معماری و شهرسازی آرمان شهر
سال:1396 | دوره:10 | شماره:19 |تعداد مقالات:21

معماری هر سرزمین، نشان هویت آن است. ایران با پیشینه درخشانش در تمدن و گسترش دین اسلام در آن، دارای هویت تاریخی، ایرانی، اسلامی قوی است که لازمه حفظ آن شناخت اصول بنیادی و مبانی نظری معماری است. در گذشته، اصول و ارزش ها در غالب نظام استاد شاگردی در بستر فرهنگی جامعه منتقل می‎ شده است که امروزه جای این آموزش در مدارس معماری خالیست. بهترین راه شناخت آموزش معماری در معماری سنتی مراجعه به بناها و مکتوبات مرتبط با معماری است که در این زمینه اثر تدوین شده ای که مستقیما مرتبط با معماری باشد، به ما ارث نرسیده و اغلب تحقیقات به شکل توصیفی برروی آثار انجام شده است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ این سوال است که پشتوانه علمی و ارزشی معماری سنتی ما چه بوده است؟ چگونه می توان آن را آموزش داد؟ در این مسیر سعی شده با تاکید بر متون فارسی درجه یک در دوره زمانی سده اول تا دوازدهم مبانی بنیادی علمی و حکمی (معرفتی) آنان به روش استنادی و در پی آن استنباطی بررسی شود. در این راستا با مطالعه متون کهن حکمی و فیش برداری و استخراج مطالب مرتبط با معماری، مواردی که از آن ها می توان در آموزش معماران آینده استفاده کرد، مورد توجه قرار گرفته است. کتاب های احصاء العلوم، مجمل الحکمه، گزیده اخوان الصفا، رساله معماریه، فتوت نامه بنایان نمونه های مورد بررسی هستند. یافته های تحقیق در متون کهن مبین این است که معماری با فنون و علوم نظری- عملی دیگر نظیر ریاضیات، هندسه، علم حیل و موسیقی در ارتباط بوده و آموزش معماری همراه با تعالیم اخلاقی و اعتقادی با محور جهان بینی توحیدی بوده است. همراه کردن آموزش های اخلاقی در کنار آموزش های حرفه ای لازمه معماری با هویت در آینده کشورمان است. بازبینی در شرح دروس دانشگاهی رشته معماری و رشته های مرتبط آن راهکاری برای رسیدن به هدف است.

توسعه نامتعادل فضایی– کالبدی شهرها بویژه در مناطق حومه ای، همواره تخریب فضا های باز و سبز را در پی دارد. از آن جا که رویکرد بوم شناسی منظر با دیدگاه کل نگر رابطه انسان و طبیعت را مورد بررسی قرار می دهد، از جایگاهی منحصربه فرد در برنامه ریزی پایدار منظر برخوردار است. این مقاله، در پی تبیین گام های اصلی در فرایند برنامه ریزی بوم شناختی بر اساس روش تحلیل محتوا در ادبیات تخصصی معماری منظر با هدف شناخت راهبردهای توسعه فضا های باز و سبز درون و پیرامون شهرها است. در این مورد، فرض مقاله بر مفاهیم انتزاعی پایه در مدل «لکه - دالان -بستر (ماتریس)» و «مفهوم چارچوب» به منظور تبیین و طبقه بندی عرصه های باز و سبز تکیه دارد. به این ترتیب، تعمیم گزاره های منطقی حاصل از مفاهیم پایه و تطبیق آنها با پژوهش های پیشین که به شیوه های کمی به مطالعه ساختار منظر در مقیاس منطقه ای شهر تهران پرداخته اند، طبقه بندی فضا های باز و سبز را در سه دسته مناطق تولیدی، حفاظتی و تعاملی امکان پذیر ساخت. در نهایت با تعمیم راهبردهای موجود در قالب یک پژوهش موردی در منطقه 19 شهرداری تهران که از قابلیت های طبیعی و ماهیت حومه ای برخوردار است، سیاست ها در دو مقیاس میانی و خرد تدوین شد. نتایج مطالعه نشان داد که طیف وسیعی از فضاهای باز و سبز منطقه 19 شهرداری تهران دارای ماهیت مناطق تعاملی هستند. توسعه فضاهای باز و سبز حومه ای در مناطق تعاملی باید با تکیه بر مفاهیم «انسجام» و «پیوستگی» در برنامه ریزی بوم شناسی منظر مدنظر قرار گیرد. محصول این پژوهش رویکردی مقدماتی را در سیاست گذاری فضاهای باز و سبز مناطق حومه ای با نگرش معماری منظر معرفی می نماید.

سازه عامل موثری در خدمت هنر معماری است و معمار باید بتواند به گونه ای هنرمندانه در خلق آثار خود از آن بهره جوید. ضرورت آموزش سازه به دانشجویان معماری، دانشکده های معماری را با چالش های اساسی در فرآیند آماده سازی دانشجو جهت فعالیت حرفه ای روبه رو ساخته است. در حال حاضر ساختار آموزشی سازه، به صورت مشخص برای بیشتر دانشجویان معماری ناکافی به نظر می رسد. آموزش به صورت سنتی بر پایه روش مهندسی صورت می پذیرد که این روش به طور فزاینده ای به سمت ناکارآمدی گام بر می دارد. بی توجهی به آموزش سازه مشکلات متعددی را در عرصه حرفه ای فراهم ساخته و کیفیت ساخت و ساز را در سطح جامعه با مشکلات جدی مواجه ساخته است. در این راستا، هدف این پژوهش ارائه یک محتوای آموزشی اثربخش برای درس سازه در رشته معماری است، به طوری که به یادگیری معنی دار و قابل کاربرد، مبتنی بر درک، تجزیه و تحلیل، نوآوری و خلاقیت در درس سازه منجر شده، به علاوه نوعی از فرآیندهای ذهنی را ایجاد کند که موجب تقویت توانایی انتقال دانش در موقعیت های جدید شود. هدف متعالی تر بهره برداری هوشمندانه از توان سازه در تمام مراحل طراحی معماری است. لذا برای دستیابی به چنین قدرت و توانایی، دانشجو باید به درک عمیق تر از رفتار سازه ای ساختمان دست یابد. برای نیل به این اهداف، در پژوهش حاضر از روش تحقیق پیمایشی (دلفی) و تحلیل محتوا با توجه به جامعه آماری تحقیق استفاده شده است. نتایج نشان می دهد در تدوین الگوی پیشرفته آموزش معماری، چنانچه شروع آموزش سازه از ابتدای آموزش معماری شکل گرفته و بازنگری و تصحیح محتوای دروس در بخش سازه انجام پذیرد، با استفاده از روش های آموزش مبتنی بر اصل همگرایی سازه و معماری و با تاکید بر عدم آموزش مجرد سازه می توان سطح درک مفاهیم سازه ای دانشجویان معماری را ارتقاء داد.

محله های سنتی ما روزگاری محیطی امن، توام با آسایش و رفاه برای ساکنان آن بود. در گذشته، محله به مثابه خانه خانواده ها بود و خانواده ها نسبت به محله مسکونی همان احساس خانه خود را داشتند. این فضاها با تکیه بر نیازها، ارزش ها و شرایط متغییر جامعه انسانی آن روز به وجود آمده و به عنوان مصداقی از محله های پایدار علاوه بر پاسخگویی به عملکرد مادی، نیازهای روحی و روانی شهروندان را پاسخگو بوده است. اما نظام ساختاری شهرهای سنتی به دنبال پیروی از اصول شهرسازی مدرن دستخوش تحولات چشم گیری شد. به گونه ای که امروز ناکارآمدی و از هم گسیختگی و به عبارتی ناپایداری در محله های شهری دیده می شود. عدم احساس تعلق به محیط زندگی و کاهش ارتباطات اجتماعی که پیامد عدم تطابق ساخت اجتماعی با ساخت فضایی شهرهای امروزی از مشکلات محله های معاصر است. در این مقاله با بهره گیری از شیوه توصیفی- تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه ای و مطالعات میدانی به بررسی ابعاد پایداری اجتماعی در کالبد محله سنگ سیاه شیراز به منظور آشنایی با ارزش های پایدار در کالبد محله های سنتی و بهره گیری از آن در طراحی معاصر پرداخته می شود. در این راستا با مروری بر مفاهیم پایداری و معرفی ویژگی های محله پایدار، به بررسی ویژگی های کالبدی محله سنگ سیاه که در تحقق ابعاد پایداری اجتماعی نقش موثری داشتند اشاره شده تا از آن به عنوان راهکاری موثر در جهت تحقق اهداف پایداری در شهرهای امروز استفاده شود. در نهایت مشخص شد که درون گرایی، رعایت حریم و سلسله مراتب ساختاری در محله سنگ سیاه از یک سو و تنوع کالبدی و اجتماعی در محله، مقیاس مناسب، وجود عرصه های گوناگون معادل سطوح مختلف تعاملات اجتماعی، فضاهای عمومی و عوامل هویت بخش از سوی دیگر از عوامل اصلی در دستیابی به پایداری اجتماعی در این محله بوده است.

از مهم ترین نیازهای هر جامعه، تعلیم و تربیت افرادی است که با اتکا به نیروی اراده و تعقل خویش، خلاقانه بیندیشند و به جای وابستگی و استفاده از دستاوردهای دیگران، خود مولد دانش، فناوری و فرهنگ مناسب برای زندگی مستقل در عصر دانایی باشند. یکی از ویژگی های انسان که پرورش آن می تواند در پیشرفت فرد در جامعه موثر باشد، خلاقیت است. از آن جا که بهترین زمان برای تربیت و شکوفا کردن استعدادها دوره کودکی است، چگونگی رشد و پرورش نیروی خلاقیت در کودکان به عنوان یک نیاز بشری در تمام ابعاد زندگی آینده آنان مطرح است. بسیاری از نظریه های مربوط به خلاقیت، بر رابطه کودک و خانواده تاکید دارند. از آنجا که بستر رابطه کودک با افراد خانواده در خانه اتفاق می افتد، این مقاله برآن است تا به ارائه رهیافت هایی در طراحی خانه جهت ارتقاء خلاقیت کودکان بپردازد. روش تحقیق کمی- کیفی بوده است و از روش های مستقیم از جمله مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه از 40 کودک در بازه سنی 3 تا 12 سال در اصفهان و روش های غیرمستقیم جمع آوری اطلاعات از جمله مطالعات کتابخانه ای استفاده شده است. همچنین شیوه تجزیه و تحلیل، توصیفی- تحلیلی است. بر اساس پژوهش انجام شده عوامل متعددی بر ارتقا خلاقیت کودکان تاثیرگذار است. در میان این عوامل، خیال پردازی، کنجکاوی، بازی و مشارکت انتخاب شده که تاثیر آن ها در ارتقاء خلاقیت کودکان به تفصیل بیان می شود. یافته های تحقیق بیان م یدارد ارتباط فضاهای بسته با طبیعت، طراحی فضاهای گردهم آورنده و طراحی کنج در خانه می تواند در جهت ارتقاء عوامل موثر در خلاقیت و در نتیجه پرورش خلاقیت موثر باشد.

اقلیم و معماری نقش بسیار مهمی را در زندگی انسان ها ایفا می کنند، این نقش در طراحی بناها و شکل دهی به سکونت گاه های انسان ها از گذشته های دور بارز بوده است. موضوع توجه به اقلیم، بهره وری و مصرف هوشمندانه انرژی در مطالعات بسیاری از پژوهشگران حضور دارد اما رویکردهای متنوعی در برخورد با آن وجود دارد. پرسش این است که در حوزه معماری ایرانی، معماری معاصر ایران، اقلیم و مطالعات آن چه جایگاهی دارد؟ تا چه اندازه به مطالعات اقلیمی در مقالات اخیر در حوزه معماری ایرانی توجه شده است؟ و سیر تحول پژوهش های صورت گرفته در حوزه معماری سنتی ایران، در مقالات علمی و پژوهشی ایرانی، چه تحولی را در حوزه توجه به اقلیم در سال های اخیر نشان می دهد؟ هدف از این پژوهش، ارائه تحلیلی از روند حاکم بر میزان توجه پژوهشگران به موضوع اقلیم، در مقالات حوزه معماری سنتی در مجلات علمی- پژوهشی در ده سال اخیر است. این بازه مقالاتی را در بر م یگیرد که از سال 1380 تا 1389 منتشر شده اند. تکنیک مورد استفاده در تحقیق روش تحلیل محتوا، و روش جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای می باشد، در طی این پژوهش 46 مقاله مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. نتایج بدست آمده نشان دهنده آن است که با وجود روند رو به افزایش پرداختن به موضوع رابطه اقلیم و معماری سنتی به طور سالانه، جنبه توصیفی پژوهشها نسبت به جنبه کاربردی آنها افزایش پیدا کرده است. تحلیل های ارائه شده، غالبا فاقد محاسبات ریاضی هستند و کمتر به کار حل مسائل عینی و کاربست روشهای سنتی یا امروزی مرتبط با اقلیم خواهند آمد. برآورد حاصله از مقاله، خطر انحصار پژوهش اقلیمی در عرصه نظر و غیر کاربردی تر شدن این مطالعات را گوشزد می کند. از این رو مقاله با تحلیل روند مورد نظر پیشنهاد می کند، پژوهشهای آینده این عرصه، به سمت جنبه های کاربردی تر موضوع هدف گذاری شوند.

اگرچه در بیشتر نگرش های معناگرا نوع تعامل انسان با هستی را از موضوعات مهم و تاثیرگذار در حوزه خلق آثار معماری دانسته اند ولی ابعاد و جزئیات این تعامل به ویژه در نگرش اسلامی همراه با تاثیرات آن در معماری چندان روشن نشده است. این مقاله تلاش نموده با توجه به تعریف انسان، هستی، معماری و ظرفیت های هریک و نحوه تعامل آن ها با یکدیگر از منظر اسلام (با مبنا قراردادن دیدگاه حکمت متعالیه)، رابطه بین آن ها را در قالب مدلی کاربردی در حوزه معماری ارائه نموده و بر اساس آن تعریفی از معماری شایسته ارائه نماید. این مقاله با توجه به آموزه های اسلامی، (به ویژه حدیث حضرت علی (ع) به تعریف مراتب نفس انسان (نامی نباتی، حسی حیوانی، ناطقه قدسی، کلی الهی)، قوا و نیازهای او پرداخته و سپس باتوجه به مراتب هستی و ظرفیت های آن، به وسیله مدلی، تناظر بین مراتب وجودی نفس انسان و هستی را نشان داده است. همچنین با روش استدلال و استنباط منطقی ثابت می نماید معماری شایسته می تواند قابلیت هایی متناظر با مراتب وجود انسان و هستی داشته باشد و به انسان کمک نماید تا با استفاده از ابزار ادراکی خود (حس، خیال، عقل، قلب) درک مناسبی از مراتب هستی پیدا نموده و بستر اغنای نیازهای مراتب چهارگانه نفس خود را متناسب با مقتضیات زمانی و مکانی در فضای معماری فراهم آورد. بنابر دستاوردهای این پژوهش هر اثر معماری متناسب با مرتبه وجودی معمار آن، دارای یک مرتبه وجودی است و هر اندازه بستر مناسب تری برای کمک به انسان در شناخت خود و هستی، و در راستای رشد و تعالی انسان برای رسیدن به مقام انسان کامل و قرب الی ا... مهیا نماید، دارای مرتبه وجودی بالاتری بوده و از شایستگی بیشتری برخوردار خواهد بود.

رفتار مسیریابی در فضای شهری با دریافت اطلاعات از محیط انجام می شود. اطلاعاتی که فرد ناظر در هنگام تعیین مسیر نیاز دارد، شامل مکان قرارگیری و یا نقطه مبدا حرکت، مقصد نهایی و مسیرهای ارتباط دهنده میان دو نقطه مبدا و مقصد است. این مقاله در پی بیان این مساله است که مردان و زنان چگونه در مسیرهای متفاوت از طریق دریافت اطلاعات انتخاب مسیر می کنند؟ مردان و زنان چه تفاوت هایی در استفاده از عوامل راهنمای مسیریابی دارند؟ روش تحقیق این مقاله تحلیلی- توصیفی بوده و برای گردآوری داده ها از روش کیفی، تهیه پرسشنامه به همراه تصاویر استفاده شده است. حجم جامعه آماری برابر با 300 نفر از مردان و زنان در خیابان های امام رضا، دانشگاه و امام خمینی است، که از طریق فرمول کوکران حجم جامعه محاسبه گردیده است. در هر خیابان 100 پرسشنامه تکمیل شد، که از این میان 50 پرسشنامه از زنان و 50 پرسشنامه از مردان سوال شد. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می دهد، رفتار مسیریابی مردان و زنان تفاوت دارد و آ نها از عناصر بصری متفاوتی در هنگام حرکت در مسیرهای مختلف استفاده می کنند. مردان از میان عوامل راهنمای مسیریابی، ابتدا به معابر توجه می کنند، در صورتی که زنان بیشتر به نشانه ها اهمیت می دهند. در هنگام استفاده از معابر، مردان از طریق شمردن تقاطع ها و زنان با استفاده از نام معابر انتخاب مسیر می نمایند. از دیگر تفاوت های مردان و زنان در هنگام مسیریابی توجه آن ها به ویژگی های متفاوت نشانه ها است. مردان نشانه هایی که در فاصله های دورتر و با طبقات بیشتر را بهتر شناسایی می کنند. از سویی دیگر، زنان در هنگام مسیریابی بیشتر از نشانه های مستقر در فواصل نزدیک و با تعداد طبقات کمتر، استفاده می کنند.

گرافیک محیطی به عنوان یکی از عوامل بصری در محیط های شهری امکانات مختلفی را برای تسهیل در امر ارتباط، ادراک محیط و همچنین ایجاد هویت بصری به کار می گیرد، برای ارتقای کیفیات بصری و افزایش غنای حسی دیداری در فضاهای شهری از نمودهای بصری همچون نقاشی دیواری که یکی از شاخه های اصلی گرافیگ محیطی و از مولفه های بصری شهر است، بهره می گیرد. لذا هدف از این پژوهش اولویت سنجی شاخص های گرافیک محیطی (نقاشی دیواری) توسط متخصصین و ارزیابی و رتبه بندی نقاشی های دیواری تهران در دو فضای میدان و خیابان بر اساس دیدگاه های است. در این روش نقاشی های دیواری تهران در سه خوشه (ANP) شهروندان با استفاده از روش فرآیند تحلیل شبکه (معیار) و بیست شاخص با استفاده از نرم افزار سوپردیسیژن تولید شد و نتایج بررسی های میدانی در نرم افزار مذکور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته های تحقیق نشان م یدهد درخوشه موقعیت استقرار، شاخص مکان یابی مناسب اثر در خوشه ساختار بصری، شاخص ترکیب رنگی مناسب و در خوشه معماری بنا و محیط پیرامون، شاخص تناسب موضوع و محتوای اثر با محیط، بیشترین امتیاز را نسبت به سایر شاخص های گروه خود از دیدگاه متخصصین داشته اند. بر اساس نتایج تحلیلی مشاهده می شود بین نقاشی های دیواری که در خیابان و میدان واقع شده تفاوت هایی وجود دارد، در فضاهای مکث (میدان) میزان خوانش مخاطبان (عابرین پیاده) از جزئیات و تناسبات اجزاء ترکیبات رنگی و موضوع آثار نسبت به فضاهای تردد (خیابان) بیشتر است و مردم سریع تر پیام های بصری و محتوای دیوارنگاری ها را دریافت می کنند. نقاشی های دیواری که با توجه به معماری بنا، فرم و شکل زمینه اجرا شده و در چند سطح و در راستای غیر ممتد قرار گرفته اند موجب پویایی و تنوع بصری در محیط شده و نظر بیشتر مخاطبان را نسبت به سایر آثار به خود جذب کرده اند.

اگرچه «پایداری اجتماعی» مفهومی در حوزه علوم اجتماعی است، اما دست یابی به آن و تحقق «اجتماع پایدار» مستلزم تلاشی میان رشته ای است. در این میان دانش های محیطی از جمله شهرسازی نیز با بسترسازی محیطی در جهت نیل به یک اجتماع پایدار، نقش به سزایی ایفا می کنند. در این راستا، تدوین شاخص هایی در حوزه شهرسازی که می تواند بر ارتقاء پایداری اجتماعی موثر باشد، م یتواند چارچوبی فراروی طراحان و برنام هریزان شهری قرار دهد. در این مقاله که بخشی از یک پژوهش است، تدوین، تدقیق و پالایش این شاخص ها و تدوین مدلی از آ نها به کمک «روش دلفی» و «تکنیک شانون» مد نظر است. دو پرسش اصلی این مرحله از پژوهش آن است که اولا، شاخص های مکانی موثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی کدامند و دوما چگونه می توان به کمک روش دلفی به تدوین مدلی از این شاخص ها دست یافت؟ منظور از شاخص های مکانی، شاخص هایی کیفی هستند که به حوزه مفهومی «مکان» در شهرسازی اشاره دارند. به منظور پاسخ گویی به پرسش های پژوهش به روش دلفی، پژوه شگر، به جمع آوری نظریه های حلقه ده نفره ای از متخصصان حوزه شهرسازی در دو مرحله به صورت مصاحبه و پرسش نامه پرداخت. داده های حاصل از توافق متخصصان، به کمک تکنیک شانون، مورد تحلیل قرار گرفت. یافته ها نشان داد که مهم ترین دسته شاخص مکانی تاثیرگذار بر ارتقاء پایداری اجتماعی، دسته شاخص «امنیت» است که شامل شاخص های: ایمنی، امنیت و حریم در عرصه های شهری است. پس از آن، دسته شاخص «فعالیت پذیری» متشکل از شاخص های: تنوع فعالیتی، اختلاط کاربری، دسترسی پذیری، تسهیلات و زیرساخت های مطلوب، وجود مسجد و بازار و بازارچه های محلی قرار دارد. در نهایت، مدل شاخص های مکانی موثر بر ارتقاء پایداریی اجتماعی که شامل 21 شاخص در پنج دسته اصلی، «امنیت»، «فعالیت پذیری»، «هویت مندی»، «مردم مداری» و «یکپارچگی کالبدی» تدوین شد که در این مدل، وزن هر دسته و ترتیب اهمیت شاخص ها در هر دسته نشان داده شده است.

امنیت شهری یکی از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در کیفیت زندگی شهروندان محسوب می شود. حضور مردم در فضاهای عمومی شهری به میزان احساس امنیت آن ها از این فضاها بستگی دارد و فقدان امنیت یا ترس از بزه و یا مورد تعرض قرار گرفتن در برابر رفتارهای غیرمدنی و خشن موجب ترس و تحدید حضور افراد در عرصه های عمومی شهر می شود. این مقاله به بررسی نقش عوامل اجتماعی و کالبدی موثر بر احساس امنیت در شهر رشت می پردازد. با توجه به اینکه امنیت و علل ناامنی شاخص های مهم مرتبط با کیفیت زندگی ساکنان در مجتمع های زیستی محسوب می شوند، شناسایی عوامل مرتبط با امنیت شهری، طراحان و سیاستگذاران را در برنامه ریزی و اصلاح کیفیت زندگی شهروندان کمک می کند. روش کلی تحقیق به کار رفته در این مطالعه توصیفی- تحلیلی است و داده های مورد استفاده در آن از طریق بررسی میدانی و تکمیل پرسشنامه از ساکنان شش محله شهری در رشت به دست آمده است. برای تحلیل داده ها از آزمون های آماری ناپارامتری ویلکاکسون و واریانس یک طرفه آنووا جهت مقایسه احساس امنیت در بین محله ها استفاده شده است. همچنین برای شناسایی عوامل موثر بر میزان امنیت شهری از تحلیل رگرسیون OLS بهره گرفته شده است. یافته های مهم این تحقیق نشان می دهد که میزان احساس امنیت برای شهروندان بر حسب موقعیت زمانی شب و روز، جنسیت افراد و محله های مختلف شهردارای تفاوت معنی داری است. همچنین نتایج تحلیل رگرسیون بیانگر آن است که از میان متغیرهای انتخاب شده، امن بودن محله برای کودکان، کیفیت معابر، میزان روشنایی و وجود ساختمان های فرسوده و متروکه مهمترین عوامل پیش بینی کننده میزان احساس امنیت شهروندان محسوب می شوند.

بناهای باارزش فرهنگی– تاریخی در شهر شیراز، در طی دهه های اخیر با عدم توجه شهروندان مواجه شده و این عامل باعث رسوخ هرچه بیشتر فرسودگی در این بناها بوده است. یکی از مهم ترین عوامل موثر در فرسودگی بناها را می توان عامل اقتصاد دانست. چرا که این عامل مهم ترین تاثیر را در حیات و یا زوال شهرها در طول تاریخ داشته است. این مقاله برانست تا با توجه به اهمیت عامل اقتصاد در پویایی و سرزندگی شهرها، تاثیر آن را در بافت تاریخی شهر شیراز مورد بررسی قرار داده و با بررسی خصوصیات محدوده مورد نظر و تحلیل تاثیر کاربری های مختلف در آن از طریق روش هایی چون روش AHP و نظرسنجی و تهیه پرسشنامه از افراد ساکن در بافت و خارج از آن، در نهایت کاربری متناسب با این محدوده که بتواند در کنار حفظ شان تاریخی بناها، بیشترین رونق اقتصادی را با تاکید بر اقتصاد فرهنگی در محدوده به وجود بیاورد، معرفی کند. روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی بوده است که با جمع آوری اطلاعات از طریق روش کتابخانه ای و روش میدانی، به تحلیل این اطلاعات بر روی محدوده مورد نظر پرداخته است. بررسی نتایج نشان داده است که ایجاد کاربری معاصر و متناسب با نیازهای امروز، بهبود بازدهی اقتصادی بافت تاریخی را در پی داشته و موجب ورود مجدد حیات و پویایی به کالبد بناهای باارزش خواهد شد و در نهایت مانع از تخریب بناها و بافت تاریخی می شود.

یکی از دیدگاه های موثر در علوم معماری و شهرسازی نظریه سیستم های پیچیده است که هندسه مربوط به آن، هندسه فراکتال است. تا به امروز تحلیل فراکتال و محاسبه بعد فراکتال به عنوان ابزار تحلیل کاربردی در رشته شهرسازی، در مقیاس های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است. آ نچه که این روش را از دیگر روش ها متمایز میکند، الگوگیری از زمینه های موجود در سایت به منظور تحلیل و ارائه الگوها و راهنما برای توسعه های جدید در امتداد یک فرآیند پویا استکه تاثیر نظریه ها و سلیقه های متفاوت فردی را تعدیل می کند. یکی از مشکلاتی که اکثر شهرهای ایران با آن مواجه است توسعه های جدید ناهمخوان در بافت های باارزش تاریخی است که چگونگی الگوگیری و طراحی ساخت های جدید در کنار بدنه ها و عناصر تاریخی مورد اهمیت قرار می دهد. آنچه که در این پژوهش مورد نظر است ارائه یک روش تحلیل و طراحی با استفاده از مبانی هندسه فراکتال و اندازه گیری بعد فراکتال که روشی کمی برای اندازه گیری و تحلیل پیچیدگی بصری است، می باشد که در این پژوهش با توجه به ماهیت و مقیاس نمونه مورد بررسی از روش «شمارش خانه ها» برای اندازه گیری بعد فراکتال استفاده می شود. بدین منظور با بررسی جداره های شهری مطلوب در محدوده مورد نظر به ارائه الگوها و راهنماهایی برای توسعه های جدید بر اساس شاخص های زمینه ای پرداخته می شود. در این مقاله خیابان چهارباغ عباسی، یکی از محورهای اصلی اصفهان به عنوان نمونه موردی انتخاب شده و بدین منظور ابتدا جداره های باارزش تاریخی در محدوده شناسایی شده و سپس بعد فراکتال آن با روش شمارش خانه ها توسط نرم افزار بنوا 1.3 به دست آمد. سپس عدد به دست آمده به ساختاری هندسی تبدیل شده و به عنوان چارچوب و راهنمای طراحی برای ساماندهی و توسعه جدید در این خیابان تاریخی ارائه شده است.

در این پژوهش که با هدف تحلیل و تعیین نحوه اثرگذاری عوامل کالبدی بر سطح کیفیت محیط سکونت در بافت دارای قدمت شهرستان بجنورد انجام شده است، به بررسی روابط وابستگی و علی شاخص های موثر در این دو حوزه پرداخته شده است. بر اساس یافته های نظری، شاخص های کالبدی عمده شامل (کاربری زمین، تراکم ساختمانی، کیفیت ابنیه، شبکه دسترسی) دسته بندی شده و رابطه وابستگی هر یک از آنها بر روی شاخص های کیفی شامل (کیفیت دسترسی شبکه معابر، کیفیت ایمنی و معابر، کیفیت بافت دسترسی به خدمات، کیفیت سیمای محله، کیفیت ابنیه)، با استفاده از روش رگرسیون چند متغیره مورد تحلیل قرار گرفت. در انتها به منظور شناخت نوع اثرگذاری هر یک از متغیرها و بازشناسی متغیرهای اثرگذار مستقیم و غیرمستقیم بر کیفیت محیط سکونت، چرخه های علی و معلولی بر پایه تفکر پویایی- شناسی مورد استفاده قرار گرفته اند. نتایج نشان م یدهد که ساختار شبکه دسترسی و همچنین سطح تراکم ساختمانی، بیشترین سهم را در تبیین واریانس متغیر وابسته داشته اند. بالا بودن سطح یکپارچگی معابر محله هدف و پایین بودن ضریب برخورداری محله از خدمات اصلی نسبت به جمعیت خود، بیانگر این مطلب است که این محله از یک سو به دلیل ساختار فضایی یکپارچه ناشی از گره های ترافیکی موثر، نفوذپذیری بالایی داشته اما از سوی دیگر کاربری های موجود در آن قادر به جذب سفرهای صورت گرفته و ایجاد یک گره عملکردی نیستند. همچنین متغیرهای کیفیت ابنیه و تراکم ساختمانی در کنار دو متغیر شبکه دسترسی و تراکم ساختمانی به طور مستقیم و بدون واسطه بر روی سطح کیفیت سکونت در محله هدف اثرگذارند.

ترس و نگرانی از جرم و بزه دیدگی یکی از ترس هایی است که بسیاری از ساکنان شهرهای بزرگ امروزه به نوعی با آن درگیرند که کیفیت زندگی و رفتار اجتماعی آنان را تحت الشعاع قرار می دهد. از آنجا که کمبود امنیت و ترس از قربانی شدن، استفاده از قلمرو فضای عمومی و خلق فضاهای شهری موفق را مورد تهدید قرار می دهد. در این پژوهش برآنیم تا با مطالعه توصیفی چارچوب های نظری ترس در فضاهای شهری، مولفه های محیطی زمینه ساز ترس در آن ها را استخراج و شاخص ها و سنجه های اثرگذار بر هر کدام را معرفی نماییم تا عوامل بستری مستعد ایجاد ترس در فضاهای شهری از دریچه هر کدام از نظریه ها آشکار شود. بدین منظور، با استفاده از پرس شنامه و روش آمار توصیفی و به کمک آزمون تخمین (در نمونه آماری 50 نفری از کارشناسان و متخصصین شهرسازی و معماری) در نرم افزار SPSS12، ضمن تقسیم بندی محله ها به دو دسته امن و نا امن، میزان اثرگذاری هر کدام از مولفه های مکانی- در سه دسته ساختاری، کارکردی و ادراکی- و شاخص ها و سنجه های آن ها، سنجیده شده است. نتایج، حاکی از اهمیت و تعمیم پذیری برخی از این چارچوب های نظری، در فضاهای شهری ایران است و از این رو هدایت راهکارهای کنترلی، پیشگیری و کاهشی را در مسیر هریک از این چارچوب های نظری مسجل می سازد. بر اساس یافته های این پژوهش، تنوع خرده فرهنگی بدون حدومرز می تواند اشتراکات و پیوند اجتماعی را خدشه دار سازد. نگرانی اجتماعی مبنی بر زوال روابط اجتماعی و افول شبکه های پیوند محلی در رده های پایین تر اهمیت قرار دارد. مدل بی نظمی چندان در فضاهای مورد بررسی اثرگذار نبوده، در حالی که فرضیه آسیب پذیری به عنوان یکی از عمده ترین و اصلی ترین نظریه های حاکم در فضاهای شهری ایران نمایان شده است. مطالعه نظریه کنترل اجتماعی نیاز به نظارت نامحسوس همسایگان و اثرات آن را تایید نمود ولی در مقابل، عدم مقبولیت کنترل رسمی شاخص از جانب پلیس و نیروی انتظامی را نشان داد.

خیابان های آزادی، انقلاب و دماوند با گذر از مناطق با هسته های جمعیتی و فعالیتی و گره های ترافیکی زیاد از شرایط آلودگی هوای شدیدی برخورداراند. در پژوهش حاضر اثر عناصر اقلیمی و کالبدی شهر بر الگوی تغییرات قائم آلودگی هوا واکاوی شد. بنابراین جهت گیری و عرض معابر، تراکم ساختمانی و نوع کاربری و همچنین شدت و جهت باد، دما و رطوبت هوا مورد پژوهش قرار گرفت. روش گردآوری داده ها و اطلاعات بر پایه ترکیبی از روش های کتابخانه ای و پیمایشی و تحلیل داده ها با روش های آماری و مدل سازی عددی انجام شد. با بهره گیری از فیلم های مرکز کنترل ترافیک شهری در تقاطع های مسیر و برآورد تعداد خودروها، میزان مصرف بنزین در واحد زمان و میزان خروجی گاز آلاینده CO معادل آن ها محاسبه شد. از مدل عددی خرداقلیم ENVI-met برای مدل سازی و شبیه سازی الگوی پراکنش آلودگی هوا استفاده شد. در این مقاله سه مقطع میدان آزادی، چهارراه ولیعصر و سه راه تهران پارس انتخاب و نتایج به دست آمده از مدل سازی تحلیل شد. میزان آلاینده منواکسید کربن در دو نمونه روز سرد و گرم سال نشا ندهنده تمرکز بیشینه این آلاینده در محدوده های به هم فشرده و متراکم چهارراه ولیعصر و ضلع شرقی میدان آزادی به ویژه در ساعت های ابتدایی روز و همچنین فصول سرد سال است. در بعد ارتفاعی در هر سه مقطع مورد مطالعه با افزایش ارتفاع، غلظت آلاینده کاهش دارد. در نمونه پاییزه و تابستانه بیشینه ارتفاع گسترش آلودگی به ترتیب کمتر از 10 متر و بیش از 15 متر به دست آمد. سرما و افزایش چگالی هوا در نزدیکی سطح زمین و نبود ساز و کارهای صعود همرفتی در هوا عامل کاهش پراکنش قائم هوا در پاییز است.

در سال های اخیر، غیررسمی شدن مسکن شهری و در پی آن ناامنی تصرف، توجه بسیاری از محققان و سازمان های جهانی را به خود جلب کرده است. تا آنجا که سازمان اسکان بشر از ناامنی تصرف به عنوان شاخص محرومیت در سکونتگاه های غیررسمی یاد کرده است. محققان معتقدند که دسترسی به امنیت زمین و سرپناه به طور گسترده موجب افزایش تمایل ساکنان این سکونتگاه ها در سرمای هگذاری در مسکن خواهد شد. بنابراین، فقدان امنیت تصرف، تلاش برای بهبود محیط مسکونی را با مانع روبه رو می کند و بر سرمایه گذاری در سکونتگاه ها و در نتیجه تشدید فقر و محرومیت اجتماعی تاثیر میگذارد. در این تحقیق رابطه امنیت تصرف با میزان سرمایه گذاری در مسکن در محله کشتارگاه، بزرگترین مرکز اسکان غیررسمی ارومیه، بررسی شده است. در پی سنجش این رابطه، 13 شاخص تبیین کننده امنیت تصرف، توسط تحلیل عاملی در سه عامل امنیت تصرف عرفی، قانونی و ادراکی جای گرفته اند. برای بررسی میزان سرمایه گذاری در مسکن نیز از دو شاخص: نوع اسکلت ساختمان و نوع پوشش سقف و چهار شاخص ادارکی که بیانگر میزان تمایل ساکنان برای سرمایه گذاری در مسکن است، استفاده شده که عبارتند از: میزان تمایل برای افزایش سطح زیربنا، تمایل برای دریافت وام مسکن و تمایل برای خرید مسکن و زمین برای فرزندان در محله و تمایل برای نوسازی مسکن. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی و تحلیلی بوده و در آن از روش پیمایش و ابزار پرسشنامه و از تکنیک های تحلیل عاملی و رگرسیون چند متغیره، ضریب همبستگی جزئی و پیرسون برای تجزیه و تحلیل داده های خام پرسشنامه استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که میان امنیت تصرف و میزان سرمایه گذاری در مسکن در محله کشتارگاه ارومیه رابطه مستقیم و مثبتی وجود دارد و عوامل امنیت تصرف عرفی و ادراکی بیش از امنیت تصرف حاصل از عوامل قانونی برانگیزه سرمایه گذاری در مسکن تاثیر دارند.

اجتماعات محصور را می توان فضاهای سکونتی دانست که حصارها و درواز ههایی، دسترسی غیرساکنان به آن ها را محدود میکند. این اجتماعات اگر چه با هدف دستیابی به امنیت، ایمنی، حریم خصوصی، تشخص و سبک خاص زندگی به وجود می آیند، اما در دیدی جامع نگرتر معلول جهانی شدن شیوه زندگی، مشکلات اجتماعی، جرم و بی نظمی عمومی هستند. از دهه 1970 تاکنون، دنیا شاهد شکل گیری هر چه گسترده تر اجتماعات محصور در کشورهای کمتر و بیشتر توسعه یافته است. در ایران نیز این اجتماعات از دهه 1340 و در ناحیه ساحلی دریای مازندران به علت گرایش ساکنین مرفه تهران به سکونت موقت در نواحی خوش آب و هوای شمال کشور به وجود آمدند و به سرعت ازدیاد یافتند. محصور بودن این اجتماع، نوعی جدایی فضایی میان ساکنین این اجتماعات و ساکنین اطراف پدید آورده است. علاوه بر این محصور شدن، تغییراتی را در زمینه قیمت زمین و سوداگری املاک پدید آورده و همچنین منجر به ایجاد و ساخت اجتماعات محصور بسیاری در اطراف این اجتماع محصور شده است. از این رو، محیط برنامه ریزی شامل محیط درونی این اجتماعات و محیط بیرونی آن ها بوده است. بررسی این محیط دوگانه، فن و روشی را می طلبد که جامع بوده و قابلیت تحلیل محیط درونی و بیرونی را به طور همزمان دارا باشد. از این رو در این مقاله از مدل بهبود یافته سوات برای بررسی استفاده شده است. از مهم ترین راهبردهای این مقاله می توان به بازنگری در ضوابط و مقررات مرتبط با محصور شدن به عنوان یکی از اشکال توسعه سکونتگاه ها، حذف عاملین متعدد تصمیم گیری و ایجاد یک نهاد متمرکز در امور اجتماعات محصور، استفاده از پتانسیل های فضایی موجود برای برقراری ارتباط میان ساکنان درونی و پیرامونی و توقف توسعه قارچ گونه و خارج از کنترل اجتماعات محصور با جهت دهی به تمایلات سرمایه گذاری در محدوده اشاره کرد.

مداخله در بافت های تاریخی به عنوان گونه ای خاص از بافت های شهری که پتانسیل ها و محدودیت های خاصی را به همراه دارد، در جهت برقراری تعادل مابین حفاظت و توسعه و تحقق هدف بازآفرینی به دلیل پیچیدگی موضوعات حاکم، امری بس دشوار است و قطعا بدون بهره گیری از رویکردها و ابزارهای تدوین شده در سایر علوم، نمی توان مداخله ای کارامد را انتظار داشت. برنامه ریزی استراتژیک که ریشه در مبانی و اصول نگرش سیستمی و برنامه ریزی سیستماتیک دارد و حاصل از پیشرفت های علم مدیریت در برخورد با مسائل و موضوعات پیچیده و غامض است، ابزارهای کارامد و توانمندی را جهت ارتقاء کیفی فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری پیشنهاد می دهد. در این راستا، تحقیق در عملیات به عنوان رویکرد متاخر برنامه ریزی استراتژیک، با به کارگیری مفاهیم نوینی از جمله مدل سازی و بهینه سازی در بسیاری از رشته های دانش از جمله شهرسازی نفوذ کرده است. در این مقاله با شناسایی و تعیین محورهای مستخرج از برنامه ریزی سیستماتیک و استراتژیک و در نهایت با تلفیق محورهای مستخرج از هر دو فرآیند، دو مدل مفهومی مبتنی بر تحقیق در عملیات پیشنهاد شده است که با تمرکز بر شبکه جریان های سواره و پیاده، اهداف مختلف بازآفرینی بافت را پوشش می دهند. برقراری تعامل و ارتباط دوسویه مابین دو مدل پیشنهادی، آخرین گام از فرآیند پیشنهادی این مقاله در جهت حصول مداخله بهینه با هدف بازآفرینی بافت است که منجر به تدوین یک مدل مفهومی جامع و یکپارچه مبتنی بر تحقیق در عملیات، شده است. ساختار مدل یکپارچه پیشنهادی، در دو نمونه مطالعه موردی مورد صحت سنجی و راستی آزمایی قرار گرفته است. نمونه های موردی که جزء بافت تاریخی- فرهنگی شهر تهران می باشند، نمونه هایی از پروژه های اجرایی بوده که پی آمدهای اجرای آنها با ساختار حاکم بر مدل یکپارچه پیشنهادی این پژوهش، قیاس می گردد. این قیاس، نشان از برتری واضح مدل پیشنهادی جهت یافتن سناریوی بهینه مداخله جهت بازآفرینی بافت دارد.

ضریب دید به آسمان یکی از متغیرهایی است که در تشکیل جزایر گرمایی شهری نقش دارد و بیانگر نسبت تابش دریافتی یک صفحه مسطح به تابش تابیده از کل محیط تابنده نیم کره ایست و کمیتی بدون بعد بین صفر تا یک است و در زمین کاملا صاف به واحد میل می کند. حال آن که مکان های دارای مانع، مانند ساختمان ها و درختان، موجب کاهش SVF به طور متناسب می شوند. هدف اصلی این پژوهش بیان رابطه میان ضریب دید به آسمان و پوشش گیاهی با استفاده از دمای سطح در پارک های شهری است. در این پژوهش، مطالعه میدانی در 15 ایستگاه پارک لاله شهر تهران در 5 روز بهاری انجام شده است. تصاویر از طریق دوربین با لنز چشم ماهی استخراج و ضرایب با برنامه محاسباتی Sky View Factor Calculator و دمای سطح نیز با دماسنج 2-WT اندازه گیری شده است. در فضای درون پارک لاله همبستگی بین ضریب دید به آسمان و دمای هوا سطح معنی دار و مثبت بوده است (p-value=0.035, r2=0.262). همچنین همبستگی بین تفاوت دمای هوا و سطح با ضریب دید به آسمان تنها در ایستگاه FL معنی دار است (p-value=0.023, r2=0.929). سپس همبستگی بین دمای سطح و میانگین قطر تاج پوششی بررسی شد و نتایج حاکی از عدم معنی داری همبستگی بود (p-value=0.47, r2=0.202). در نهایت مشخص شد که میزان همبستگی بین دما و اندازه برگ پوشش گیاهی در فضای درون پارک لاله معنی دار بوده است (r2=0.911). گونه های پهن برگی چون ارغوان، چنار، سنجد، ترون و نارون و پوتوس در ترکیب با گونه های سوزن یبرگ بید مجنون، سرو شیراز، سرو نقره ای بهتر از سایر گونه ها می توانند دمای سطح را خنک نمایند. یعنی اکثر گونه هایی که در ایستگاه FL به کار رفته اند.

از جمله ملزومات موفقیت طرح ها و برنامه های شهری، مشارکت فعال بهره وران در روند تهیه و اجرای برنامه ها است. پیش شرط مشارکت فعال و موثر بهره وران در برنامه های شهری، شناسایی تمامی بهر هوران کلیدی و موثر بر تغییر و تحولات و توسعه شهری است. برای شناسایی بهره وران کلیدی، مدل ها و روش های گوناگونی ارائه شده است. در این مقاله به منظور ارائه مدلی جهت شناسایی بهره وران کلیدی در برنامه های شهری، ابتدا مدل های مذکور با استفاده از منابع اسنادی و اینترنتی، مرور و بررسی شد. بر این اساس و با توجه به نزدیکی مفهومی برخی از معیارها و برای جلوگیری از همپوشانی مفهومی معیارها با یکدیگر، برخی از معیارها با هم تلفیق شده و معیارهای اساسی شناسایی بهره وران کلیدی استخراج شده است. بر اساس معیارهای استخراج شده، ارتباطات موجود در بین معیارها و ارتباطات موجود در بین بهره وران، بهره وران کلیدی در ناحیه جوادیه شناسایی شدند. برای شناسایی بهره وران کلیدی در ناحیه جوادیه، از روش تحلیل شبکه ای و نرم افزار سوپردیسیژن استفاده شده است. نتایج بیانگر این است که معیارهای اساسی شناسایی بهره وران کلیدی عبارتند از: علایق و منافع بهره وران در پروژه، قانون و سیاست (مشروعیت)، قدرت و توان تاثیرگذاری، فوریت (حساسیت زمانی و حیاتی بودن). همچنین شهرداری تهران، شهرداری ناحیه جوادیه، دولت، شورایاری محله، فروشندگان و مغازه داران، سرمایه گذاران فرامحلی، مشاورین املاک و سازندگان محلی، بهره وران کلیدی شناسایی شده در ناحیه جوادیه هستند.