ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1393 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:10

ژیل فوکونیه و مارک ترنر، موضوع استعاره مفهومی را موردی خاص از یک عرصه عام تر و وسیع تر دانسته اند؛ این عرصه وسیع تر، تحلیل ساز کار دستگاه ذهن به وقت مواجهه با دامنه های مفهومی است. ایشان برای توصیف این فرایند، از اصطلاح «فضای ذهنی» یا «مفهومی» استفاده می کنند. آنان معتقدند که برای درک بسیاری از پیچیدگی های اندیشه آدمی، الگوی یک یا دو دامنه ای کفایت نمی کند، بلکه باید در تشریح اندیشه تصویری انسان، یک الگوی شبکه ای (یا چندین فضایی) فراهم آورد. یک الگوی شبکه ای، از فضاهای ورودی و فضای ادغام شده و فضای فراگیر تشکیل می شود. در این مقاله، هدف آن است که نشان دهیم چگونه این الگو می تواند تحلیل استعاره مفهومی را دقت بخشد و خواننده را در تحلیل عناصر خیال شعری یاری رساند. همچنین بررسی خواهیم کرد که الگوی شبکه ای برای تحلیل استعاره های مفهومی فارسی، خاصه در شعر، تا چه انداره کارآمد است.

مقایسه و بررسی تطبیقی آثار نویسندگان ایرانی و روس چون فردوسی توسی و الکساندر پوشکین، امکان آشنایی بیشتر را با فرهنگ مردم ایران و روسیه به ما می دهد. با وجودی که ادبیات کلاسیک فارسی و روسی از نظر سبک و محتوا، شباهت زیادی به یکدیگر ندارند، در حین مطالعه داستان های عاشقانه ادبیات فارسی و روسی، یک سوژه مشترک دیده شد که البته تاثیر ادبیات شرق در داستان روسی، مشخص است. سوژه مشترک در دو ادبیات متفاوت، از آن لحاظ گیرا و جالب به نظر می رسد که تفاوت فرهنگ و دیدگاه شاعران را به خوبی مشخص می سازد. قهرمانان هر دو داستان، شخصیت های تاریخی اند. داستان «خسرو و شیرین» فردوسی و منظومه «فواره باغچه سرای» پوشکین، داستان های عاشقانه اند و بیانگر دیدگاه شاعران درباره پدیده عشق. ضمن اینکه، سرانجام هر دو داستان عاشقانه، غم انگیز است.

هزل من هزل نیست، تعلیم استبیت من بیت نیست، اقلیم است(سنایی، 1359: (718سنایی غزنوی، اغلب با ویژگی «شاعر مبتکر» شناخته می شود. یکی از ابتکارات وی، یافتن گوهر طنز ادبی است در نوشتار با کارکردهای عرفانی؛ آنچه پیش از او فقط در حوزه اجتماعی- انتقادی وارد شده بود. عارفان از سنایی به بعد، از آن برای آموزش نکته های عرفانی، بهره ها برده اند. در این مقاله بر آنیم تا برای یافتن شگردهای طنزنویسی سنایی غزنوی (545 یا 529- 467 ق) با هدف بیان و آموزش نکته های عرفانی و اخلاقی و حکمی در مثنوی حدیقه الحقیقه، نخست به تعریف جامعی از طنز و معرفی شگردهای معمول آن پرداخته شود و سپس ویژگی های زبان صوفیان بررسی و طبقه بندی شود؛ آن گاه در حکایت های حدیقه، شگردهای طنز و پیام های عرفانی، اخلاقی و فلسفی آنها تحلیل و بررسی شود. نتیجه های به دست آمده از این پژوهش، یافتن و جمع بندی پیام های عرفانی و حکیمانه و اخلاقی طنزآمیز حدیقه و زبان ویژه سنایی برای رسیدن به این کارکرد است.

مطالعه در سیر مباحث بلاغت نشان می دهد که توجه به موضوع «اقتضای حال» در نخستین تعاریف نقل شده برای بلاغت، از اساسی ترین معیارهای بلاغت کلام و متکلم به شمار رفته است. با آنکه این موضوع و اهمیت توجه به آن در دوره های مختلف، از محوری ترین مبانی مباحث بلاغی است، در هیچ یک از منابع قدیم و جدید، مبانی نظری آن تبیین نشده است.در پژوهش حاضر، پس از بررسی و نقد دیدگاه های گوناگون درباره این موضوع، مشخص شد با وجود تصوری که درباره مخاطب محور بودن اقتضای حال در بلاغت سنتی وجود دارد و انتقادهایی که در این زمینه مطرح می شود و با وجود آنکه در این منابع به صراحت اصطلاحات اقتضای حال متکلم و کلام و بافت موقعیتی به کار نرفته است، ولی در این کتاب ها ذیل مباحث گوناگون، مطالبی مطرح می شود که بر اساس آنها می توان تمام این اقتضائات را در سطوح مختلف و برای تمام این عوامل، استنباط کرد.

در دوره ای که سلجوقیان (431-590) بر ایران حکومت می کردند، تعداد قابل توجهی از شعرا و نویسندگان در مناطق تحت نفوذ آنان زندگی می کردند. این مقاله با بررسی پادشاهان سلجوقی و وزیران آنان و نیز رجالی که در عصر ایشان می زیسته اند، سعی دارد نشان دهد هر یک از این افراد تا چه حد از ادبیات فارسی حمایت کرده اند. در مرحله بعد، تمام حامیان ادبیات در این دوره در شش گروه شاهان، وزیران، حاکمان شهرها، کارکنان دیوانی، علویان، امرای لشکری تقسیم بندی شده اند تا مشخص شود هر یک از این طبقات تا چه اندازه حامی ادبیات فارسی بوده اند. مقاله به این نتیجه می رسد که سلجوقیان- به جز چند مورد استثنا- تمایل زیادی به حمایت از ادبیات فارسی نداشته اند. از اتفاقات مثبتی که در این دوره می افتد، شکل گیری طبقه جدیدی از حاکمان محلی است که تا اندازه ای حامی ادبیات بوده اند و نیز قدرت گیری گروه هایی نظیر شیعیان و اسماعیلیان. این مراکز قدرت جدید، همزمان با افزایش قدرت خود، از مسائل فرهنگی هم حمایت می کرده اند. ترک بودن خاندان حاکم، نقش چندانی در بی علاقگی به ادبیات فارسی نداشته و بیشتر کسانی که به شاعران بی مهری می کرده اند، درباریان ایرانی بوده اند.

امیر ابومحمد عمادی غزنوی از شاعران سرشناس قرن ششم هجری قمری است که در زمان حیات از شهرت بسزایی برخوردار بوده است. با این حال از زندگی او آگاهی زیادی نداریم و دیوان اشعارش نیز تاکنون به دست ما نرسیده است. در این مقاله، نویسنده کوشیده است با شناسایی منابع متعدد و گاه جدید و با اتکا بر اشعار چاپ شده و چاپ نشده عمادی، پرتو تازه ای بر زندگی این شاعر بزرگ عهد سلجوقی بیفکند. در پایان، از خلال کتاب های چاپی و جنگ ها و مجموعه های خطی، مآخذ اشعار عمادی- که برای جمع آوری و تدوین دیوان وی باید از آنان استفاده شود- معرفی شده است.

در این مقاله، ابتدا مختصری درباره پیشینه روایت شناسی بلاغی مطرح و اصطلاحات مهم نویسنده ضمنی، انواع مخاطبان، راوی نامعتبر، تنش، ناپایداری و... از دیدگاه سه نسل از نظریه پردازان بلاغی تعریف شده است. سپس داستان کوتاه «درخت» اثر گلی ترقی از مجموعه من هم چه گوارا هستم بازخوانی و تفسیر شده است. موضوع اصلی داستان، چرخه سوءاستفاده است که هر یک از شخصیت ها به نوعی در آن دخیل هستند. هر یک از گروه های مختلف مخاطبان، دیدگاه های ویژه ای درباره این شخصیت ها دارند و با برخی از آنها همدلی می کنند. هدف اصلی، بررسی تفاوت های خوانش و چگونگی گسترش پی رنگ از دیدگاه مخاطبان مختلف است. مضمون «درخت: جاودانگی و پوسیدگی»، بنیاد داستان را شکل می دهد و با قرار گرفتن شخصیت ها در جای گشت های متنوع، خوانش های متفاوتی ممکن می شود.

»باهم آیی» در کلام ادبی، حاصل تداعی ذهنی و ابداع ارتباطات هنری و زبانی میان اجزای کلام در دو محور هم نشینی و جانشینی است. در زبان عادی و رسمی، باهم آیی، یکی از شروط لازم برای انسجام و معنی دار بودن کلام است، اما در زبان ادبی، انواع خلاقیت ها و ابتکارات زیبایی شناختی است که منجر به ظهور انواع باهم آیی ها در سخن می شود. بدین جهت، انواع و دایره باهم آیی ها در زبان ادبی بسیار گسترده تر و متنوع تر از باهم آیی ها در زبان عادی است. یکی از مهم ترین و پربسامدترین مختصات سطح زبانی و ادبی شعر سبک آذربایجانی، وجود تناسب و ارتباطات گسترده در شبکه کلمات و تصاویر و آواها و مفاهیم به کار رفته در هر بیت است. این مقاله، انواع باهم آیی ها را در شعر شاعران شاخص سبک آذربایجانی (خاقانی، نظامی، فلکی، مجیرالدین، مهستی) بازجسته است.

از دیوان بیشتر شاعران عهد غزنوی، دست نوشته کهن و معتبری به دست نداریم. آنچه از آثار آنان به چاپ رسیده، غالبا بر اساس نسخه های متاخر، تصحیح و عرضه شده است. در این چاپ ها به دلایل گوناگون خطاهایی راه یافته است که در لفظ و معنی، از صورت اصلی خود دور شده اند. از جمله این شاعران، فرخی سیستانی است که در اهمیت و تاثیر او در شعر فارسی تردیدی نیست. ما در یک بررسی اجمالی با اتکا به فرهنگ های کهن (لغت فرس، فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی) و جنگ بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی نشان داده ایم که کلماتی مانند «چمچاخ، هوازی، پهنه بازی، چاکانیدن، هندوان، بسغده» در دیوان چاپی فرخی، دستخوش تحریف و تبدیل شده اند.

در بیشتر آثار صوفیه، هنگامی که از نفس و چگونگی رفتار با آن سخن گفته شده است، دو اصطلاح «مجاهده» و «ریاضت»، گاه معطوف به هم و گاه به تنهایی، به کار رفته است. مدعای ما این است که در متون کهن، مجاهده و ریاضت تعریف و جایگاه مستقل از هم داشته اند. مولفان صوفی در کتاب های تعلیمی خود درباره تصوف، این دو را جدا از یکدیگر شرح و توضیح داده اند، اما بیشتر صوفیان به هنگام سخن گفتن، ریاضت و مجاهده را در یک معنا و گاه با عطف به یکدیگر، به کار می برده اند.