تاریخ نامه ایران بعد از اسلام (نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز)
سال:1389 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:8

خلیج فارس و دریای عمان با بهره مندی از یک سلسله ویژگی های خاص طبیعی و سیاسی، چون قرار گرفتن در قلب خاورمیانه پرتنش و بهره مندی از ذخایر گران بهای انرژی و سرمایه حاصل از آن و اتصال به سرزمین های بری و بحری، مجاورت با حوزه قفقاز و بین النهرین و هلال خصیب، داشتن سواحل طولانی، بریدگی های فراوان، عمق کافی آب و نفوذ آن در خشکی و بنادر و جزایر متعدد از اهمیت فراوانی در استراتژی های تدافعی و تهاجمی نظانی برخوردار است. این جایگاه که از ادوار کهن وجود داشت در قرن نوزده و بیستم مورد تاکید اندیشمندان ژئوپولتیک جهان قرار گرفت. بر این اساس جایگاه فوق استراتژیک این حوزه ضمن تاثیرگذاری بر سایر تحولات منطقه ای و فرامنطقه ای حفظ خواهد گردید.

تاریخ ایران در دوره قاجار همواره به دلیل داشتن منابع مهم تاریخی در تمامی حوزه ها اعم از تاریخ عمومی، تاریخ اختصاصی، سفرنامه ها و... از اهمیت ویژه ای در میان مورخین برخوردار است و در این میان نگاهی نوین به تاریخ های محلی می تواند ابعاد جدیدی را در حوزه تاریخ به تصویر کشد.سمنان یکی از شهرهای با پیشینه کهن در تاریخ ایران است. به نظر می رسد استقرار این شهر در مسیر یکی از راه های اصلی تجاری و زیارتی و نزدیکی آن به پایتخت قاجاریه می توانست در توسعه سمنان موثر بوده باشد. با این حال داده های پراکنده تاریخی نشان می دهد که تعداد جمعیت سمنان در دوره مورد نظر، علی رغم توسعه محلات، روند نزولی داشته است. این پژوهش به دنبال شناسایی علل این امر و ارزیابی مهم ترین مؤلفه های تاثیرگذار در ثبات و کاهش تعداد جمعیت سمنان در اوایل دوره قاجاریه است.

بازارهای شهری، پس از شکل گیری زندگی و تثبیت ساختار شهری، نظم مشخصی به خود گرفتند و فعالیت بازاریان نیز در چهارچوب تشکیلات صنفی صورت می گرفت. اصناف با نظر به ماهیت حکومت ها و چگونگی ساخت سیاسی در ایران، ماهیت مستقل نداشتند اما پیدایش و تداوم فعالیت آنها با اهداف حکومتی و ساختار اجرایی آن در پیوند بود. ناظران بازار و روسای اصناف از طریق مناصب حکومتی تعیین می شدند و به عنوان جزیی از اجزای حکومت ها به منظور اداره آسان تر شهر در خدمت طبقه حاکمه بودند. گاه به اقتضای وضع سیاسی حاکم، اصناف نیز مانند دیگر گروه های شهری فرصتی پیدا می کردند تا فعالیت های خود را منظم نموده تشکیلات خود را کارآمدتر کنند. عصر ایلخانی یکی از همین محدود موارد معدودی بود که در آن از سر اجبار و در جهت حفظ هستی و یا به اختیار و در جهت پویایی بیشتر، فعالیت تشکیلاتی اهل بازار منظم تر شده و حوزه فعالیت های آنها گسترش یافته بود. بررسی زمینه های این امر و دلایل پویایی فعالیت اصناف در این عصر و جایگاه آنها در ساختار حیات شهری، مسائلی هستند که در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرند.

در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی تبریز با توجه به موقعیت جغرافیایی و امتیازات سیاسی ـ اقتصادی خود کانون ترقی خواهی و نوجویی ایران به حساب می آمد. جنگ های ایران و روسیه و مدیریت بحران حاصل از آن به دست رجال دارالسلطنه تبریز، استقرار سفرای دولت های اروپایی در این شهر، نزدیکی به تمدن اروپایی و همجواری با روسیه و عثمانی، تبریز را به دروازه ورود علوم و فنون و آثار و محصولات اروپایی تبدیل کرد و از سوی دیگر جمعیت فراوان و منابع عظیم اقتصاد متکی بر کشاورزی و دامداری در کنار نیروی کار ارزان و مزیت استقرار بر سر راه های زمینی اروپا به ایران که شامل مسیرهای تبریز ـ طرابوزان و تبریز ـ تفلیس می شد، این شهر را کانون ثقل تحولات سیاسی ـ اقتصادی کشور ساخت. در همین زمان بانیان دارالسلطنه تبریز به دنبال یافتن علل پیشرفت مغرب زمین و انحطاط و عقب ماندگی کشور خود برآمدند. اعزام نخستین دانشجویان ایرانی به اروپا و تاسیس اولین کارخانه های صنعتی در آذربایجان و آوردن دستگاه های چاپ، ترجمه و نشر کتاب های جدید، تاسیس نخستین نمونه های مدارس اروپایی در این شهر را می توان به عنوان نمادهایی از تبدیل تبریز به کانون ترقی خواهی و نوجویی ایران قلمداد کرد.

خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی وزیر بزرگ ایلخانان مغول، یکی از پرکارترین مورخان و نویسندگان در پیشینه تاریخی ایران است. آثار خواجه رشیدالدین به لحاظ مسوولیت ها و جایگاه اداری او و همچنین به دلیل آشنایی و تبحر او در برخی علوم از جمله پزشکی و کشاورزی، حائز اهمیت است. شناخته شده ترین اثر او کتاب جامع التواریخ است. این اثر گذشته از اهمیت و جایگاه آن برای مطالعه در تاریخ کشاورزی و دانش های مرتبط با آن، می تواند به منظور شناخت اوضاع تاریخی و جغرافیایی دوره ایلخانان مغول نیز مورد استفاده قرار گیرد.در این مقاله تلاش شده است تا ضمن تبیین جایگاه این اثر در تاریخ کشاورزی، وجوه اهمیت آن در شـناخت اوضاع تاریخی و جغرافیایـی دوره خواجه رشیدالدین فـضل اله و تقسیم بنـدی این داده های تاریخی، مورد توجه قرار گیرد.

در دوره قاجار بندر بوشهر در کرانه شمالی خلیج فارس معتبرترین بندر تجاری و دروازه جنوبی ورود تمدن مغرب زمین به شمار می رفت.به دنبال تحولات فرهنگی دوره ناصری و مظفری با رشد شتابان مدرسه سازی جدید که با همت مردانی چون میرزاحسن رشدیه همراه بود در بندر بوشهر هم با تلاش احمدخان دریابیگی حکمران بنادر خلیج فارس و با همکاری برادران سعادت مدرسه ای جدید در سال 1317 ه.ق./ 1278 ه.ش. تاسیس شد که به دلیل خدمات فرهنگی و نقش معلمان و دانش آموزان این مدرسه در افتتاح مدارس جدید در جنوب ایران این مدرسه به لقب «مادر مدارس جنوب ایران» مشهور شده است.مقاله حاضر نگاهی به روند شکل گیری این موسسه آموزشی جدید و تحولات فرهنگی آن از آغاز تاسیس تا پایان سلطنت پهلوی اول دارد.

پیروان دین زرتشتی در ایران پس از اسلام موقعیت خود را به نفع مسلمانان از دست دادند. اینان تا دوران قاجاریه در ایران با تحمل مشکلات فراوان حضور داشتند. محدودیت هایی که زرتشتیان با آن مواجه بودند مانع از آن می شد تا بتوانند در امور کشوری نقشی بر عهده داشته باشند، این در حالی است که پارسیان؛ یعنی هم کیشان زرتشتیان ایران؛ در هند توانستند جایگاهی مناسب برای خود رقم بزنند. پارسیان به خصوص از اوایل قرن نوزدهم میلادی تحت توجهات بریتانیا به لحاظ اقتصادی پیشرفت های فراوانی نمودند و بدان جایگاه رسیدند که زبانزد خاص و عام شدند. قدرت اقتصادی پارسیان زمینه را برای کمک های آنان به دیگران فراهم نمود و در این بین زرتشتیان ایران هم از آن بهره مند شدند. در اقدامی عملی پارسیان انجمنی به نام «انجمن بهبودی حال زرتشتیان ایران» به وجود آوردند که این انجمن نماینده ای به نام «مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا» را به ایران فرستاد تا اقداماتی در بهبود حال زرتشتیان ایران انجام دهد. اقدامات مانکجی هاتریا در ایران جنبه های مختلفی از جمله سیاسی و اجتماعی و فرهنگی را در برمی گرفت که بررسی آن موضوع این مقاله خواهد بود.

با فروریختن کاخ های عظیم غزنوی و ظهور سلجوقیان، افق های جدیدی در عرصه های سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی در ایران پدیدآمد. گسترش قلمرو جغرافیایی، ایجاد مدارس نظامیه، رونق کانون های ادبی و توسعه و تعدد آنها در آذربایجان، ری، همدان، اصفهان و آسیای صغیر و وجود نظام پیچیده دیوانی با آداب و رسوم خاص و در نهایت کمال نثر فنی و کتابت مکاتیب، از جمله آن پدیده هاست. در میان موضوعات یادشده، فن انشا و کتابت مکاتیب، به لحاظ اسلوب و شرایط خاص و وفور آثار از نظر تاریخی و فرهنگی، اهمیت ویژه ای دارد. مورخان در تدوین و تحلیل وقایع تاریخی عهد سلجوقی، از آشنایی و آگاهی با مصدر انواع مکتوبات این دوره، طرز کتابت و شیوه های مرسوم آنها به عنوان اسناد دست اول و قابل اعتماد، ناگزیرند و ادیبان در بررسی انواع نثر و بازنمود ظرایف هنری مربوط، نمی توانند از این مهم صرف نظر کنند. به گونه ای که می توان این دوره را به لحاظ تاریخی، عهد کمال دیـوانسالاری و بـه لحاظ ادبی و فرهنـگی، دوره اوج کتابت نامه ها و نثر فنی نامید.این مقاله به بررسی وجوه مختلف انشای مکتوبات فارسی عصر سلجوقی می پردازد. مهم ترین مباحثی که در آن طرح شده است و از نظر تاریخی و ادبی اهمیت شایانی دارد، به اختصار به قرار زیر است:ـ بررسی دیوان طغرا که دیوان رسایل و انشا جزو آن بوده است؛ـ معرفی دبیران معروف آن دوره؛ـ آداب کتابت مکتوبات؛ـ ادوات و ابزارهای لازم برای کتابت؛ـ شیوه های کتابت، شکل شناسی مکاتیب و انواع آنها.