زبان و ادب فارسی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:4 |تعداد مقالات:8

«فراشعر» (metapoetry) علی رغم تعاریف و برداشت های متفاوتی که از آن ارائه شده است - اصالتا به قیاس فرازبان، فرانقد و فراداستان به شعری اطلاق می شود که درباره شعر سروده شود و در آن آگاهانه با تمرکز بر موضوعات و مفاهیم شعری به نوشتن یا آفرینش شعر بپردازد. طبیعی است شاعر در این گونه اشعار بسته به برداشت ها و نظریه هایش، درباره ماهیت، اوصاف، ویژگی ها، کارکرد و کاربرد آن سخن می گوید.در میان شاعران فارسی یکی از کسانی که شاید بیش از دیگران فراشعر سروده است، نظامی گنجوی است که در میان اشعار و منظومه هایش، مخزن الاسرار از این نظر ممتاز است. او در خلوت های شبانه و سحرگاهی خود علاوه بر تفکر و تامل درباره محتوای اصلی منظومه خود (توحید، نعت پیامبر، وعظ، تحقیق، پند و اندرز و ...) به سخن و به ویژه سخن منظوم پرداخته است، تا آنجا که بندهایی از اثر خود را به این موضوع اختصاص داده است؛ از جمله سبب نظم کتاب، فضیلت سخن و مرتبت سخن پروری. نظامی در یکی از بندهای اثر خود (بند 14 شامل 66 بیت) به بیان آرا و نظرات خود درباره شعر پرداخته است و در آن از ماهیت، کاربرد و کارکرد شعر گرفته تا جایگاه شعر و شاعران، نسبت آن با پیامبری، انتقاد از شاعران مداح، رابطه شعر و ساحری و ... سخن گفته است.اگر موازنه را نیز در قلمرو فراشعر قرار دهیم، علاوه بر موارد فوق نظامی در بند 12 کتاب خود به موازنه مخزن الاسرار و حدیقه الحقیقه سنایی دست یازیده است و طبعا مثل هر شاعر دیگری که در موازنه، شعر خود را بر شعری که آن را مورد موازنه قرار داده است ترجیح می دهد، او نیز مخزن الاسرار را از حدیقه الحقیقه برتر می شمارد.در این مقاله تلاش شده تا فراشعرهای نظامی را از اثر او استخراج شود و موارد بالا با توجه به نظریه های ادبی زمان شاعر و زمان حاضر به طور مفصل بررسی شوند و آرا و نظریات وی درباره شعر مورد کندوکاو قرار گیرد و احیانا به نتایج مشخصی دست یافته شود.

داستان شهر بردع که در شاهنامه فردوسی و شرفنامه نظامی آمده است، پیشینه ای کهن در متون نثر نیز دارد و جامعه ای آرمانی را نشان می دهد که زنان، زیر نظر پادشاه خویش به نام نوشابه، آن را اداره می کنند.انزوا، خلوت، نظم و ترتیب، مسوولیت پذیری و استقلال همه جانبه زنان شهر بردع جالب توجه، تحسین برانگیز و قابل بررسی است.این داستان، اگر با معیارهای نقد امروزی بررسی شود، یک ایده فمینیستی بسیار ملایم، معتدل و گاه آمیخته به تفریط را به نمایش می گذارد و بسیاری از نظریه ها و اعمال افراطی کنونی را به چالش می کشاند. از محتوای روایت دریافته می شود که پدیده فمینیسم از دیرباز مورد توجه جوامع کهن قرار گرفته و تابع موازین اخلاقی و فرهنگی ویژه ای بوده است؛ یعنی درست عکس آن چیزی که امروز به گونه ای تندروانه و با هنجارشکنی های بی حد و مرز اعمال می گردد. شیوه پژوهش در مقاله حاضر کتابخانه ای است.

معاد در کنار توحید و عمل صالح، پایه های فکری نظامی را تشکیل می دهند. در تاریخ شعر فارسی، هر یک از شاعران به تناسب نگرش و جهان بینی خود، به گونه ای دنیا و جهان مادی عصر خود را شناخته و به توجیه آن در شعرهایشان پرداخته اند، اما دید نظامی و نگرش و جهان بینی وی، درباره دنیا و آخرت، به طور کلی گسترده تر و کامل تر به نظر می رسد. گسستن از دنیا و تلاش برای دستیابی به حیات اخروی سعادتمندانه، مغز کلام و شعر نظامی است. او هر جا که از دنیای حاضر و اکنون آدمی سخن گفته، به آن دنیا و روز قیامت و مکافات هم اشارتی نموده است و همواره بازگشت آدمیان به اصل و مبدا آفرینش و معاد جسمانی آنها را متذکر می شود؛ در حقیقت، نظامی نه تنها واقعیت های دنیای مادی را می بیند و از نیک و بد آن سخن می گوید، بلکه فراتر از آن، چشم به دنیایی برتر و افقی روشن تر دارد. در این مقاله سعی شده است تا سیمای معاد در آثار نظامی و به ویژه مخزن الاسرار، بر اساس آیات قرآن و احادیث، تجزیه و تحلیل گردد و ارتباط آن با مقولاتی چون دین، دنیا، مرگ، عدل و مغفرت تبیین شود.

معراج به عنوان غایت آمال پرواز معنوی عارفان همواره مورد توجه عارفان شاعر یا شاعران عارف زبان فارسی بوده است و شاعرانی از این دست بعضا در آثارشان مدعی اند که چنین سفری را تجربه کرده اند. نظامی گنجوی از جمله شاعرانی است که در منظومه مخزن الاسرار خود در بیتی ادعا می کند که در شبی که مانند روز روشن بوده، معراجی داشته است.در این پژوهش سعی شده است با بررسی پنج گنج نظامی این ادعای او مورد بررسی قرار گیرد و نحوه بازتاب آن در آثار او تحلیل شود و در نهایت نحوه و چگونگی این سفر روحانی او با زبان خود شاعر به تصویر کشیده شود و مورد بررسی قرار گیرد.

سبک هندی در اوایل قرن یازدهم در شعر فارسی به وجود آمد. مضمون یابی، خیال پردازی، باریک اندیشی، ایجاز، پارادوکس، تشخیص و از همه مهم تر اسلوب معادله از ویژگی های این سبک شعری به شمار می رفت. در کنار این سبک و اندکی قبل از آن مکتب های شعری مختلفی مانند واسوخت (اعراض و روی گردانی از معشوق) هم رایج بود. از آن جایی که ریشه های هر سبک و مکتب شعری را می توان در سبک های شعری پیش از آن پیدا کرد، ریشه بسیاری از ویژگی های سبک هندی به ویژه اسلوب معادله و مکتب واسوخت را هم می توان در سبک های قبل از آن به ویژه در سبک آذربایجانی و آثار شعرای برجسته این سبک مانند نظامی و دیگران جست و جو کرد.چون از میان ویژگی های سبک هندی اسلوب معادله در پنج گنج نظامی کاربرد خاصی دارد، در این مقاله پس از مقدماتی ضروری در باب نظامی و سبک هندی و همچنین نگاهی گذرا بر سیر واسوخت و اسلوب معادله در ادب فارسی، ظهور و بروز این ویژگی سبک هندی به همراه واسوخت در پنج گنج نظامی مورد بررسی قرار می گیرد.

نظامی، شاعری است که جوهر شعر و شاعری در وی قوی تر، پرمایه تر و پررنگ تر از جنبه های فکری - فلسفی، و پویایی اندیشه در مسیر چون و چراها و حیرت ها و دگرگونی ها است. سیر تفکر و اعتقاد و اندیشه او بیشتر جریان ثابت و مستمری را می پوید که همانند شیوه زندگی اش، نسبتا آرام و بی افت و خیز است.دیدگاه های اعتقادی - مذهبی وی نیز که بر مسلک اشاعره است، با کاربری ناچیز و ناقابل عقل با «پای چوبینش»! بیشتر بر این یک دستی و یکسانی مددرسان می باشد. چون اساسا اعتراض بر هر چیز و هر جریانی، از تفکر و مقایسه خیزد و ابزار لازم آن هم عقل و خرد است. در تفکری که عقل، گرچه گاه ستایش شده و حتی اثری به نام خردنامه تالیف می گردد، لیکن به کرات به ناکارآمدی و ناتوانی آن تاکید می شود، کمتر چیزی مورد اعتراض و انتقاد واقع می گردد. کل هستی با جریانی بسامان و مقدر «به آن چه باید باشد»، جاری است و این نگرش، جهان بینی یک دست و ثابتی را می نماید که در آن جای تضاد و تناقض خالی است و یا کمتر دیده می شود.از طرفی برتری و غلبه قوه شاعری و جوهره شعری نیز در شاعر، مزید بر علت است. و این مجموع از نظامی شاعری ساخته داستان پرداز که بیش از هر چیز قدرت تخیل و وصف و ایجاد هیجان و جاذبه های ذوقی و عاطفی و حسی در او خودنمایی می کند تا تخیل و تفکر و چون و چراهای برخاسته از حیرت و چالش های عقلی.لذا، در حوزه تناقض های فکری او بیشتر با کلیت ها مواجهیم تا با جزئیات فکری و اندیشه های دقیق موردی.

نظامی شاعر بلند آوازه قرن ششم، استاد بی بدیل و مسلم تصویر آفرینی در ادب فارسی است. تنوع و تعدد صور خیال و التزام کاربرد زبان محاوره و عامیانه وی را به خلق مضمون آفرینی و استفاده از انواع ضرب المثل ها و کنایات واداشته است وی بر اثر حکمت عملی و نظری و معلومات فراوان و تفاهم اجتماعی به ایجاد تصاویر بدیع شعری روی آورده است.کنایه به عنوان یکی از فنون بیانی در آثار نظامی نقش اساسی را در تبیین مطالب و افکار و عقاید بر عهده دارد وی در استفاده از انواع کنایات عامیانه، کمال استادی و برتری خود را بر همه شاعران نشان داده است در منظومه لیلی و مجنون به تنوع کنایات لطیف برخورد می کنیم که نشات گرفته از طرز زندگی و فرهنگ عامه عصر نظامی بوده است وی از این کنایات برای تاثیرگذاری بیشتر و نزدیک شدن به زبان محاوره با رنگ های اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و فرهنگی بهره برده است در این مقاله به تنوع و تعدد کنایات عامیانه در منظومه لیلی و مجنون پرداخته شده است.

«هفت پیکر» یا «بهرام نامه» از نظر ترتیب زمانی، چهارمین منظومه نظامی و یکی از دو شاهکار او (بعد از خسرو و شیرین) به لحاظ کیفیت است. این منظومه، بارزترین تجسم زیبایی زمینی و آمیزه ای از جنبه حماسی و غنایی است. در حقیقت هفت پیکر ستایش عدل، داد و نکوهش ستم و گمراهی است.داستان گنبد سرخ، چهارمین داستان از مثنوی هفت پیکر نظامی، داستانی مشهور است که در ادبیات کهن ایران زمین و سایر کشورها از قدمت و پیشینه ای طولانی برخوردار است، بن مایه و طرح اصلی همه این داستان ها یکسان می باشد که به شیوه های گوناگون بازگو شده است.نظامی، شاعر بزرگ زبان و ادب فارسی، حکیم و فرزانه زمان خود بود، او هیچ گاه کلامی را بی هدف و غایت بر ورق ننگاشته است. نویسنده در این مقاله، چهارمین داستان از مثنوی هفت پیکر نظامی؛ یعنی داستان گنبد سرخ را از منظرها و دیدگاه های گوناگون چون شخصیت های داستان و عناصر داستانی و ... تحلیل کرده و خواسته به هدف و معنای ماسوی این داستان و مقصود نهایی نظامی پی ببرد.