مطالعات نقد ادبی (پژوهش ادبی)
سال:1388 | دوره:- | شماره:15 |تعداد مقالات:11

در آغاز هزاره دوم پیش از میلاد مسیح تیره های ایرانی زبان از سایر آریایی ها جداشده و ایران زمین که آسیای مرکزی را شامل می شد را بعنوان زیست بوم و محل استقرار خود برگزیدند و هم آنان بنیانگذاران شهرنشینی و تمدن های بزرگ شدند تاجیکان از دیرباز دارای فرهنگ و زبان همسو و یکسان با زبان و فرهنگ ایرانیان بوده اند. فارسی تاجیکان همان فارسی دری و همان فارسی رودکی است به همین دلیل با وجود فراز و فرودها و گسست های تاریخی میان ملت ها و تحول و دگرگونی های چشمگیر در زبان فارسی ایرانی و تاجیکی فاصله ها چندان محسوس نیست و این دو زبان هم ریشه، بشدت همگرایی دارند .با وارد شدن اسلام به منطقه بستری گسترده تر برای گفتمان و همگرایی میان زبانها و مردمان آنان با مفاهمه بلیغ بوجود آمد که آثار آن تاکنون باقی مانده و اخیرا در حال توسعه است .

در قرن هشتم هجری قمری جنبشی به نام حروفیه به رهبری فضل اله نعیمی پا به عرصه وجود نهاد. فضل آیات قرآن را با معانی تازه و شگفت انگیز تفسیر می کرد. و اساس تفسیرهای او بر اصالت حروف بود. وی می گفت: هر کس بخواهد به معانی واقعی کتابهای آسمانی پی ببرد و رموز گفتارهای پیامبران پیشین را به حقیقت دریابد، باید با معانی و خواص و راز حروف آشنا گردد. وی در لفافه تصوف و با تکیه بر راز و رمز حروف با حکومت فئودالی تیمور به مبارزه پرداخت. و در فرجام به دست میرانشاه پسر تیمور به قتل رسید.به هر حال، ظهور و توسعه عقاید حروفیه در ایران، با عقوبت ها و شداید و قتل و کشتار تیموریان همراه بود. پیروان این عقیده در ایران، دوامی نیاوردند و به آسیای صغیر پناهنده شدند. و بدین وسیله توانستند در لباس دراویش فرقه بکتاشی نشو و نمایافته و ادامه حیات یابند. این فرقه، هم اکنون نیز، به همین نام باقی است. از فروع این فرقه در ایران نقطویه است که محمود پسیخانی به نشر آن اهتمام ورزید.

ابن معتز شاعر، ادیب، راوی، و ناقد شعر و ادب عربی در عصر عباسی دوم است، وی در سامرا دیده به جهان گشود، و در خانواده خلافت پرورش یافت، او این خصوصیت را داشت، که چون امیرزاده ای برخوردار از همه موهبت های زندگی بود، هرگز به منظور کسب درآمد، یا جلب توجه خلفا و امرا شعر نمی گفت، او تقریبا در تمام زمینه های شعری سروده هایی زیبا از خود به یادگار گذاشته است. هنر شاعری او مخصوصا در توصیفاتش جایگاه بزرگی را در شعر عربی به خود اختصاص داده است، وی شاعر طبیعت بود، و آثار زیادی را در وصف مظاهر مختلف طبیعت از خود برجای گذاشته است. وصف ابن معتز وصفی روشن و زیباست و در این راه قدرت و وسعت تخیل، اطلاعات عمومی گسترده، و چیره دستی در فن استعاره و انواع تشبیهات وی را مدد می رساند، مهارت او از میان همه صنایع ای که به کار می برد، بیشتر در فن استعاره و تشبیه است.

موسیقی شعر، پدیده است جهت تخیل و تاثیر بیشتر کلام؛ وقتی این موسیقی در شعر پر رنگ تر می شود باید به تاثیرات و زمینه هایی که ایجاد می کند توجه بیشتر شود به ویژه وقتی در تداعی معنی و انتقال حسی که به گفت در نمی آید، این پدیده (موسیقی) همراهی جدی دارد. و در برخی از اشعار می بینیم این موسیقی است که بیشتر به شعر جلوه معنایی می بخشد و اگر آن را حذف کنیم شعر رنگ خود را از دست می دهد. پس توجه به زوایای مختلف موسیقی خاص شعر در کشف معانی و حس و حال گوینده بسیار موثر و قابل توجه است. به ویژه وقتی این موضوع بتواند به عنوان سبک هم مطرح شود. مولانا در نوع بکارگیری موسیقی شعر به سبکی دست پیدا می کند که هم سابقه ندارد و هم حس و حال وسیعی که در ظرف کلمه نمی گنجد را بوسیله آن انتقال می دهد.

این گفتار گزارشی از یکی از آثار گران سنگ دوره قاجاریه به نام «پنج گنج حسینی یا خمسه حسینی» سروده شاعر نامدار (محمدحسین معروف به حسینی شیرازی یا حسینی قزوینی شیرازی پسر محمدحسن مجتهد اصولی) می باشد. مثنوی های پنج گانه این اثر عبارتند از: وامق و عذرا، مهر و ماه، اشترنامه، الهی نامه و وصف الحال، که هر یک از جایگاه خاصی برخوردار می باشد. بعد از معرفی سراینده به بررسی و چگونگی تصحیح و معرفی این آثار پرداخته شده است.

یکی از مباحث حائز اهمیت در عرفان ابن عربی که در تفکرات اندیشمندان پس از او نیز تاثیر شگرفی داشته است، عالم خیال و اجتماع نقیضین در این عالم است. البته او همانند فلاسفه، خیال را هم در معنای جهان شناختی بکار می برد که همان خیال منفصل است و هم در حوزه معرفت شناسی، به عنوان تنها ابزار درک حقایق ورای طور عقل، از آن یاد می کند، اما خیال در حوزه جهان شناختی، دو کاربرد مهم دارد، یکی به معنای واسطه و برزخ میان عالم عقول مجرد و عالم ماده است و دیگری معنای وسیع آن که همه ماسوی الله را شامل می شود. تمام ما سوی الله مذبذب میان وجود و عدم اند، یعنی نه وجود و نه عدم اند، و تناقض که با عقل قابل فهم نیست در قوه خیال قابل درک می شود، به هر حال خیال یکی از اساسی ترین مفاهیم در عرفان ابن عربی است، بدون شناخت آن ورود به تفکر او ناممکن خواهد بود.

«کشف المحجوب هجویری از امهات آثار عرفانی است که هم از نظر سبک نوشتار و ساختار آن و هم از حیث موضوع و محتوا سرمشقی برای آفرینش کتب عرفانی پس از خود بوده است. یکی از اصطلاحات عرفانی بنیادین این کتاب «حجاب» است، هجویری می کوشد تا با تقسیم بندی دقیق آن به دو نوع: 1- حجاب رینی (=ذاتی) 2- حجاب غینی (=صفتی)، با شواهد قرآنی به توضیح آنها بپردازد. وی هدف خود را از تالیف این اثر، کشف (=پیدا کردن، بیان و برداشتن) این حجاب ها می داند. البته معتقد است که حجاب رینی که حجاب کفر و ضلالت است، با جهد بنده زدودنی نیست، بلکه به توفیق و کیمیاگری حق تعالی از بین می رود. اما حجاب غینی، که حجاب غفلت و بی خبری است، به مدد استغفار برداشته می شود، ولی وقوف بنده بر این حجاب ها و سعی در برداشتن آنها او را به قرب و لقای حق تعالی می رساند.

در مقاله حاضر یکی از منابع اولیه تاریخ نگاری فیلسوفان یونانی در جهان اسلام، با عنوان آراء الفلاسفه، یا اختلاف الاقاویل فی المبادی، معرفی شده است که از آن نسخه خطی منحصر به فردی باقی مانده است. در سده های نخستین اسلامی آراء الفلاسفه را، به غلط، ترجمه عربی اثری از آمونیوس می پنداشته اند، اما اهمیت و تاثیر این رساله در استنادها و اقتباس هایی که دانشمندان برجسته اسلامی نظیر بیرونی و شهرستانی از آن داشته اند، آشکار می شود. نتیجه توجه به جایگاه آمونیوس هرمیایی و مروری بر مضامین نقل شده در این اثر نشان می دهد که باید آن را علاوه بر وجه تاریخ نگارانه اش در ردیف متون منحولی قرار داد که گرایش فلسفی مسلط نوافلاطونی را در دوره تکوین فلسفه اسلامی بازتاب می دهند.