مرمت و معماری ایران
سال:1392 | دوره:3 | شماره:6 |تعداد مقالات:8

بافت های تاریخی شهرها، در بردارنده ارزش های تاریخی- فرهنگی بوده و میراثی گرانبها برای نسل های آتی به شمار می آیند. آن ها آموزه هایی از خرد جمعی انسان ها را که ضمن برخورداری از تجربه، هنر، حس مکان و جهان زیستی آدمیان است، به نمایش می گذارند. از این رو رهاکردن بافت های تاریخی، انسان معاصر را از بهره گیری عالمانه از تجارب گذشته و قرار گرفتن در مسیر تداوم تاریخی که رمز بقای هر فرهنگی است، باز می دارد.بنابر آنچه بیان شد انگیزه اصلی از نگاشتن مقاله حاضر، بررسی تحلیلی تعاریف، رویکردهای مداخله و تحلیل تجربیات جهانی موفق مرمت شهری در شهرهای مشابه با شهرهای ایرانی همچون ژیان (چین)، قاهره (مصر)، صنعا (یمن) و فاس (مراکش) است. هدفی هم که در این نوشتار دنبال می شود این است که با رهیافتی کیفی، مولفه های موثر در باززنده سازی موفق بافت های تاریخی شناسایی شوند و در قالب یک چارچوب تحلیلی- روش شناختی، ارائه گردند. در نهایت برای تبیین هدف یادشده این چارچوب در نمونه موردی محله بازارشاه، از راهبردهای پیشنهادی باززنده سازی و تعیین حوزه های مداخله، استفاده شد.الگوی مفهومی مقاله پیش رو بر اساس روش تحقیق تحلیلی- توصیفی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای به دست آمده است. فرایند شکل گیری مقاله مورد نظر در پرتو ایجاد نظمی منطقی در مطالب پراکنده موجود انجام پذیرفته و لذا برای این کار، از راهبرد استدلال منطقی بهره گرفته شده است.در پایان، نتایج بررسی ها بیانگر آن بود که عوامل اصلی در باززنده سازی موفق محله تاریخی، عوامل کالبدی- فضایی، عملکردی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی- تاریخی و مدیریتی- اجرایی بوده است. از سوی دیگر، بررسی تجارب جهانی نیز موید آن است که مهم ترین دلایل موفقیت طرح های مرمت و باززنده سازی شهری در مرحله نخست، عوامل اجتماعی همچون مشارکت ساکنین در فرایند طرح، مدیریت یکپارچه بافت تاریخی و در مرحله بعدی، تعیین حوزه های مداخله است.

مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از قدیمی ترین بناهای ایران که همچنان زنده و پویا است، تجربه ای گرانبها از حفاظت بومی را در خود دارد. مستند بر تصریح استانداردهای جهانی حفاظت، این تجربه می تواند به ارتقای حفاظت امروز در ایران یاری رساند. از این رو، پرداختن بدان امری ضروری به شمار می رود که تاکنون کمتر به آن توجه شده است.از سوی دیگر، امروزه در گستره جهانی حفاظت و پیرو آن در ایران، مقوله مداخلات حفاظتی و کم و کیف آن ها موضوع بحث ها است آن گونه که چالشی جدی قلمداد می شود. به همین دلیل نگارندگان در پژوهش حاضر، با تمرکز بر مداخلاتی که با انجام آن ها مسجد جامع اصفهان تا به امروز حفاظت شده و با رجوع به شواهد بر جای مانده از این مداخلات، در بازه زمانی شکل گیری مسجد اولیه (سده دوم ه. ق.) تا پایان دوره قاجار، درصدد پاسخگویی به این پرسش هستند که در گذشته برای مداخلات حفاظتی مسجد جامع اصفهان، بیشتر چه رویکردی کاربرد داشته است.روش تحقیق به کار رفته در مقاله پیش رو، نظریه مبنایی Grounded Theory استراس و کوربین است. با بهره گیری از این روش تحقیق و کدگذاری مداخلات شناسایی شده، در نهایت سازگاری مسجد با شرایط جدید در هر دوره با هدف تداوم کارکرد آن، به عنوان رویکرد غالب مداخلات معرفی شد. به تعبیر دیگر، امکان ایفای نقشی فعال از سوی مسجد در گستره جامعه، معیار اصلی انجام مداخلات بوده است. سبب محوریت این رویکرد هم، اصالت کارکرد در معماری گذشته است که پیرو آن در حفاظت گذشتگان نیز این امر دنبال می شود. در کنار این رویکرد اصلی دو رویکرد جنبی؛ رویکرد اعتقادی در مداخلات مردمی و سیاسی در مداخلات حکومتی هم، شناسانده شده است.

شکل شهرها در نیم قرن اخیر با نرخ بی سابقه ای متحول شده است. این تغییر شکل، تاثیرات عمدتا نامطلوبی را بر بافت های سنتی در مرکز تاریخی شهرها گذاشته است. در واقع، رواج الگوهای شکلی جدید در شهرهای امروزی، غفلت از کیفیت های موجود در شهرسازی سنتی را همراه خود داشته است. افزایش تخریب بافت های قدیمی بجای مرمت و به روزرسانی آنان، استخراج نکردن الگوهای بومی، بی توجهی به شکل گیری فضاهای زیستی و عملکردی که در طول قرن ها و پس از آزمون و خطاهای بسیار به تکوین نهایی متناسب با روابط اقتصادی و اجتماعی رسیده اند، موجب از بین رفتن ارزش های تاثیرگذار بر شکل گیری بافت شهری و ایجاد فضاهایی بدون تعریف و بی شکل شده اند.از این رو در پژوهش حاضر تلاش شده تا به این پرسش پاسخ داده شود که چگونه و با چه معیارهایی می توان قطعات شهری محله جماله را برای رسیدن به الگویی پایدارتر ارزیابی کرد و به منظور کمی کردن این معیارها چه روش هایی قابل پیشنهاد است. برای همین نگارندگان از طریق بررسی ادبیات موضوع، معیارهایی را تبیی نکردند که از نظر ابعاد شکلی و ریخت شناسانه، زیست محیطی، بصری و حرکت و دسترسی، قطعات شهری را می توان با آن ها ارزیابی کرد. به دلیل بیان کیفی برخی از توقعات از یک قطعه یا بلوک شهری و برای کمی کردن کیفیت های مطرح شده، در برابر هر معیار نحوه ارزیابی آن هم بیان شده است. سپس بر اساس این ارزیابی، قطعات شهری واقع در چهار بلوک از محله جماله اصفهان در سال های 1355 و 1382، از دیدگاه معیارهای ارزیابی کننده مقایسه شدند.در نهایت، یافته های تحقیق بیانگر این بود که محله جماله از دیدگاه معیارهای شکلی، زیست محیطی و بصری در حال از دست دادن کیفیت های خود است و تنها در ابعاد حرکت و دسترسی امتیاز بیشتری را به دست آورده است.

لایه چینی روی سنگ، گونه ای خاص از تزئینات برجسته مطلا در معماری ایران است که به طور عمده متشکل از گچ بوده، در قالب نقوش گیاهی و به صورت برجسته بر سطح سنگ اجرا و سپس سطح آن، طلاچسبانی می شده است. نگارندگان در تحقیق پیش رو در تحقیق پیش رو نگارندگان به بررسی تکنیک اجرای نوع خاصی از تزئینات برجسته مطلا در معماری ایران پرداخته اند. با توجه به صیقلی بودن سطح سنگ مرمر که تکیه گاه تزئینات مورد بررسی است، اجرای لایه چینی با روش رایج دور از ذهن به نظر می رسید.از آنجا که در منابع مکتوب هیچ گونه اشاره ای به روش اجرای این نوع خاص از تزئینات نشده و نیز تاکنون پژوهشی در این زمینه صورت نگرفته، مناسب ترین روش برای بررسی تکنیک اجرای این تزئینات، نمونه سازی و اجرای دوباره تزئینات تشخیص داده شد. با استناد بر آنالیزهای FTIR، ماده واسط چسباننده ورق فلزی و نیز لایه محافظ، روغن کمان شناسایی شد.نتایج به دست آمده از نمونه سازی ها و بررسی نسبت آب و گچ مصرفی، بررسی نحوه حرکت قلم مو و پیرسازی نمونه های اجراشده بیانگر این مساله بود که این تزئینات به شیوه لایه چینی با تعریف مشخص ارائه شده توسط کارشناسان و استادان سنتی به صورت لایه لایه اجرا نشده و ضخامت ایجادشده در این تزئینات برجسته، یک باره با قلم مو بر سطح ایجاد شده است.در نهایت، پس از بررسی های لازم چنین به دست آمد که تزئینات مورد بررسی لایه چینی نبوده و با تکنیکی کاملا متفاوت اجرا شده است. بدین گونه نام لایه چینی، نامی گویا و مناسب برای این تزئینات به نظر نرسید و نام هایی چون نقش برجسته سازی روی سنگ یا نقش برجسته مطلا روی سنگ، پیشنهاد شد.

مواد شیمیایی استفاده شده در پاک سازی اشیای برنزی تاریخی نه تنها می تواند باعث انحلال و تخریب لایه های پاتین شود بلکه در مواردی نیز ممکن است سبب تغییرات بصری در لایه های خوردگی شود. مطالعات انجام شده در زمینه مواد پاک سازی، بیشتر متمرکز بر میزان انحلال لایه های خوردگی بوده و کمتر تاثیرات بصری ناشی از مواد شیمیایی پاک سازی بر لایه پاتین بررسی شده است. از آنجا که اشیای باستانی هم از نظر سندیت تاریخی و هم از جنبه های زیبایی شناسی مورد توجه هستند، ارزیابی میزان آسیبی که درنتیجه درمان های حفاظتی به هر یک از این دو جنبه وارد می شود، ضرورت دارد.از این رو در مقاله حاضر، بررسی میزان تغییرات بصری (تغییرات رنگی) لایه پاتین بر اثر مواد شیمیایی پاک سازی، مورد مطالعه قرار گرفته است. بنابر اهمیت کوپریت به عنوان پاتین و یکی از محصولات خوردگی که در بسیاری از اشیای برنزی تاریخی دیده می شود، ارزیابی تغییرات رنگی اکسید مس (I)، Cu2O، تحت تاثیر مواد شیمیایی مورد استفاده در پاک سازی اشیای برنزی تاریخی بررسی شده است. بدین منظور، لایه کوپریت به صورت آزمایشگاهی با روش الکتروشیمیایی روی سطح مس ایجاد شد. سپس نمونه ها در محلول هایی از کالگون، دی سدیم اتیلن دی آمین تترااستیک اسید (Na2-EDTA)، تترا سدیم اتیلن دی آمین تترا استیک اسید (Na4-EDTA)، سدیم تری پلی فسفات (STPP)، سیتریک اسید، فرمیک اسید، گلیسرول قلیایی، نمک راشل قلیایی و آب مقطر غوطه ور شدند. رنگ لایه کوپریت قبل و بعد از یک ساعت غوطه وری در هر یک از محلول ها، با استفاده از رنگ سنج اندازه گیری شد.در نهایت، نتایج به دست آمده نشان داد که Na2-EDTA، فرمیک اسید و سیتریک اسید، بیشترین تغییرات بصری را در سطح کوپریت ایجاد می کنند. نمک راشل قلیایی، گلیسرول قلیایی،Na4-EDTA  و آب مقطر، تغییرات رنگی کمتری را در لایه کوپریت پدید آورند. در این میان کالگون و STPP هم، کمترین تاثیر بصری را داشتند.

شناخت ارزش هر پدیده ای ارتباطی مستقیم با اعتبار، آگاهی و خواست افرادی دارد که تلاش آن ها بر این امر استوار است که ارزش های پدیده ای را شناسایی و ارزیابی کنند. در این میان، آثار تاریخی از پدیده های ارزشمندی است که توانسته ارزش های فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، مذهبی و... را در خود متجلی نماید. شناخت جامع ارزش های آثار تاریخی در راستای شناخت کامل فرهنگ و هویت آن جامعه ای است که آثار تاریخی در آن قرار دارد. چنین شناختی می تواند ابعاد مختلف جهان بینی انسان های جامعه را در دوره های تاریخی نمایان سازد.بنابراین، مساله اصلی پژوهش حاضر این است که در آثار تاریخی ارزش و مولفه های تاثیرگذار در شناخت و ارزیابی آن، دربردارنده چه مفهومی است. برای پاسخ به این پرسش نگارندگان نخست، ارزش را در دیدگاه های مختلف مورد پژوهش قرار دادند تا مولفه های تاثیرگذار بر شناسایی و ارزیابی آن مشخص گردد. سپس از طریق شناسایی مولفه های مذکور تلاش شد تا ارتباط ارزش با رویکرد مداخله مشخص شود.تحقیق پیش رو از گونه بنیادی- نظری است که مطالب آن با بهره گیری از روش استدلال منطقی بررسی شده است. اطلاعات لازم هم برای نگاشتن مقاله از طریق مطالعات میدانی و کتابخانه ای به دست آمده است. تحلیل های به کار رفته در آن برای نتیجه گیری از نوع کیفی است.در نهایت، یافته های این مطالعات بیانگر آن بود که ارزش و ارزیابی آن در آثار تاریخی، فرایندی پویا است که متناسب با شرایط طبیعی و موقعیت زمانی در حال تغییر و دگرگونی است. همچنین درکنار مولفه های فرهنگی- تاریخی و کالبدی تاثیرگذار در ارزیابی ارزش، مساله ادارکات انسان از محیط پیرامون خود نیز در ارزیابی آن، تاثیرگذار است. ضمن اینکه، ارتباطی مستقیم بین شناخت و ارزیابی ارزش در آثار تاریخی و رویکرد مداخله وجود دارد.

هنر نورپردازی و طراحی آن، یکی از موثرترین عوامل در ایجاد حس فضای معماری است. هماهنگی نورپردازی با معماری می تواند یکی از عوامل تقویت کننده هویت یک مکان و ارتقای شخصیت ویژه آن باشد. در این میان، بناهای تاریخی به عنوان نقاط پرارزش شهری نقش بسزایی دارند که به سبب همین ارزش ها، از اهمیت ملی و جهانی نیز برخوردار هستند. نورپردازی مصنوعی در شب، باعث تغییر و دگرگونی نوع ارزش ها و حتی تعویض آن ها می شود.بنابر آنچه بیان شد، هدف از نگاشتن مقاله حاضر تشریح فرایند و مکانیزم نورپردازی مصنوعی بناهای تاریخی با بهره گیری از روش تحلیلی، شناخت همه زوایا و درک بنا و تلاش در رسیدن به ایده اصلی طراح نورپرداز و انجام محاسبات در زمینه نورپردازی است. از این طریق، تغییر و دگرگونی در ارزش های بنا که ناشی از کیفیت ویژه نورپردازی آنهاست، ایجاد نمی شود. از دیگرسو، ارزش های فنی و هنری عناصر، فضاها و تزئینات و معانی واقعی پنهان در معماری هم، نمایش داده می شود.در نهایت، مبانی نظری و عملی ارائه شده در این بررسی، به طور موردی در مسجد شیخ لطف الله اصفهان به نمایش گذاشته شد تا برتری روش تحلیلی؛ شناخت همه زوایا، درک بنا و تلاش در رسیدن به ایده اصلی طراح نورپرداز و انجام محاسبات نسبت به روش سعی و خطا به ویژه در نورپردازی بناهای تاریخی برای جلوگیری از آسیب رسیدن به بنا، مشخص گردد.

بافت های تاریخی، منبعی ارزشمند هستند که به مثابه دارایی فرهنگی و هویتی شهرها و کشورها به شمار می روند.بیشتر اقدام های برنامه ریزی شده که برای مرمت و احیای این بافت ها صورت گرفته، بیانگر اهمیت ویژه این نواحی شهری است که تصویری مطلوب از شهرها را نشان می دهند. در بررسی گونه های متفاوت این اقدامات برنامه ریزی شده آنچه قابل درک است؛ وجود دیدگاهی تک بعدی درباره جنبه های صرفا کالبدی مرمت و احیای بافت های تاریخی و بی توجهی به رویکردهای فعالیت محور هم راستا با مداخلات کالبدی آنهاست.از این رو در پژوهش حاضر با هدف ارائه رویکردی نوین، موضوع مرمت و احیای بافت های تاریخی، بسط داده و تفسیر راهبرد عام خوشه ها و صنایع فرهنگی و خلاق برای مرمت و احیای آنها بررسی شده است. در واقع نگارندگان در این مقاله، با بهره گیری از روش پژوهش تحلیلی- توصیفی و به کارگیری رویکردی میان رشته ای، شاخص های توسعه ای خوشه های فرهنگی را در زمینه های شهری در قالب مزیت ها، ویژگی ها، پتانسیل ها و امکانات توسعه ای در راستای مرمت و احیای بافت های تاریخی، ارائه داده اند.در پایان، نگارندگان با بررسی نمونه های موردی اسناد و مدارک برنامه های مرمت و احیای بافت های تاریخی ایران، به ارائه نیازها و مسائل و محدودیت های آن ها پرداختند. به بیان دیگر، مدل تحلیلی به کار گرفته شده در این پژوهش با مقایسه زوجی میان نیازها و محدودیت های بافت های تاریخی همراه با ویژگی ها و امکانات خوشه های فرهنگی، راهبردهایی عملیاتی را برای برآورده ساختن نیازها و به حداقل رساندن محدودیت ها و مسائل بافت های تاریخی مطرح کرده است.