پژوهش های زبانی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 4) |تعداد مقالات:7

زبان بلخی زبان، رایج در سرزمین باستانی بلخ، در شمال افغانستان کنونی بود. این زبان که از شاخه زبان های ایرانی میانه شرقی محسوب می شود در سده های یکم تا نهم میلادی در این ناحیه به کار می رفت. آثار باقی مانده از این زبان شامل سکه ها، مهرها، کتیبه ها و دست نوشته ها است. در دهه 1990 میلادی انبوهی از اسناد ارزشمند بلخی کشف شد که در میان آن ها بخش عمده ای از نامه های بلخی به واسطه ارائه آگاهی های تازه درباره این زبان از اهمیت چشمگیری برخوردارند. این نامه ها غالبا بر روی چرم و پارچه نوشته شده اند. مقاله حاضر به بررسی یکی از این نامه ها می پردازد که در یازده سطر و بر روی چرم بسیار نازکی نوشته شده است. ابتدا متن این نامه حرف نویسی، سپس به فارسی ترجمه و واژگان آن تجزیه و تحلیل خواهد شد.

واژه اشتقاقی انگیخته، واژه ایست که از مجموع معنای پایه و وند اشتقاقی در آن، می توان به معنای کل واژه دست یافت؛ در این پژوهش، به بررسی این فرضیه می پردازیم که با گذشت زمان، انگیختگی واژه ها کاهش می یابد و برای بررسی این فرضیه، به مقایسه واژه های اشتقاقی چهار متن سفرنامه مربوط به دویست سال پیش و چهار متن مربوط به زمان حال پرداختیم. تا دریابیم از دویست سال گذشته تاکنون، واژه های اشتقاقی زبان فارسی به سمت شفافیت رفته اند یا تیرگی. مقایسه نتایج حاصل از بررسی این دو دوره نشان می دهد که افزایش معناداری در شمار واژه های اشتقاقی، واژه های انگیخته اشتقاقی و واژه های نیمه انگیخته اشتقاقی در زمان حال نسبت به 200 سال پیش به چشم می خورد. بنابراین، شاید بتوان ادعا کرد از 200 سال گذشته تاکنون، واژه های اشتقاقی زبان فارسی، به سمت شفافیت پیش رفته اند تا تیرگی.

در این مقاله، بخش کوچکی از تمثیل سغدی مانوی «پسرک کر و لال» که از زبان مانی برای یکی از روحانیون زرتشتی نقل شده، بازسازی شده است. متن این تمثیل که مشتمل بر چندین قطعه دست نویس به زبان و خط سغدی است، در مجموعه دست نویس های لنینگراد قرار دارد که سال ها پیش دانشمند روسی راگوزا آن را منتشر کرده بود و چندی بعد نیکلاس سیمز ویلیامز آن ها را پس از ویرایش مجدد، بازسازی کرد. در این مقاله، قطعه تاکنون منتشرنشده Ch/So12400 (از مجموعه دست نویسایای تورفانی کتابخانه ملی برلین)، در مقام نسخه هم نوائی قطعه L 83 b (از مجموعه دست نویس موزه فرهنگستان علوم سن پترزبورگ - لنینگراد سابق)، بخشی از متن تمثیل مزبور را تکمیل می کند.

استفاده از زمان دستوری برای بیان مفاهیم وجهی، یا به عبارتی شیوه های استفاده از زمان دستوری به عنوان ابزار اعمال نظر گوینده در مورد محتوای گزاره در زبان فارسی، موضوعی است که در مقاله حاضر مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج این بررسی نشان می دهد که ساختارهای زمانی در زبان فارسی چه در زمان گذشته و چه غیرگذشته در قالب های مختلفی از جمله شرطی، انعکاس اشاره ای و ساختار تمنایی و التزامی به طور فعال در انتقال مفاهیم وجهی نقش دارند و در اکثر این موارد زمان دستوری به کمک عناصر بافتی و نشانگرهای وجهی به جای ایفای نقش اولیه مکان یابی زمانی، نقشی وجهی را ایفا می نماید. همچنین به نظر می رسد فرآیندهای شناختی از جمله نگاشت استعاری و فضاسازی ذهنی در کنار مسائل بافتی و کاربردشناختی، نقش ضروری در شکل گیری کارکردهای وجهی زمان دستوری در زبان فارسی ایفا می کنند.

در این مقاله بر آنیم تا الگویی برای مطالعه نظام مند وجهیت در زبان فارسی پیش روی نهیم. با این هدف، وجهیت را پدیده ای زبانی می انگاریم که می تواند در سطح جمله، در سطح سازه های کوچک تر از جمله یا در سطح گفتمان بیان شود. در چنین نظامی که وجهیت جمله ای، وجهیت زیرجمله ای و وجهیت گفتمانی طبقات اصلی آن را تشکیل می دهند، هر یک از عناصر وجهی را می توان به لحاظ واج شناختی، ساختواژی، نحوی، معنایی و کاربردشناختی مورد مطالعه قرار داد. در این میان، پژوهش های پیشین نظام وجهیت زبان فارسی را به لحاظ صرفی - نحوی در افعال وجهی، قیود وجهی و زمان گذشته خلاصه کرده اند و در میان ابعاد گوناگون وجهیت، ویژگی های معنایی عناصر وجهی را کانون توجه خود قرار داده اند. در صفحات حاضر، با به کارگیری الگوی پیشنهادی و معرفی سه بعد معنایی نیروی وجه، پایه وجه و منبع ترتیب و با توجه به پژوهش های پیشین در مورد نظام وجهیت زبان فارسی، اسامی وجهی و صفات وجهی را به این نظام معرفی می کنیم و ویژگی های معنایی و ساختواژی صفات وجهی فارسی و همچنین برخی از محدودیت های حاکم بر متمم های اسمی این صفات را به اختصار توضیح می دهیم.

موضوع مورد بررسی در این مقاله، عدم باهم آیی پیشوند التزامی با پیشوند نفی در زبان کردی سورانی است. مبنای نظری مقاله بر اساس صرف توزیعی است. دلایل مختلفی پیشنهاد و بررسی می شود، و در نهایت، این نتیجه حاصل می شود که بنا به ویژگی های زمان - محور متفاوت زبان کردی، توجیهی که برای تعامل پیشوندهای وجه و نفی در زمان حال ارائه می شود، مستقل از این توجیهات برای تعامل این دو در زمان گذشته است. پیشوندهای منفی متفاوت در زمان حال محصول فرایند درج واژگانی در بخش ساختواژه در صورت آوایی هستند، در حالی که پیشوندهای یکسان منفی در زمان گذشته و حذف ظاهری be- التزامی حاصل اعمال فرایند تهی سازی برای پیشوند التزامی در بخش ساختواژه صورت آوایی است. نتیجه نهایی این است که فرایندهای ساختواژی موجود در بخش صورت آوایی عامل تغییرات پیشوندی در زبان کردی هستند.

به کمک فرایند دستوری شدگی می توان چگونگی تکوین امکانات دستوری زبان را صورت بندی کرد و توضیح داد. در دستوری شدگی کلمات به امکانات دستوری تبدیل می شوند و در عین حال امکانات دستوری که معمولا قدیمی ترند به تدریج از بین می روند و با تغییر واژگان دوباره امکانات دستوری جدیدی خلق می شود. در واقع این تغییر، یک جریان تقریبا یک سویه است که مرتبا تکرار می گردد و از این رو مشخصه چرخه ای بودن را برای آن قائل شده اند. در این مقاله ضمن توضیح دستوری شدگی و مشخصه های آن به تغییرات معنایی که در دستوری شدگی رخ می دهد توجه خواهد شد. توجه به معنا در دستوری شدگی نقطه تلاقی چندین رویکرد شناختی با مطالعات دستوری شدگی محسوب می شود. یکی از مهم ترین این رویکردها بسط استعاری نام دارد. در این جا به توصیف بسط استعاری پرداخته شده و برخی موارد دستوری شدگی فارسی بر اساس آن تبیین گردیده است. شواهد ما از زبان فارسی نشان دهنده اهمیت بسط استعاری در ایجاد امکانات دستوری است. این بسط تنها در جهت تبدیل معناهای عینی به انتزاعی است؛ بنابراین در بسط استعاری، یک سویگی یک قاعده عام محسوب می شود که دست کم در زبان فارسی تاکنون استثنائی برای آن مشاهده نشده است.