاهی و اندیشیدن انسان، چگونه شکل می گیرد و چگونه در رابطه با محیط، تحدید یا تقویت می شود و فضای شهری، چگونه بر این فرآیند اثر می گذارد. بنابراین هدف این مقاله، شفافیت بخشیدن به رابطه میان موضوع خلاقیت و فضای شهری، به عنوان مهم ترین عرصه عمومی آزادی اندیشه، بیان، اجتماع و عمل بالنده آحاد جامعه بر اساس علم روان شناسی شناختی و جامعه شناسی است. فرضیه تحقیق آن است که اولا شخصیت غیرخلاق وجود ندارد و تفاوت افراد در میزان پشتکار و جستجوگری افراد است، ثانیا یک فضای شهری خلاق، بستر رشد، تبلور و تجلی خلاقیت آحاد جامعه است که امکان آزادی بیان و عمل و حیات مدنی دارند و انگیزه لازم برای کنش خلاق افراد هنگامی دائمی و پایدار است که شرایط متعادل اقتصادی، اجتماعی و حیات مدنی به گونه ای باشد که ارزش کار اجتماعا تولید شده انسان ها به خودشان تعلق گیرد. روش این مطالعه، تحلیل و استنتاج ترکیبی از گزاره های دانش روان شناسی شناختی است که در مرحله ترکیب، فضا به مثابه عین و خلاقیت به مثابه امر ذهنی در ربط دیالکتیکی قرار می گیرند و روش جدلی قیاس و استقراء توامان در گفتمان بحث حاکم است. نتایج این پژوهش، موید آن است که فضای شهری، عرصه ای عمومی و متکی به دموکراسی است که تجلی رابطه روان شناختی اندیشه ورزی و کنش اجتماعی است که می تواند بستر خلاقیت باشد.

امروزه در عمده شهرهای جهان، تهیه برنامه های کاربری زمین شهری به منظور ایجاد تعادل و تعامل در توسعه بخش های مختلف شهر امری ضروری به حساب می آید. چنین برنامه هایی با تکیه بر دانش برنامه ریزی شهری برای دوره های زمانی مشخص و معینی تعریف می شوند. دوره زمانی تعیین شده برای برنامه های توسعه، بعضا سبب می شود این برنامه ها در طول مدت اجرای خود با چالش هایی مواجه شوند. مواردی که در زمان تهیه برنامه مطرح نبوده و یا با توجه به مقیاس گسترده برنامه از قلم افتاده اند از مهمترین چالش های تحقق پذیری برنامه های کاربری زمین محسوب می شوند. چگونگی مواجهه با این چالش ها بخش مهمی از برنامه ریزی توسعه فضایی را تشکیل می دهد. برخی از این چالش ها الزامات اعمال تغییراتی را در برنامه های مصوب، به ویژه در ارتباط با کاربری زمین مشخص می کنند. در این راستا، پژوهش حاضر با هدف بررسی نظام مدیریت تغییرات کاربری زمین پس از تصویب برنامه های توسعه در کشورهای بیشتر و کمتر توسعه یافته و تحلیل قیاسی با شرایط کشور ایران، تدوین شده است. روش پژوهش آمیخته شامل روش کمی دربرگیرنده شیوه توزیع و تکمیل پرسشنامه میان متخصصین حوزه برنامه ریزی کاربری زمین و نیز روش کیفی شامل شیوه تحلیل محتوای اسناد مدیریتی تغییرات کاربری زمین درکشورهای مورد بررسی بوده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که در هریک از اصول مرتبط با مدیریت تغییرات کاربری زمین شکاف میان سازوکارهای تغییرات کاربری زمین میان ایران و کشورهای مورد مطالعه به ویژه در زمینه رعایت قوانین محیط زیستی، مشارکت همگانی و دستیابی به همرایی میان کنشگران ذی نفع وجود دارد.

امروزه، هویت شهری انسان ها و خاطرات جمعی آن ها با بی توجهی روبه رو شده و انسان ارتباط خود را با مکانی که در آن زندگی می کند از دست داده است. فقدان هویت مکان و خاطره انگیزی آن در فضاهای شهری مشکلاتی در هویت فردی و جمعی شهروندان ایجاد کرده است. لذا می توان فضاهای شهری را طوری طراحی و برنامه ریزی نمود، که علاوه بر احیاء هویت و حفظ خاطرات گذشته، در شکل گیری خاطرات جدید نیز موثر باشد و بستر لازم را برای وقوع رویدادهای شهری فراهم سازد. میدان شهرداری رشت یکی از غنی ترین عرصه های عمومی شهر رشت است که با توجه به قرارگیری آن در مرکز جغرافیایی، تاریخی، تجاری و ترافیکی شهر، از ابتدای شکل گیری آن به عنوان محل تفرج، تفریح، تعامل و حیات اجتماعی مردمان شهر محسوب می شده است. اما در دهه های اخیر به دلیل تحولات اجتماعی و فرهنگی، افزایش جمعیت و جابه جایی ساکنان قدیمی و اصیل این منطقه در سطح شهر، این فضای شهری مرکزی و با هویت شهر به سوی از دست دادن ارزش های کالبدی و اجتماعی خود پیش می رود. بازیابی این مفاهیم در میدان شهرداری و گستره اطراف موضوع این پژوهش بوده و سعی بر آن است که با بازآفرینی ارزش های گذشته در کنار پاسخ گویی به ارزش های امروزی، از توانمندی های میدان شهرداری و جذب و تقویت حضور مردم سود جسته و با ایجاد محیط های خاطره انگیز و حفظ و تقویت عناصر هویت بخش، مرکز شهر را باز تعریف کند. براین اساس، سه عامل هویت مکان، خاطره انگیزی و مشارکت اجتماعی متغیرهای اصلی تحقیق را تشکیل دادند. روش تحقیق حاضر از نوع آمیخته اکتشافی بوده و از ابزار پرسشنامه برای جمع آوری داده ها استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد، هرچند بین خاطره انگیزی و مشارکت اجتماعی با متغیر وابسته هویت مکان رابطه مستقیم و مثبتی وجود دارد، اما شاخص خاطره انگیزی در افزایش هویت مکان تاثیر گذارتر می باشد.

جهانی شدن اگرچه در کنار مزیت های اقتصادی، تکنولوژیک و غیره، کاستی هایی نیز در ابعاد مختلف دارد، اما در مجموع روندی ناگزیر است. شهرها به عنوان مرکز مدیریت جهانی، هم دستخوش تغییرات زیادی در جریان این فرآیند می شوند و هم اثرگذاری زیادی بر سرعت و ابعاد جهانی شدن دارند. پژوهش پیش رو با اهتمام به اثرات فضایی فرآیند جهانی شدن و متعاقب آن ضرورت های کالبدی- فضایی ساختار بندی مجدد شهری در پیوند با آن، در گام نخست به تحلیل بنیان های کالبدی- فضایی جهانی شدن و در ادامه با دسته بندی بخش خدماتی دانش بنیان به عنوان کارکردهای اصلی عصر جهانی، به بررسی و تحلیل شاخص ها در مورد تهران پرداخته است. در این راستا پژوهش در دو گام طراحی شده است. گام اول وضعیت توزیع خدمات برتر (APS)، شکل استقرار و گام دوم، بررسی شاخص های مکان گزینی و تطبیق وضعیت برخورداری کالبدی-فضایی این شاخص ها نسبت به شهرهای جهانی انجام شده است. محدوده مورد مطالعه، شهر تهران در درون محدوده شهری و جامعه آماری، در حدود هفت هزار شرکت ارائه دهنده خدمات برتر به تفکیک 7 دسته شرکتی می باشد. نتایج پژوهش در بخش نخست نشان از استقرار تک هسته ای و متمرکز این کارکردها داشته و در بخش دوم بیانگر بیشترین اثرگذاری دسترسی به خدمات مکمل (کارکردهای اداری و در کارکردهای خدمات برتر) در پیکربندی کالبدی کارکردهای این بخش، بوده است. همچنین به دنبال این شاخص، شرکت های خدمات برتر عمدتا در مناطقی استقرار یافته اند که کیفیت زندگی و هویت اجتماعی مکان در سطح بالایی بوده است. علی رغم این شکل استقرار، پیکربندی کارکردهای خدمات برتر در شهر تهران منطبق بر ضرورت های بازساخت در ارتباط با جهانی شدن نیست. تاکید بر بسترسازی فضای شهری به عنوان بخشی از ضرورت های اثرگذاری شهر در فرآیند جهانی شدن به عنوان بیانیه این پژوهش در پایان مطرح شده است.

شهر یا محله دارای جریانات اجتماعی و فرهنگی متنوع و مختلفی است که بی توجهی به آن ها، سبب شکست و یا توفیق اندک در تجارب و پروژه های بهسازی و نوسازی در ایران شده است. هدف از این مقاله، بررسی میزان تاثیر طرح ها و تجارب بهسازی و نوسازی در ارتقاء کیفیت محیطی محله های فرسوده و سنتی می باشد. محله جولان همدان، نمونه موردی مورد مطالعه در این پژوهش است. محله جولان همدان را خیابانی که از دل این بافت عبور کرده به دو نیم تقسیم کرده است که طرح های بهسازی و نوسازی در بافت شمالی اجرا شده است. این مقاله به دنبال آن است تا کیفیت محیطی بافت شمالی را با بافت جنوبی آن مقایسه کرده و تاثیرات اجرای طرح بهسازی و نوسازی را در کیفیت محیطی بافت شمالی ارزیابی نماید تا با آسیب شناسی علل توفیق اندک طرح های نوسازی و بهسازی، بتوان گره گشای بسیاری از مشکلات در تهیه طرح های آتی در بافت های سنتی شود. نوع تحقیق، پژوهشی-کاربردی و روش کار پیمایشی و از طریق پرسش نامه می باشد. حجم نمونه 393 نفرکه به صورت تصادفی انتخاب شده اند و اطلاعات از طریق نرم افزار Amos، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. تحلیل داده ها بیان گر این واقعیت است که کیفیت محیطی از دیدگاه عینی در فرایند بهسازی و نوسازی محله ارتقاء پیدا کرده است. اما در بخش ذهنی در دو شاخص سرزندگی و امنیت تغییر کیفیت چندانی مشاهده نمی شود و همچنین افت قابل توجهی را در شاخص پیوندهای اجتماعی نشان می دهد. بنابراین به دلیل آن که در بافت شمالی خانه های با هویت به آپارتمان های خشک و بی روح تبدیل شده اند، تسلط نظام ماشین بر پیکره بندی این بافت دیده می شود. بنابراین می توان عنوان کرد که میزان اثرگذاری طرح های نوسازی و بهسازی محله جولان در شناخت توقعات و تصویرهای شکل گرفته در ذهن ساکنان، موفقیت چندانی کسب نکرده است.

افراد در فضاهای شهری، به واسطه تنوع محیطی، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه قادر به کسب تجربیاتی می شوند که بسیاری از آن ها توسط حواس ادراک می شوند. اما سال هاست که برنامه ریزان و طراحان شهری، کیفیات این فضاها را انحصارا بر اساس ادراک بصری آن طبقه بندی و ارزیابی می کنند. خواه هدف از این توجه، تعریف فضاهای معمول با کنترل ارتفاع، جنس مصالح و رنگ ها باشد یا خواه توجه به تضادها و تفاوت ها در چشم اندازی جذاب از محیط شهری، حس بینایی همواره در اولویت قرار داشت. اما در سال های اخیر، توجه مطالعات مختلف به سوی حواس بویایی و شنوایی و در نتیجه فضاهای نامرئی معطوف شده است. درحالی که اغلب این مطالعات تمرکز خود را بر روی جنبه های منفی بویایی و شنیداری یا پدیدارشناسی بو یا صدا گذاشته اند. این مقاله نقش توقع افراد از محیط شهری را از دو جنبه بو و صدا، بر اساس تجربیات مردم و درک آنها از محیط شهری و تاثیر تجربیات و توقعات افراد از شناسایی این دو حس در زندگی شهری آنها بررسی کرده و آن را بر اساس فرآیند «ادراک با گذر کردن از مکان»1 تحلیل می کند. در بررسی تحقیق، توقعات حسی در درک فضایی در محیط و ارتباط انسان با فضاهای شهری بسیار تاثیرگذار تلقی شده و لایه های متفاوتی از درک از فضا را فراهم نموده اند. همچنین، درک بوها و صداها به خودی خود تحت تاثیر بافت محیطی که در آن قرار گرفته اند، تشخیص داده می شود. بنابراین، همان طور که در اغلب فرآیندهای طراحی و برنامه ریزی ترسیم سازمان های فضایی-ادراکی شهروندان با تاکید بر فضای مرئی امری متداول شده، توجه به فضای نامرئی نیز باید در این فرآیند نه تنها به عنوان غنای فضای حسی بلکه برای تقویت حس مکان درنظرگرفته شود. لذا توجه بیشتر، مکرر و جزئی تر به جنبه های حسی محیط شهری به عنوان بخشی اصلی در طراحی و برنامه ریزی شهری امری ضروری است.

رشد شتابان شهرنشینی طی چهار دهه اخیر سبب شده است که فضای فیزیکی- کالبدی شهرها گسترش یافته و زمین های پیرامونی خود را که اغلب اراضی کشاورزی مرغوب و باغات می باشند را از بین ببرد و در بافت و کالبد خود قرار دهند. گسترش تدریجی کالبد شهر به پیرامون و دست اندازی شهر به اراضی کشاورزی و باغات، محدودیت ها و زیان های زیست محیطی خاص خود را تحمیل می کند. با توجه به اینکه ارزیابی روند گستردگی شهری و آگاهی از الگوهای تغییرات کاربری اراضی و به کارگیری نتایج آن در برنامه ریزی های آینده شهر ضروری می باشد، بنابراین ارزیابی اصولی را در این زمینه می طلبد که در این تحقیق سعی شده است این کار انجام پذیرد. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و با به کارگیری تکنیک های به روز و کارآمد، گستردگی فضایی کلانشهر کرج مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است. اطلاعات موردنیاز از طریق مطالعات کتابخانه ای و استفاده از اسناد و مدارک، همین طور پیمایش های میدانی از محدوده مورد مطالعه گردآوری شده است. طبق نتایج حاصله از بررسی تصاویر ماهواره ای طبقه بندی شده مساحت اراضی ساخته شده کلان شهر کرج از 4904 هکتار در سال 1363 به 11305 هکتار در سال 1391 رسیده است. با این روند رشد طبق پیش بینی های صورت گرفته بر اساس مدل تلفیقی زنجیره های مارکوف و سلول های خودکار مساحت اراضی ساخته شده تا سال 1401 به 12954 هکتار خواهد رسید. نتایج حاصل از بررسی گستردگی شهری کرج با مدل هلدرن نشان می دهد که عامل جمعیت بیشترین تاثیر را در طی 28 سال گذشته در گسترش فیزیکی شهر کرج داشته است. به طوری که نقش عامل رشد بی قواره شهری را خنثی کرده است. همچنین مقدار آنتروپی شانون این شهر که به مقدار حداکثر نزدیک بوده، نشان از رشد بی قواره این شهر در مقطع زمانی مورد مطالعه دارد. عواملی چون رشد طبیعی جمعیت به همراه مهاجرت و تبدیل شدن شهر کرج از شهرکی به شهری صنعتی و خدماتی چنین، رشد شتابانی را به این شهر داده است.

بحران ها رویدادهایی هستند که موجب بروز اختلال در کارکرد طبیعی جامعه و دورشدن افراد و گروه ها از نظام برنامه ریزی شان می شوند. این وقایع با توجه به ماهیتشان، می توانند به دوطیف طبیعی و انسان ساخت تفکیک شوند. اغلب حوادث غیرمترقبه (بحران ها) اثرات منفی و ناگواری بر جوامع انسانی، محیط طبیعی و اقتصاد می گذارند. همواره اجتماعات محلی اولین کمک کنندگان به آسیب دیدگان بلافاصله پس از وقوع زلزله بوده اند. بنابراین باید به توانمندسازی هرچه بیشتر آن ها مبادرت ورزید. با توجه به این مهم در این پژوهش مدلی به منظور سنجش ارتباط میان مولفه های اجتماعی تاب آوری و مولفه های مدیریت خطر پذیری بحران ارائه شده است. بنابراین مدل بعد اجتماعی تاب آوری در چهار لایه فردی، گروهی، سازمانی و شبکه ای در اجتماع محلی تحت عنوان سرمایه اجتماعی مرتبط با بحران مفهوم سازی و در هر سطح به صورت مجزا دو مفهوم ادراک خطر1 و مهارت های مقابله با آن بررسی شد. در سطح فردی نیز نوع دوستی، مشارکت و تعاون، اعتماد، باورها و ارزش های دینی و تعلق به محله مورد ارزیابی قرار گرفت. در سطح گروهی فرآیندهای شکل گیری و مدیریت گروه های داوطلب واکنش اضطراری محله و در سطح سازمانی عملکرد نهادهای محلی بررسی شد. در سطح چهارم به مفهوم شبکه های اجتماعی محله توجه و مواردی مانند شبکه همسایگان، دوستان، خویشاوندان، بسیج، مساجد و هیات های مذهبی در تحلیل مدنظر قرار گرفت. توجه به مولفه های مذکور در هر لایه برای افزایش تاب آوری اجتماع در برابر بحران ضروری است. در نهایت با طراحی چهار پرسشنامه متناسب با سطوح چهارگانه، در یکی از محله های منطقه 20 شهر تهران داده های مورد نیاز برای تحلیل کمی فراهم شد. روش تحقیق از نوع تحلیلی- توصیفی و روش همبستگی است که ابزار اصلی مورد استفاده مطالعه ادبیات نظری، پرسشنامه و مصاحبه می باشد. به طور کلی می توان گفت میان میزان سرمایه اجتماعی مرتبط با بحران در سطوح چهارگانه اجتماع محلی و مولفه های مدیریت خطرپذیری بحران در سطوح مختلف رابطه معناداری وجود دارد.