طب سنتی اسلام و ایران
سال:1391 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 9) |تعداد مقالات:15

در طب سنتی ایران اشکال دارویی مختلفی وجود دارد که در منابع به آن اشاره شده است. هر یک از این اشکال در مورد بیماری های خاصی کاربرد دارند و در ساخت آن ها نکات بسیار ظریفی می بایست رعایت شود. مهم ترین این اشکال دارویی عبارتند از: مطبوخات، اطریفل، نقوعات، حبوب، ایارج، تریاق، سکنجبین، عصارات، آبزن، افاویه، جوارش، انکباب، معجون، حقنه، حمول، ربوب، سعوط، سفوف، شراب، شموم، شیاف، ضماد، غسول، فرزجه، لباب، لطوخ، لعق، مدر، مراهم، مسمنه، ابازیر، بخورات، احراق، تشویه و تحمیص و تقلیه، تغسیل و کشته جات.در این مطالعه به اطریفل که یکی از اشکال مهم دارویی در طب سنتی ایران است، پرداخته می شود. در این مقاله ابتدا به مقالات جدید در زمینه آثار آنتی اکسیدانی، ضدآرتروز، ضدسرطان، آنتی باکتریال و مطالعات فارماسیوتیک اشاره شده است. در ادامه دیدگاه طب سنتی در زمینه اطریفل و به اختصار چند فرمولاسیون مهم از اطریفل، خواص، مزاج دارو، مقدار مصرف، ادراک، قوت یا پایداری آن ها از مهم ترین منابع کتب فرمولاسیون در طب قدیم که به قرابادین موسوم است آورده شده است. در انتها نیز به بررسی فیتوشیمیایی اطریفل صغیر در مقالات و فرمولاسیونی که مطابق منابع طب سنتی ایران می باشد، پرداخته شده است.

یکی از مشکلاتی که اکثر روزه داران در ماه مبارک رمضان با آن مواجه می شوند، بوی ناخوشایند دهان است که گاهی علاوه بر خود فرد، ممکن است اطرافیان او را نیز آزار دهد. لذا این مطالعه به منظور بررسی علل و روش های پیشگیری بوی بد دهان در متون طب جدید و طب سنتی ایران صورت گرفته است. در این مطالعه 5 عامل به عنوان شایعترین عوامل ایجادکننده بوی بد دهان معرفی شده اند که برای پیشگیری از آن دستوراتی شامل رعایت بهداشت و... را قبل و در طول ماه مبارک رمضان ارائه می نماید. با توجه به شیوع بوی بد دهان در بسیاری از افراد جامعه و عدم آموزش کافی در مورد علل و روش های پیشگیری آن، آموزش دستورات تغذیه ای و حفظ الصحه طب سنتی همراه با مراقبت های دندانپزشکی می تواند تاثیر مهمی در کنترل این مشکل داشته باشد.

کاربرد طب سنتی و داروهای گیاهی توجه بسیاری از صاحب نظران دنیا را به خود جلب نموده است. مصرف داروهای گیاهی به منظور مراقبت های بهداشتی اولیه نه تنها در کشورهای در حال توسعه بلکه در کشورهایی که کاربرد داروهای شیمیایی در آن ها رایج می باشد، افزایش یافته است.امروزه طب سنتی و اتنوبوتانی دو مقوله مورد توجه در بسیاری از کشورها می باشند. مطالعات اتنوبوتانی منجر به مستند شدن تعداد محدودی از گیاهان مفید به طور عمده، گیاهان دارویی، سمی یا مورد استفاده در غذا می گردد. در این مطالعات، هدف این است که روش های تهیه فرآورده هایی که توسط مردم استفاده می شوند، بهبود پیدا کند؛ لکن لازمه این کار آن است که اطلاعاتی در مورد ترکیبات فعال این گیاهان، نقش این ترکیبات در آثار بیولوژیک گیاه (برای مثال آثار آنتاگونیستی یا سینرژیستی) و آثار سمی گیاه یا ترکیبات فعال آن موجود باشد.کشور ما به علت وجود پستی بلندی های متفاوت در نقاط گوناگون کشور، اکوسیستم های مختلف و پوشش های گیاهی متفاوتی را در خود پرورش داده است. با توجه به نیاز روزافزون دنیای امروز به داروهای جدید گیاهی و با توجه به صنعتی شدن این بخش، به نظر می رسد شناسایی و برنامه ریزی جهت استفاده بهینه از منابع گیاهی کشورمان امری ضروری باشد. در این تحقیق جمع آوری و شناسایی گیاهان برخی از مناطق شهر جندق مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا طی سال های 88 و 89 گیاهان مختلف موجود در این منطقه جمع آوری گردید و تمامی آن ها مورد شناسایی سیستماتیک قرار گرفت. همچنین مصارف سنتی و محلی گیاهان جمع آوری شده از طریق مصاحبه حضوری با افراد بومی مورد پرسش قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد که اغلب گیاهان منطقه، دارویی و با ارزش می باشند.

گیاهان به عنوان منبع لایزال و ناگزیر غذایی و درمانی از دیرباز مورد توجه بشر بوده اند و در سال های اخیر این توجه دو چندان شده است. در این راستا به نظر می رسد انجام مطالعات اتنوبوتانی راهکاری برای ساماندهی و پاسخگویی به این نیاز روزافزون به گیاهان دارویی باشد. سرزمین ایران با سابقه دیرین تاریخی، فرهنگی و تنوع جغرافیایی می تواند خاستگاه مناسبی برای چنین مطالعاتی باشد. مطالعه حاضر در جهت جمع آوری، شناسایی و بررسی اتنوبوتانی گیاهان منطقه بابل صورت پذیرفته است. در این مطالعه گیاهان جمع آوری شده متعلق به 55 خانواده بودند که در این بین خانواده های Asteraceae، Rosaceae و Lamiaceae هر کدام به ترتیب با 8، 8 و 7 گونه گیاهی بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. از آنجایی که در استان مازندران نیز پراکنش خانواده های مذکور نسبت به بقیه خانواده ها بیشتر است، یافته مذکور قابل پیش بینی بود. از میان گیاهان جمع آوری شده، 15 گونه دارای کاربرد محلی و سنتی بوده و 4 گونه نیز مصرف خوراکی داشتند. گیاهان دارای مصرف سنتی، بیشتر در خانواده های Asteraceae، Lamiaceae و Apiaceae قرار داشتند. با توجه به این نتایج به نظر می رسد نگاه ویژه به مستندسازی فرهنگ درمانی ایرانیان می تواند ضمن حفظ این میراث راهگشای پژوهش های بسیاری گردد.

اتنوبوتانی، شیوه ای از پایش علمی اطلاعات موجود در اذهان عمومی است. موضوع این علم مربوط به استفاده از گیاهان در زندگی مردم یک قوم است. بخش بسیار مهمی از منابع اطلاعات گیری در یک مطالعه اتنوبوتانی مربوط به داده های بدست آمده از زندگی طبیعی مردم یک قوم (در مورد نگرش آن ها به گیاهان) می باشد که به صورت معمول این داده ها در ذهن و زبان آن مردم ساختاری روایی دارند. به این صورت فاصله میان داده های روایی در زندگی مردم و داده های مورد انتخاب علمی در روش مطالعه علمی مساله است که پیش از هر مطالعه اتنوبوتانی باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد. این فاصله همچنین پرسش هایی را در مورد علمی بودن یک مطالعه اتنوبوتانی و دست آوردهای علمی آن پیش خواهد کشید. پرسش هایی که در این مقاله با توجه به اصل آغازگری یک مطالعه اتنوبوتانی و تاکید بر سنگ بنا قرار گرفتن آن برای مطالعات گسترش یابنده آتی به گونه ای پاسخ یافته اند.

پزشکی سنتی مجموعه ای از دانش ها، مهارت ها و فعالیت هایی است که بر مبنای نظری و عقاید و تجربیات بومی فرهنگ های متفاوت بنا گردیده و در پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری های جسمی، روانی و روحی به کار گرفته می شود. غذاهای دوایی و دواهای غذایی جزیی از این مجموعه را تشکیل می دهند که می توانند امروزه برای معرفی و طراحی غذاهای کارآمد استفاده شوند. Functional Foods و Nutraceuticals مباحث جدیدی در علوم پزشکی هستند که تعاریف آن ها تا حدود زیادی با تعاریف غذاهای دوایی و دواهای غذایی در طب سنتی ایران منطبق است. مکتب طب سنتی ایران در بردارنده و معرفی کننده غذاهای دارویی و داروهای غذایی متعددی است. در صورت معرفی و بازنگری مجدد و نیز تطبیق و مقایسه آن ها با منابع علمی جدید می توان به ارتباط عمیق و پیوسته این مباحث و علوم جدید و ویژگی های منحصر به فرد مکتب طب سنتی ایرانی در این موارد پی برد. در این راستا می توان دستورات و نحوه مصرف، موارد منع مصرف و نیز خواص درمانی این فرآورده ها در منابع علمی جدید و در منابع سنتی را یافت و حتی موارد موثری را با بهره گیری از منابع طب سنتی ایرانی معرفی نمود. در واقع با استفاده از این گنجینه، می توان غذاهای کارآمد نوینی با تکیه بر دانش نهفته در منابع طب سنتی ایرانی ارایه و تکمیل نمود که ان شاءالله به عنوان منبع جامعی در این زمینه به جهان عرضه گردد.در این مقاله با بررسی سه منبع ارزشمند طب سنتی اسلام و ایران مشتمل بر قانون در طب، الشامل و مخزن الادویه به بررسی و معرفی علمی فرآورده هایی خوراکی پرداخته می شود که نه تنها به عنوان غذا مصرف می شوند بلکه آثار درمانی و دارویی آن ها در منابع طب سنتی نیز ذکر شده است. در این بررسی موارد برگرفته شده از طب سنتی ایران به صورت زیر طبقه بندی شده اند: نان و غلات، لبنیات، ادویه ها، آجیل ها، حبوبات، سبزیجات، میوه ها، نوشیدنی ها، گوشت ها و فرآورده های متفرقه.

هر ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، دغدغه اکثر بیماران این است که آیا بیماری آن ها مانع از روزه داری ایشان می شود یا خیر؟ این مطالعه به منظور پاسخ به این سوال، در بیماران دیابتی با توجه به متون طب جدید و طب سنتی ایران، صورت گرفته است. مطالعات متعدد در طب جدید نشان داده اند که روزه داری در افراد دیابتی نوع 2 که رژیم غذایی داشته و یا از داروهای کاهنده قند خون استفاده می نمایند، نه تنها مضر نیست و عوارضی ندارد، بلکه می تواند مفید نیز واقع شود؛ به علاوه در متون طب سنتی نیز به این موضوع اشاره شده است. پس با رعایت اصول کلی حفظ الصحه و آموزش آن به بیماران دیابتی، می توان روزه داری در این ماه مبارک را به این بیماران توصیه نمود.

مکتب پزشکی ایرانی، با سابقه ای چند هزار ساله، که دوران شکوفائی فرهنگ اسلامی، باعث رشد و بالندگی آن گردید، یکی از طب های قدیمی و باستانی است که متاسفانه در حال حاضر، کمتر از انتشار جهانی بهره مند است و در کشورهای حوزه سرزمینی ایران قدیم، مانند هندوستان و کشورهای عربی، به نام های دیگری شناخته می شود. در مقابل، طب سنتی چینی دارای اقبال جهانی بوده و در حال حاضر دارای گستردگی و مقبولیت بین المللی است؛ به نحوی که تمام 5 قاره دنیا در حال تدریس، آموزش و استفاده درمانی از آن هستند. به نظر می رسد، پزشکی ایرانی و طب سنتی چینی، به دلیل هم جواری تاریخی، دارای برخی مفاهیم مشترک بوده و احتمالا بر یکدیگر تاثیرات متقابلی نیز داشته اند.گرچه این دو مکتب طبی در مفاهیم پایه و اصولی، شباهت ها و تفاوت هایی بر اساس فرهنگ ایران و چین باستان دارند، ولی آنچه اهمیت دارد، بررسی راهبردها و مسیری است که طب چینی برای جهانی شدن طی نموده، تا از این تجربه بتوان برای گسترش پزشکی ایرانی نیز استفاده نمود. به نظر می رسد با استفاده از راهکارهای زیر این امر عملی تر گردد:1. جمع آوری متون قدیمی و درمان های موجود در فرهنگ عامیانه2. آکادمیک نمودن آموزش طب سنتی ایرانی3. انجام تحقیقات علمی در اثبات روش ها و درمان ها4. تجمیع طب سنتی ایران و طب نوین و ایجاد مراکز درمانی ادغام یافته5. تسری درمان های پذیرفته شده علمی این رشته در نظام مراقبت های اولیهدر این مقاله ابتدا به تبیین بخش هایی از طب سنتی چینی پرداخته و دلایل انتشار جهانی آن را نام برده می شود و نهایتا پیشنهاد گزینش این روش و راهکار، برای نیل به هدف جهانی شدن مکتب پزشکی ایرانی ارایه خواهد شد.

لیشمانیازیس، بیماری عفونی است که توسط گونه های مختلف لیشمانیا ایجاد می گردد. مردم بسیاری در برخی از کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه، به این بیماری مبتلا هستند. لیشمانیازیس از لحاظ علایم و عوارض حاصله در بیماران، به سه دسته لیشمانیوز جلدی، جلدی- مخاطی و احشایی تقسیم می گردد، که فرم جلدی آن شایع تر بوده و در برخی از کشورها از قبیل ایران به وفور یافت می شود. لیشمانیا از طریق گزش پشه Phlebotomus papatasi و برخی دیگر از گونه های فلبوتوم انتقال می یابد.گزارشات سازمان بهداشت جهانی حاکی از به خطر افتادن سلامتی قریب به 350 میلیون نفر از مردم در 88 کشور مختلف دنیا توسط این بیماری می باشد. تعداد مبتلایان به این بیماری در حال حاضر، 12 میلیون نفر بوده و تخمین زده می شود، سالانه حدود 2 - 1 میلیون مورد ابتلای جدید نیز، اتفاق افتد. حدود نود درصد از موارد ابتلا به لیشمانیای جلدی در کشورهای افغانستان، برزیل، ایران، پرو، عربستان سعودی و سوریه بوده است.امروزه با توجه به عوارض جانبی زیاد و خطرناک فرآورده های دارویی موجود، تلاش برای یافتن داروهای موثرتر، ارزان تر، کم عارضه تر و دارای منشا گیاهی بیشتر شده است. بررسی و شناخت گیاهان دارویی مورد استفاده در طب سنتی و ترکیبات تشکیل دهنده آن ها می تواند دستیابی به این اهداف را آسان تر نماید. در حال حاضر اثرات ضدلیشمانیای برخی از گیاهان و ترکیبات گیاهی از قبیل تعدادی از کینونها، ترپنها، آلکالوییدها، کومارینها، فلاونوییدها، لاکتونها، چالکونها، تترالونها و ساپونینها به اثبات رسیده است. در این مقاله سعی شده است، با بررسی گیاهان دارویی مورد استفاده در طب سنتی ملل مختلف و ترکیبات موثره موجود در آن ها، منابع جدیدی برای دسترسی به ترکیبات موثر ضد لیشمانیا معرفی گردد.

با توجه به آن که در ماه مبارک رمضان، به ویژه در فصل تابستان، افراد در معرض کم آبی قرار گرفته و مواد زاید با غلظت بالا، در ادرارشان دفع می گردد، باید به سلامت دستگاه ادراری به خصوص در بیمارانی که مبتلا به سنگ کلیه و مجاری ادراری هستند، توجه ویژه نمود؛ لذا این مطالعه به منظور بررسی علل و روش های پیشگیری از ایجاد مشکل در این گونه بیماران با توجه به متون طب جدید و طب سنتی ایران صورت گرفته است. بر اساس یافته های تحقیق کتابخانه ای حاضر اگر بیماران کلیوی، علاوه بر تقویت معده و انجام ماساژ و ورزش های مفید، از مصرف غذاهای مضر اجتناب ورزند و غذاهای مفیدی که به آن ها اشاره شده است را در برنامه غذایی خود قرار دهند، روزه داری و امساک از غذا نه تنها منعی برای این بیماران ندارد بلکه می تواند جزئی از پروتکل درمانی آن ها بوده و روند بهبودی ایشان را تسریع نماید.

آمنوره و الیگومنوره از شایع ترین اختلالات قاعدگی زنان در سراسر دنیا می باشد. در ایران شیوع بالای آمنوره ثانویه و اولیگومنوره در بررسی های متعدد گزارش شده است. آمنوره یعنی قطع قاعدگی در سه سیکل متوالی یا قطع قاعدگی بیش از شش ماه در کسانی که قاعدگی نامرتب دارند و اولیگومنوره زمانی رخ می دهد که تاخیر در فواصل بین قاعدگی بیش از 36 روز باشد. این بیماری با توجه به این که دختران و زنان جوان در سنین باروری را مبتلا می کند عوارض جبران ناپذیری را می تواند در پی داشته باشد که تشخیص و درمان به موقع آن را حائز اهمیت می نماید. طب سنتی ایران که یک مکتب طبی کل نگر می باشد، دیدگاه های ویژه ای در تشخیص و درمان دارد. تئوری های ارایه شده توسط حکمای این طب هر چند با زبان خاص بیان شده اند، اما در مواردی با ژنیکولوژی مدرن مطابقت دارد.در طب سنتی احتباس طمث یعنی فواصل بین سیکل ها بیش از دو ماه گردد یا قاعدگی کاملا قطع شود و یا خون حیض اندک بیاید. در طب سنتی ایران این اعتقاد وجود دارد که اگر حیض زن طبیعی و منظم باشد نشان دهنده تندرستی است. بطور کلی دلایل عمده بیان شده در رابطه با احتباس طمث شامل علل رحمی و علل مشارکتی با اعضای دیگر می باشد.این تحقیق بر آن است که مروری بر دیدگاه طب سنتی در علل و اسباب بوجود آورنده این بیماری داشته تا شاید بتواند دریچه ای نو در برخورد با این مشکل بگشاید و بتواند راهگشای مشکلات زنان جوان در سنین ارزشمند باروری باشد. البته شایان ذکر است این موضوع آغاز راهی است در مواجهه با اختلالات قاعدگی با دیدگاهی متفاوت و روشن که تحقیقات بیشتری را می طلبد.

سرطان دومین عامل مرگ و میر در دنیا است. درمان انواع سرطان ها بسیار پیچیده بوده و کشف داروهای جدید ضدسرطان، با اثربخشی بالا، سمیت کم که به صورت انتخابی بر سلول ها تاثیر گذاشته و ارزان باشند، از دغدغه های جوامع دارویی دنیا است. در روش شناسی کشف دارو، استفاده از اطلاعات موجود در طب سنتی از نقاط آغازین و قابل اعتماد می باشد. اگر چه در طب سنتی ایران سبب شناسی و درمان سرطان با علم پزشکی جدید متفاوت است، اما درمان دارویی یکی از پایه های اصلی درمان سرطان می باشد. به نظر می رسد معرفی داروهای مورد استفاده در طب سنتی به ویژه گیاهان دارویی، سرآغاز مناسبی برای تدوین پروژه های تحقیقاتی، جهت دستیابی به داروهای نوین در درمان سرطان می باشد. داروهای مورد استفاده در طب سنتی از نظر منشاء به سه دسته گیاهی، معدنی و جانوری تقسیم می گردند. در منابع بررسی شده در این مطالعه، 201 گیاه داروئی، 47 داروی جانوری و 28 داروی معدنی برای درمان سرطان ذکر شده بود، که از 201 گیاه دارویی، 48 گیاه انتخاب و معرفی شدند. در این مطالعه، گیاهان دارویی که در طب سنتی ایران، جهت درمان سرطان مورد استفاده قرار گرفته اند، از منابع مربوطه استخراج و معرفی شده است. گیاهان دارویی ذکر شده از کتاب های الحاوی (رازی)، قانون در طب (ابن سینا)، مخزن الادویه (عقیلی خراسانی) و اختیارات بدیعی (انصاری شیرازی) استخراج شدند. به علاوه گیاهان دارویی که آثار ضدسرطانی آن ها در طب امروزی مورد تایید می باشد، معرفی گردیده اند.امروزه مطالعات آزمایشگاهی نشان داده اند، بسیاری از گیاهان استفاده شده در طب سنتی، دارای مواد آنتی اکسیدان بوده و یا در آزمایشگاه و مطالعات حیوانی دارای تاثیرات ضدسرطانی بر رده های سلولی می باشند. 48 گیاه ذکر شده در این مقاله، نمونه ای از این ادعاست. از آنجا که آثار ضدسرطان بسیاری از این گیاهان هنوز مورد بررسی دقیق آزمایشگاهی قرار نگرفته است و با توجه به پتانسیل این گیاهان برای استفاده در درمان سرطان های گوناگون، پژوهش های آزمایشگاهی و بالینی بیشتری در این زمینه مورد نیاز می باشد.

جغرافیای پزشکی، شاخه ای از جغرافیای انسانی است که سخت متاثر و پای بند همه جانبه جغرافیای طبیعی است، زیرا در این رشته از جغرافیا، شناخت تاثیر عوامل طبیعی «آب و هوا، شدت و جهت وزش باد، تابش آفتاب، تشعشعات رادیواکتیو طبیعی، ارتفاع منطقه، بافت و جنس و ترکیبات و اجزاء متشکله خاک، پوشش گیاهی و انواع موجودات زنده، کیفیت و کمیت آب» بر پیکر انسان مد نظر است.جغرافیای پزشکی در بستر جغرافیا به مطالعه می پردازد؛ یعنی همیشه متکی بر زمین است و بیشتر به مطالعه پراکندگی جغرافیایی و علل بروز و شیوع بیماری هایی مبادرت می ورزد که به نحوی متاثر از شرایط محیطی می باشد. در این دانش، سه عامل: محیط «با تمام ابعادش»، انسان و بیماری به صورت مجزا و در رابطه با هم مورد مطالعه قرار می گیرند. وظیفه جغرافی دان پزشکی؛ کشف کانون بیماری، تعیین پراکندگی جغرافیایی بیماری، تعیین علل و عوامل جغرافیایی که موجب بروز و انتشار بیماری می گردد و بالاخره تعیین رابطه علت و معلولی بین عوامل و شرایط جغرافیایی و بیماری است. نظریات و عقاید پزشکی قدیم و برخی از علمای این طب نظیر ابن سینا، در خصوص موارد یاد شده در این مقاله تشریح شده است.

نیاکان ما پایه گذاران اصلی شاخه های مهمی از علوم به ویژه پزشکی و آموزش آن در دنیا بوده اند. در گذشته دانش پزشکی در طب سنتی به دو بخش نظری و عملی تقسیم می شد که آموزش هر کدام در جایگاه خاص خود صورت می گرفته است. استفاده از سخنرانی در حلقه های کوچک، پرسش و پاسخ، حل مساله، آموزش بر اساس جدول و الگوریتم و استفاده از شعر جزء شایع ترین شیوه های تدریس بوده است. آموزش دروس عملی در بیمارستان های آموزشی درمانی صورت می گرفت. گاهی دروس نظری نیز در بالین بیمار تدریس می شد. همچنین نوشتن پایان نامه و امتحان جامع نهایی برای دریافت گواهینامه پزشکی الزامی بود.دانشمندان ایرانی با تلفیقی از روش های آموزش دروس تئوری، هم بر میزان یادگیری و هم به خاطر سپاری دانشجویان توجه داشته اند چرا که ایجاد توانایی برای احراز وظایف اجتماعی پس از فراغت از تحصیل از جمله مسایلی است که در باب آداب تعلیم و تربیت در اسلام به آن توجه ویژه شده است. نکته مهمی که در گذشته ایران به آن بیشتر از اکنون توجه شده، آزادی تحصیل در همه رشته ها حتی پزشکی بوده است ولی دانشجو پس از فراغت از تحصیل باید علاوه بر نوشتن پایان نامه (رساله) از سد امتحانات جامع و پایانی عبور می نمود تا اجازه کار و طبابت در آن رشته به وی داده می شد؛ چیزی که در آموزش فعلی پزشکی عمومی کشور ما جای خالی آن به وضوح احساس می شود.