زبان و ادب فارسی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

صوفیه سهم عمده ای در ادبیات فارسی و آفرینش های ادبی دارند؛ به گونه ای که کمتر اثر ادبی ممتازی یافت می شود که نشانه هایی از تاثیرگذاری اندیشه، اخلاق و ادبیات عارفانه بر آن دیده نشود. ادبیات تصوف از گونه تعلیمی به شمار می آید و نظم و نثر صوفیانه در خدمت تعالیم عرفانی و احکام اخلاقی و گاه مصطلحات عرفانی است. معلم عارف، در کسوت متعظی عالم، توانمندی های زبانی و شگردهای تعلیمی را در قالب های گوناگون ادبی به کار می گیرد تا اندیشه ها و تجارب عملی خود را بیاموزاند. یکی از این شگردها، کاربرد زبان طنز در اشکال و قالب های گوناگون آن در تعلیم آموزه های عرفانی و اخلاقی است. طنز عارف و نقد صوفی گاه لطیف و ملایم، و گاه بی پروا و پرده در است. صوفی شوخ، هنجارگریز و تابوشکن است و هر حریمی را - اگر لازم باشد - در هم می شکند. اساسا رویکرد عرفا به طنزنویسی در جهت تعلیم آموزه های عرفانی و اصول اخلاق صوفیانه منبعث از سبک و سیاق خاصی است که می توان آن را عرفان تعلیمی و مدرسی و منبری نامید. استفاده از چاشنی طنز و طیبت در قالب حکایت های کوتاه و بلند، از ویژگی های عرفان عامیانه است.نویسنده جستار حاضر را با درآمدی بر طنز و گونه های آن - با نگاهی به آثار عرفانی، بویژه اقوال و اقاریر شمس و مولانا در مقالات و فیه ما فیه - آغاز می کند و در ادامه، به ذکر نمونه هایی از طنزپردازی های این دو عارف نامدار در مقالات می پردازد. حکایت های نمونه و برگزیده در این نوشته، در تقسیم بندی ای دوگانه - یک بار از حیث حجم حکایت و دیگر بار از لحاظ نوع طنز موجود در حکایت - در دو دسته جداگانه عرضه شده اند.

عقل ترجمان روح و مفسر اوست. اسم الله، جامع جمیع اسماء است و مظهر کلی آن نور محمدی است که آن را به روح اعظم و عقل کل تعبیر می کنند.عقل در نزد عارفان وسیله عبادت خداوند است.در مقدمه این نوشتار نظر حکما و عرفای اسلامی را به اختصار درباره عقل بیان می کنیم. سپس دیدگاه مولانا را در این باره در سه قسمت بررسی می نماییم.استدلال، انتقال مفاهیم به شیوه عقلانی است، به همین دلیل در قسمت اول، شیوه های استدلال مولانا را در مثنوی بررسی می نماییم. در قسمت دوم، انواع عقل را از دیدگاه مولانا بر می شماریم و در قسمت سوم، نمادپردازی عقل را در مثنوی مطرح می نماییم.

ساقی نامه یکی از گونه های شعر پارسی است که بیشتر در قالب مثنوی و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده شده است و شاعر در آن با مخاطب قرار دادن ساقی و مغنی دلیل فرا خواندن آنها را بازگو می کند.هدف پژوهش حاضر، بررسی ساقی نامه نظامی گنجه ای است. در این راستا ضمن بررسی دلایل فرا خواندن ساقی، تصاویر مورد استفاده شاعر از می و می گساری، تعداد واقعی ابیات ساقی نامه و مغنی نامه نظامی و انگیزه او از سرایش این گونه شعر مورد بررسی قرار می گیرد.تکنیک مطالعه در این مقاله تحلیل محتواست و مطالب و شواهد مورد نظر به شیوه کتاب خانه ای و سند کاوی گردآوری شده است، نتیجه نشان می دهد با این بررسی می توان به درک درست تر از ساقی نامه نظامی دست یافت.

مراحل مختلف زندگی غزالی با تحولات فکری او ارتباط مستقیم دارد. کناره گیری از تدریس و پشت کردن به مال و جاه و شهرت، و روی آوردن به زهد و تصوف، رویکرد فکری و فلسفی او را مشخص ساخت. او پس از سفری طولانی که به اعتکاف و عزلت گذشت، به نقد مذاهب کلامی و فلسفه های رایج زمان خویش پرداخت.غزالی در تاریخ فلسفه و کلام اسلامی شخصیتی منحصر به فرد است؛ مکتب و روش او در میان همتایانش خاص خود اوست. او بر خلاف متکلمان و فلاسفه معاصر خود و یا پیش از زمان خود تنها به نقد برخی از مسائل فلسفی و کلامی بسنده نکرد؛ بلکه بنای جدیدی از فلسفه و کلام به پا کرد که با تردید و شک در شیوه ها و عقاید آغاز می گردد و به مذهبی تکامل یافته در اخلاق، فلسفه و کلام منتهی می شود. به قول ارنست رنان، غزالی تنها فیلسوف مسلمان است که در تفکر فلسفی شیوه ای خاص برای خود برگزید.غزالی در روش ها و آرای فلسفی کلامی از معاصران خود پیشی گرفت و نظریه های جدیدی ابتکار نمود که قرن ها پس از او فیلسوفان متاخر در عصر روشنگری اروپا آن را تکرار کردند. از جمله این مسائل می توان به شک در حسیات و مساله سببیت اشاره کرد.نویسنده این مقاله می کوشد تا با استفاده از مهمترین و تاثیرگذارترین آثار غزالی سیر تحول افکار فلسفی - کلامی این اندیشمند بزرگ جهان اسلام را مورد مطالعه قرار دهد و با رعایت ترتیب زمانی زندگی و تالیفات او به اندیشه های نهایی او در مورد فلسفه و کلام دست یابد.

برای بررسی و تجزیه و تحلیل یک اثر ادبی، باید تمامی اجزا و پدیده های آن را در کلیت اثر برای رسیدن به مقصود که همان آشنایی با محتوا و پیام آن است، در نظر داشت. این که چرا یک اثر ادبی شکل می گیرد در گرو توجه به این مهم است که اصولا آن نوشته دارای چه مفاهیمی است و ثانیا بین اجزای مختلف آن چه روابطی وجود دارد. همچنین این نکته نیز در برخورد با متون ادبی درخور توجه است که چگونه خواننده می تواند معنای متن را دریابد؛ یعنی خواننده باید بتواند کیفیت استنباط معنی را از متن توضیح دهد. به هر حال هدفی که ساخت گرایی (ساختارگرایی Structuralism) در برخورد با متون ادبی دارد، مشخص است و آن تجزیه و تحلیل پیام ادبی بر مبنای ساخت و فرم است که هر دو جنبه معنی و صورت را دربر می گیرد و باید برای ورود به آن از بررسی واک و تکواژ شروع کرد تا به بررسی ساختار کلی بینجامد.این نوع نقد برای شناخت یک اثر ادبی ارزشمند بی اندازه اهمیت دارد و بر همین اساس، در این مقاله نویسندگان می خواهند قوانین موجود در رابطه با نقد ساخت گرایی را در اشعار پروین اعتصامی شاعر بزرگ معاصر مورد کند و کاو قرار دهند تا بدانند آیا شاعر توانسته است به هدفی که از نظر انتقال پیام به مخاطب داشته است برسد یا نه؟ در نوشته حاضر که روش تحقیق آن مبتنی بر شیوه کتابخانه ای است، بررسی قصاید پروین در محدوده کار قرار می گیرد. در این مقاله با توجه به دو مبحث بسیار مهم در نقد ساخت گرایی؛ یعنی ساختار شکنی و نشانه شناسی، می خواهیم بدانیم در میان قصایدی که در دیوان پروین دارای تنوع و کثرت های به ظاهر مختلف و متفاوتی است، با قایل شدن به نوعی وحدت مضمون در سراسر دیوان، چه پیام ویژه ای قابل استنباط خواهد بود که در نتیجه توجه به آن، درک ما را از اشعار وی دقیق تر سازد و ما را بیش از پیش در زمینه توانایی شاعر هنرمند برای سرودن اشعار ناب خود آگاه گرداند.

از خصلت های ناپسندی که در افراد مشاهده می شود، مقایسه های نابه جایی است که به سبب مشابهت ظاهری بین دو فرد یا دو پدیده انجام می دهند که در قضاوتشان تاثیر نامقبول می گذارد. این مقوله در مثنوی گاهی حکایتی کامل را شامل می شود، مانند قصه مرد بقال و طوطی، گاهی نیز در میانه و لا به لای مطالب دیگر جلوه می کند. در این گونه مقایسه ها، اشتباه افراد به آن جا می رسد که اگر تفاوتی را بین پیامبر بزرگوار و دیگران انتظار دارند، تفاوت در خورد و خواب و مظاهر زندگی دنیوی است. به هر تقدیر لب مطلب را می توان در بیت مشهور و زیبای مثنوی، یعنی:کار پاکان را قیاس از خود مگیر           گرچه ماند در نبشتن شیر و شیربه خوبی دریافت.

وجود اقوام مختلف و تنوع فرهنگی در ایران، یک فرصت است که باعث غنای بیشتر و استواری فرهنگی و نشاط جامعه می شود در عین حال، بیگانگان در پی آن بوده و هستند که از این تعدد و تنوع برای ایجاد رخنه در ارکان هویت و وحدت ملی استفاده کنند. شاهنامه فردوسی با توجه به غنا و استحکامی که دارد می تواند به عنوان یک رکن مهم در ایجاد وحدت ملی، همچون گذشته، کارآمدی خود را نشان دهد. برای تبیین اهمیت شاهنامه در ایجاد و گسترش همگرایی ملی، داستان ها و قصه های مرتبط با شاهنامه را در شهرستان قروه با تنوع قومی و فرهنگی آن بررسی کرده ایم.

بهمن نامه، اثر حکیم ایران شاه بن ابی الخیر، از حماسه های ملی اواخر سده پنجم هجری قمری است که به موضوع زندگی بهمن پسر اسفندیار و نبردهای او با خاندان رستم پرداخته است. بهمن نامه از جمله آثاری است که به تقلید از شاهنامه فردوسی سروده شده و شاعر آن را می توان یکی از موفق ترین تالیان فردوسی دانست. از ویژگی های بارز این اثر، آموزه های حکمی و اخلاقی آن است که نظر هر خواننده ای را به خود جلب می کند. ایران شاه بن ابی الخیر، مانند دیگر ناظمان داستان های حماسی، آشنایی کامل به اعتقادات و معارف ایرانی و اسلامی داشته و بازتاب این اندیشه ها را به وضوح می توان در آموزه های حکمی و اخلاقی بهمن نامه مشاهده کرد. در این جستار سعی شده تا علاوه بر بیان این آموزه ها، ریشه های اسلامی و ایرانی آنها بر کاویده شود.